(ث) سنڌ ۾ تجارت جي ارتقاءَ
سنڌ ۾ تجارتي مال جي فرواني، زرعي جنس جي گهڻائي، سنڌوندي ۽ سامونڊي ڪناري واپار کي وسعت ڏني. قدرت الله ناطمي لکي ٿو ته ” هندي وڏي سمنڊ جي اولهه ۾ واقع عربي سمنڊ جي اتر طرف سنڌو جو ڪنارو آهي. جنهن قديم دور جي ملاحن کي جهازراني جي ٻنهي شعبن ۾ يعنى ڪناري تي بيهڻ ۽ پاڻي ۾ جهازراني ڪرڻ جا بي مثل موقعا ڏنا. سنڌي ملاح ايراني نار جو ڪنارو وٺي، بابل ۽ سميري تهذيبن جي مشهور تجارتي مرڪزن تائين پهچي سگهندا هئا. نومبر کان وٺي مارچ تائين اتر اوڀر کان هوائون هڪ ساريڪيون هلنديون آهن. سنڌي ٻيڙي جو ڪپتان سنڌو جي ڪيٽي مان نڪري آرام سان کلئي پاڻي ۾ وڃي پوندو هو ۽ اتر اوڀر جو چوماسو سندس جهاز کي ساڄي پاسي ۽ پاڇيل کال ڌڪيندو، باب الهندب جي ڳچي سمنڊ ۾ وڃي پهچائيندو هو. ڳاڙهي سمنڊ جي اترئين ڇيڙي تائين کڻي ويندي هتي، جتان ياته هو الهندو طرف وٺي، نيل ندي ۾ مصري بندر، ٿيبز ڏانهن ويندو هو ۽ انهي نهر ۾ وٽان لگهندو هو. جيڪا مسيح کان به هزار سال اڳ سينسريف کوٽائي هئي. جتان هيٽشي پسٽ ( 1590 ق – م ) پنهنجون عظيم بحري مهمون تبت جي سرزمين ڏانهن اماڻيون هيون، يا وري حضرت سليمان جي درٻار جي شان شوڪت جي ڪشش سبب هو اڀرندو رستو وٺي ايلات جي نار ۾ ايزين جبر ڏانهن ويندو هو. اهڙي طرح مصري ۽ سينائي تجارتي مرڪزن ۾ رهي، نفعو حاصل ڪري، هو آرهڙ جي مهينن ۾ مئي سيپٽمبر تائين، ( تڏهن چوماسو بلڪل مخالف طرف کان لڳندو آهي)، آساني سان واپسي جو سفر ڪري سگهندو هو. سنڌو جي سرزمين کي قدرت نه رڳو شاندار سامونڊي جاين سان نوازيو هو، پر هڪ بي مثال نهري سرشتو به ڏنو هو، جنهن ڪري اتي جي رهاڪن کي، سمنڊ جي پٺيان هڪ تمام وڏي علائقي تي قبضو حاصل هو. سنڌ جي سرزمين جي رهاڪن، پنهنجن جهازن جي بناوٽ ۽ پنهنجن بندرن جي موزون محل وقوع جي ڪري پنهنجي تمام وسيع بري پر امن بحري تجارت جي سڀاءُ تي گهڻو ڌيان ڏنو هو. ( ديبل جا ٻه بندر – سنڌ صدين کان – ممتاز مرزا ص نمبر 169).