نرگسي روين جي نفسيات
ايڪو گهڻ ڳالھائڻي هڪ هوشيار پري هئي. ٻئي پاسي زيوس، خوبصورت پرين جي جهرمٽ ۾ لطف اندوز ٿيندو رهندو هو. هڪ ڏينھن هيرا کي ايڪو جي چالاڪيءَ جو علم ٿي ويو. هن ايڪو کي پاراتو ڏنو، جنھن جي ڪري سندس سھڻو من موهڻو آواز پڙلاءُ بڻجي ويو ۽ پوءِ هوءَ جهنگ ۾ ڪنھن بي چين روح جيان ڀٽڪڻ لڳي. هڪ ڏينھن ان جهنگ ۾ کيس هڪ خوبصورت شهزادو نظر آيو. نارسيسس نالي ان حسين جوان تي هو فدا ٿي پئي. پر نارسيسس کيس ڌڪاريندو رهيو، ايڪو تڪليف ۽ پيڙا سبب هڪ ڏينھن کيس چيو: ”خدا ڪري تہ تون پنھنجي ذات جي محبت ۾ گرفتار ٿي پوين ۽ توکي ان محبت کي پائڻ جا سمورا رستا گم ٿي وڃن.“ سو هڪ ڏينھن نارسيسس نديءَ ۾ جُهڪي پنھنجو عڪس ڏٺو ۽ پنھنجي محبت ۾ ئي گرفتار ٿي ويو، بار بار عڪس کي ڏسي ٿڌا ساھہ ڀرڻ لڳو، سندس چَپَ جڏهن عڪس کي ڇُھڻ لاءِ جهڪندا هئا، تہ هو پاڻيءَ ۾ ڪري پوندو هو، جهنگ جي هوا، گلن جي خوشبوءِ، پکي ۽ لھرون اهو تماشو ڏسي حيران هئا. نارسيسس دريا جي ڪناري ان غم ۾ جان ڏئي ڇڏي. ايڪو روئندي رڙندي کيس ڀاڪر ۾ ڀرڻ لاءِ ڊوڙي، تہ ڏٺائين تہ نارسيسس جي جاءِ تي نرگس جو گل پيو هو، جتان خود پرستي (نرگسيت) جو جذبو پروان چڙهيو.
مشھور ماهر نفسيات سگمنڊ فرائڊ ان حوالي سان سوال اٿاريا تہ آخر انسان پنھنجي پاڻ سان ايترو پيار ڇو ٿو ڪري؟ آخر ”مان“ جي تڪرار پٺيان ڪھڙا محرڪ آهن؟ هن ذات جي محبت ۽ خود پرستيءَ جي حوالي سان منفي ۽ مثبت لاڙا بيان ڪيا آهن. ذات سان پيار جو هڪ رخ پنھنجي ذات جو تحفظ ۽ ٻين سان محبت جو سبب بڻجي ٿو. جڏهن تہ ان جو ٻيو رخ منفي ۽ تباھہ ڪن آهي.
جيئن تہ اڪثر مشھور ۽ دنيا تي حاوي ٿيندڙ حڪمران خودپرست ۽ نرگسي روين جو شڪار هئا، جنھن ۾ هٽلر بہ شامل آهي، هن پنھنجي انتقام جي باھہ کي ٿڌي ڪرڻ لاءِ لکين انسانن جي زندگين جو سودو ڪيو. ان وقت کان ويندي اڄ تائين، ملڪي يا غير ملڪي سياست جا اڳواڻ خودپسنديءَ ۾ پنھنجي سوچ مڙهڻ سبب عوامي زندگين کي مفلوج ڪريو ڇڏين.
اهڙن روين وچ اوڀر وارن ملڪن ۾ نفرت جي باھہ ٻاري ڇڏي آهي ۽ ٽين دنيا جا ملڪ، وجود جي بقا جي جنگ وڙهي رهيا آهن. نرگسيت هڪ اهڙو آسيب آهي، جنھن انسانيت جي خوبصورت خواب کي هيسائي رکيو آهي.
جيستائين آئينو ايجاد نہ ٿيو هو، ان وقت تائين ماڻھو پاڻيءَ ۾ پنھنجو عڪس پسي خود پسنديءَ جو شڪار ٿي ويندا هئا. آئينو اٺ هزار سال پھرين ايجاد ٿيو. 1835ع ڌار جرمن ڪيمسٽ جسٽس وان لي بگ (Justus Von Leibig) هڪ اڻپورو آئينو ايجاد ڪيو، جنھن ۾ بعد ۾ ردوبدل کانپوءِ مڪمل آئيني کي دريافت ڪيو ويو. آئيني جي دريافت سان انسان، ذات جي محبت ۾ گرفتار ٿي ويو. ان خودپرستيءَ سان زيوس ديوتا، هيرا ۽ ايڪو جو ديو مالائي قصو منسوب آهي، جيڪو ”نرگسيت“ جو اهڃاڻ بڻجي چڪو آهي. نرگسي روين جا حامل ماڻھو فقط تعريف ٻُڌڻ جا قائل ٿين ٿا، جنھن سان خوشامدين جي هڪ اهڙي کيپَ تيار ٿئي ٿي، جيڪا برائي ۽ مفني روين کي همٿائي ٿي ۽ بھتريءَ توڙي اصلاح جا رستا بند ٿي وڃن ٿا. خود پسند ماڻھو تنقيد کان نفرت ڪندو آهي. اها الڳ ڳالھہ آهي تہ هو ٻين کي پنھنجي تنقيد جو نشانو بڻائيندو آهي. اهڙا ماڻھو بنيادي طور تي حاڪميت پسند ٿين ٿا. اهي ٻين جي ڳالھہ سمجهڻ بدران پنھنجي سوچ انھن تي مڙهڻ جي ڪوشش ڪن ٿا.
خود پسند ماڻھو ئي اڪثر دنياوي ڪاميابي حاصل ڪندا آهن. ڇو تہ خود پسنديءَ ڪيترن ئي منفي عنصرن تي مشتمل آهي، جن ۾ خود غرضي، انتھاپسندي، ضِد، ڪروڌ ۽ ٻين جي ذات جي نفي شامل آهن، جيڪي ڪاميابيءَ جي ضمانت سمجهيا وڃن ٿا.
اِنفراديت پسندي ماڻھوءَ کي سماج کان ڪٽي ٿي ڇڏي. نرگسيت جو شڪار، ذاتي فائدي ۽ خوشيءَ کي وڌيڪ اهميت ڏئي ٿو. حقيقت ۾ ان احساس برتريءَ جي پٺيان ڪٿي نہ ڪٿي خود رحمي ۽ احساسِ ڪمتري پڻ لڪل رهي ٿي. احساسِ ڪمتريءَ جو ماريل شخص پنھنجي ذات جي چوڌاري انا جو مضبوط ڪوٽ اَڏي ٿو، جنھن جي ڪري اڻ وڻندڙ رويا، اڻ برابريءَ ۾ ٻٽو معيار معاشرتي زندگيءَ جو حصو بڻجن ٿا. ڇو تہ ڏيکاءُ، بغاوت ۽ ڪوڙو شان پڻ خودپسنديءَ جو رد عمل ٿين ٿا پر اهو ضروري ناهي تہ هر ماڻھو جيڪو پنھنجي ذات سان پيار ڪري ٿو اهو خود پرست هجي.
اها حقيقت آهي تہ ٻار جڏهن بلوغت جي دور ڏانھن وڌندا آهن، تہ اهي بار بار آئينو ڏسندا آهن، سندن آئيني ڏسڻ جي عادت مائٽن کي نہ وڻندي آهي، ۽ هو کين تنقيد جو نشانو بڻائيندا آهن. سمجهدار ماڻھن جا اهي غلط رويا ۽ نفسيات سان اڻ واقفيت، معاملن کي بگاڙي ڇڏيندي آهي. ٻارن جي عزت نفس الڳ مجروح ٿئي ٿي.
حقيقت اھا آھي تہ ٻارنھن کان ارڙهن سالن وارو دور هر لحاظ کان ڏکيو ۽ آزمائش وارو ٿئي ٿو. بلوغت جي ويجهو ٻار پنھنجي شناخت ۽ ڳولا جي عمل ۾ مصروف رهن ٿا. آئينو ڏسڻ جو مطلب آهي تہ هو پاڻ کي دريافت ڪرڻ چاهين ٿا. پنھنجي پاڻ کي بھتر کان بھتر ڏسڻ جي چاھہ رکن ٿا. اهو ئي دور آهي جڏهن هو احساسِ ڪمتريءَ ۾ مبتلا ٿي وڃن ٿا. تقريباً هر ٻار ان دور ۾ ڪا نہ ڪا ڪميءَ محسوس ڪندي، کيس احساسِ ڪمتري جو تجربو ٿئي ٿو، جيڪو هڪ فطري عمل آهي.
ان عمر جي ٻارن جا ڪيترائي اڻ وڻندڙ رويا، سندن احساسِ ڪمتري جو رد عمل ٿين ٿا. مائٽن جي بار بار روڪ ٽوڪ، کين مستقل هدايتون ڪندي رهڻ ۽ بيجا تنقيد وغيرہ ٻارن جي عزت نفس کي مجروح ڪري ٿي، پوءِ هو پاڻ وڻائڻ لاءِ اهڙا طريقا اختيار ڪن ٿا، جيڪي معاشري لاءِ قابلِ قبول نہ آهن. انھن ٻارن جو منفي رد عمل والدين جي لاپرواھہ روين ۽ کين نظر انداز ڪرڻ سبب سامھون اچي ٿو. والدين جو رويو ٻارن سان سٺو هجي پر ٻار، اهو بہ ڏسي ٿو تہ والدين يا خاندان جا رويا هڪٻئي سان ڪھڙا آهن يا هو ساڳئي وقت ٻين ماڻھن سان ڪھڙو ورتاءُ ڪن ٿا. ان عمر جي ٻارن جو ذهن آئيني مثل ٿئي ٿو، جنھن ۾ والدين جي روين جو عڪس اڀري سندن معصوم ذهنن تي نقش ٿي وڃي ٿو. اڳتي هلي هو والدين جي نقش قدم تي هلڻ لڳن ٿا.
آئيني ڏسڻ جا مثبت پھلو بہ آهن، انسان کي پنھنجو پاڻ کي آئيني ۾ ڏسي سٺو احساس ملي ٿو. ٻار جي ذات جي توقير
(Self Esteem) سندس نظرن ۾ وڌي ٿي. ٻار کي ساراهڻ ۽ کيس پنھنجي اهميت جو احساس ڏيارڻ يا ٻين لفظن ۾ کيس مثبت سوچ ڏيڻ جي برابر آ هي. سندس ذات جو تصور (Self Image) وڌيڪ چٽو ۽ نمايان ٿيندو وڃي ٿو، جيڪو خود اعتمادي، سچائي ۽ پنھنجائپ جي صورت اختيار ڪري ٿو. روڪ ٽوڪ يا دٻائڻ سان هو ڪوڙ ڳالھائڻ شروع ڪندو. جيڪڏھن کيس توجھہ، پيار ۽ عزت ڏيڻ سان گڏ شخصي آزادي بہ ڏبي تہ هن ۾ سچائي، خود اعتمادي ۽ رواداريءَ جھڙا گُڻ پيدا ٿيندا. ضروري نہ آهي تہ فقط آئينو سندن ذاتي تصور کي همٿائي ٿو. بلڪ والدين جا مثبت ۽ سمجهہ ڀريا رويا بہ آئيني جهرو اعتماد کين عطا ڪن ٿا.
اها حقيقت آهي تہ خود پسند ۽ نرگسيت جو شڪار ماڻھو بہ آئيني سان پيار ڪري ٿو. جديد ريسرچ مطابق مردن وٽ مثبت جسماني تصور ٿئي ٿو پر عورتن جي اڪثريت پنھنجي جسماني بيھڪ کان ناخوش نظر ايندي آهي. عورت پاڻ کي تنقيدي نگاھہ سان ڏسي ٿي، اسي فيصد ماڻھو آئيني جي سچ کان ناراض نظر ايندا آهن، جنھن جي ڪري اڄ هر طرف بيوٽي پارلر، اسپا، باڊي شاپس نظر اچن ٿيون. هزارين ماڻھو پلاسٽڪ سرجري ڪرائين ٿا. Botox جي متعارف ٿيڻ بعد انجيڪشنز وسيلي چهري جا گهنج وغيرہ غائب ٿي وڃن ٿا، جنھن ۾ موجود Botulinum Toxin جا ناخوشگوار اثر پڻ حسين چھرن کي ڀوڳڻا پون ٿا. ان سان گڏ ليزر وسيلي علاج جي سھولتن ۽ وارن جي ٽرانس پلانٽ پڻ چھرن جي رونق ۽ خوداعتمادي وڌائي ڇڏي آهي. دراصل خود پسندي ۽ نرگسي روين، بناوٽ ۽ نقلي پڻي ۾ اضافو ئي ڪيو آهي.
هڪ عام چھرو بہ نقلي خوبصورتيءَ جو ماسڪ پائي حسين نظر اچي سگهي ٿو. وار، پنبڻيون، چھري جو رنگ، وارن جو رنگ، ۽ ڊيگهہ؛ انھن ۾ ڪابہ شيءِ خالص ۽ اصلي حالت ۾ موجود نہ آهي. اها ڪوشش آئيني جي سچ کي ريجهائڻ جي ڪامياب ڪوشش آهي. هر نقلي شيءِ پُرڪشش ۽ دل لُڀائڻ جي ڀرپور صلاحيت رکي ٿي. ايتريقدر جو لفظ ۽ لھجا بہ بناوٽي ٿي چڪا آهن. ظاهري خوبصورتي ۽ ڏيکاءُ پڻ زندگيءَ کان فطري پڻو کسي ورتو آهي. نقلي خوبصورتيءَ کي تہ تمام گهڻو وقت ڏنو وڃي ٿو. پر اندر جي خوبصورتيءَ کي سنوارڻ ۽ سجائڻ جو تصور اڄ جي دور ۾ اڻلڀ ٿي چڪو آهي. سچائي، سادگي ۽ خالص پڻي کي پسند ڪرڻ وارا ماڻھو مشڪل ئي نظر اچن ٿا. خوبصورتي هڪ ڏينھن فنا ٿي وڃي ٿي، پر خوبصورت سوچ ۽ احساس سدائين انسانيت جو اندر اجاريندا رهن ٿا. هن زندگيءَ جو توازن بہ ان اجري احساس جي ڪري قائم آهي.