سنڌ شناسي

اڳوڻن سنڌين جو ڏيساور سان واپار

”سنڌ سوداگرن جي زمين آهي. سنڌ جا وڻجارا پراڻي زماني کان ڏورانهان ڏيهه ڏوري، وڻج واپار ڪري، پنهنجي ملڪ کي مالا مال ڪندا هئا. هو وڏا تاجر ۽ قابل جهازران هئا. ساري دنيا سندن اڳيان ” ٻيلو ٻه ٻلانگهون “ هئي. تاريخ شاهد آهي ته اسان سنڌين جو ساري جڳ ۾ ڌاڪو هو. واپاري ڏس ۾ اسانجو وقار بلند هو. ڀٽ ڌڻي جو سر سامونڊي ۽ سر سريراڳ انجو گواهه آهي ته اسان تجارتي دنيا۾ ڪيڏي نه عظمت جا مالڪ هئاسين . سنڌي واپاري پرڏيهي واپار مان ايڏو ته ناڻو ڪمائي ايندا هئا جو سندن ست پيڙهيون رڄ ڪنديون هيون. مون پنهنجي هن ڪتاب ۾ ڪوشش ڪري، هن موضوع تي تاريخي حقيقتون پيش ڪيون آهن.“
  • 4.5/5.0
  • 2438
  • 561
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • دادا سنڌي
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book اڳوڻن سنڌين جو ڏيساور سان واپار

(4) عرب واپارين جا تجارتي رستا

سنڌ سان واپار ڪرڻ لاءِ، عرب واپاري ٽي رستا ڪم آڻيندا هئا. جن مان هڪ بري ۽ ٻه بحري هئا. بري رستن ۾ سمرقند، دمشق، بغداد وغيره کان ٿي ايران ۽ ڪشمير کان ٽپي هند، سنڌ ۾ اچبو هو. جيڪي تاجر، سمنڊ رستي ايندا هئا اهي عربي سمنڊ جي بندر اسيران يا بحر احمر جي بندرن خاص ڪري عدن کان روانا ٿيندا هئا. جيڪو تجارتي مال خليج فارس ۾ ايندو هو، اهو بغداد ويندو هو ۽ اتان ٻيڙن ۽ عورابن وسيلي تمام ويجهن ۽ پراڻن شهرن ۾ ويندو هو. جيڪو مال عدن ايندو هو اهو سوئيز، اسڪندريه ۽ پوءِ مصر جي ٻين شهرن ۾ ويندو هو. اسڪندريه ۾ يورپ جا واپاري جينوا، فلالينس، ڪٽلونيا وغيره کان هن مال کي وٺڻ ۽ يورپ ۾ وڪري ڪرڻ لاءِ ايندا هئا. عرب هتان چين به ويندا هئا. جنهن لاءِ هوٽي بري رستا استعمال ڪندا هئا. پهريون ڪشمير کان ٻيو ختن کان ۽ ٽيون منگوليا کان ويندو هو. ( تمدن عرب – ڊاڪٽر گستاولي بان ص نمبر 59) بحري رستي ۾ ايراني نار جو رستو، سنڌو جي ڇوڙ کان فرات ندي تائين ويندو هو. جتان وري ائٽوڪ ۽ ليونٽائن بندرن تائين ويندو هو. خشڪي رستو لڪن مان لنگهي بلخ ( وچ ايشيا ) ويندو هو. جتان آڪس کان ڪئسپين سمنڊ تائين ويندو هو. سيد سليمان ندوي انهن تجارتي رستن جي نشاندهي ڪندي لکي ٿو ته ” بري رستي سامان، ڪاروانن جي رستي سمرقند، دمشق ۽ بغداد کان ٿيندو، ايران ۽ ڪشمير کان لنگهي سنڌ پهچندو هو. بحري رستي ٻيڙا، ايراني نار جي بندر اسيران کان ٽپي، عربستان کان ٿي ڳاڙهي سمنڊ جي بندر، عدن کان روانا ٿيندا هئا. اتان ڪي ٻيڙا آفريڪا ۽ حبش ويندا هئا ته ڪي اتان سمنڊ جو ڪنارو وٺي، حضرت موت، عمان، بحرين ۽ عراق جي ڪنارن کي طئي ڪري، ايراني نار کان لنگهي يا ته بلوچستان جي نبصرنيز ۾ لهي پوندا هئا يا وري اڳتي وڌي، سنڌ جي بندر ديبل ڏانهن هليا ويندا هئا. پوءِ اڳتي ٿي گجرات ۽ ڪاٺياواڙ جي بندرگاهه ٿانه ۽ کنڀات ويندا هئا. ( عرب وهند ڪي تعلقات – ص نمبر 6) مسعودي لکي ٿو ته ” خراسان سان اچي ملندو هو ۽ سنڌ سان هڪ طرف ملتان ۽ ٻئي طرف منصوره آهي. قافلا خراسان کان سنڌ ڏانهن ۽ سنڌ مان هندستان برابر ايندا ويندا رهندا آهن. جتي اهو ملڪ رابلستان سان ملندو آهي. ( بحواله ماهنامه پيغام – چوٿين صدي هه ۽ سنڌ). اهڙي طرح ٽيون رستو ايراني نار کان عربي ڪناري ٿيندو، عدن کان ڳاڙهي سمنڊ ۽ اتان موجوده سوئيز واري جڳهه کان هڪ طرف مصر ۽ ٻئي طرف يونان ڏانهن ويندو هو. سنڌ جو واپار خاص ڪري هن رستي سان ٿيندو هو ڇو ته عربن جي دور۾، اهو هڪ وڌيڪ سولو ۽ وسيع ٿي ويو هو. جنهنڪري واپار، تمام سولائي سان ۽ بيخوف هلندو هو. خشڪي جا رستا، قافلن ڪري وسيل هوندا هئا. هڪ قندار کان ٿيندو خراسان ۽ ٻيو بلوچستان ۽ مڪران کان ٿيندو ايران ويندو هو.
عرب تاجر ولائت ڏانهن وڃڻ لاءِ بغداد کان روانه ٿيندا هئا ۽ چين تائين ويندا هئا. سنڌ جيئن ته ويجهي هئي ان ڪري هت سندن آمدرفت وڌيڪ هوندي هئي. هو اول بصره يا سيراف ايندا هئا، جتان پهريائين خارڪ پهچندا هئا، جيڪو پنجاه فرسخ ( هڪ فرسخ ٽن ميلن جي برابر هو) جي مفاصلي تي هو. خارڪ کان پوءِ لاوان، ايرون، چين ڪيس، ابن ڪاوان، هرمز ۽ ثارا پهچندا هئا. هي ثارا شهر سنڌ، مڪران ۽ فارس جي حد تي آهي. ثارا اصل ۾ الساريا لاشار، جتي جا رهاڪو لاشاري هئا. اتان پوءِ جهاز سڌو ديبل ايندو هو. جيڪڏهن ڪنهن جهاز کي، مڪران جي بدران سنڌ ڏانهن وڃڻو هوندو هو ته اهو هزمز کان ديبل تي ايندو هو، اتان نيرون ۽ منصوره هليو ويندو هو. يا جي هندستان وڃڻو هوندو هو ته انڀات، ڀڙوچ ۽ سوپارا ويندو هو.“ ابن خردار به لکي ٿو ته ” ثارا کان ديبل بندر، اٺن ڏينهن جي مفاصلي تي آهي ۽ ديبل کان پوءِ اوتگين تائين، چئن ڏينهن جو رستو آهي جو سنڌ جي حد آهي ۽ اتان کان هندستان جي سرحد شروع ٿئي ٿي . هي عام رستو هو ۽ سڀ جهازران ئي رستي تان ايندا ويندا هئا.
سنڌ جي تاجرن ۽ رومين جي وچ ۾ يهودين جي قوم ئي هئي، جيڪا وچولو رستو اختيار ڪري ٻنهي قومن سان واپاري ناتا بقرار رکيو پئي آئي، ڇاڪاڻ ته اسلامي ملڪن ۾ يهودي اهل ڪتاب جي حيثيت رکندڙ هئا ۽ يورپ مان اهي يونانين جي زماني کان اڻ واقف هئا. ابن خرداز به لکي ٿو ته ” اهي يهودي تاجر عربي، فارسي، لاطيني، انگريزي، اسپيني ۽ اندلسي زبانون ڳالهائين ٿا. اهي اوڀر کان اولهه ۽ اولهه کان اوڀر خشڪي ۽ سامونڊي رستن ذريعي هلندا رهن ٿا. انهن جو واپار سنڌ، هند ۽ چين تائين هلي ٿو . اهي يورپ مان نڪري بحر روم مان لنگهي انطاڪيه اچن ٿا ۽ پوءِ خشڪي جي رستي جابيه ( عراق) وڃن ٿا ۽ اتان نهر فرات ۾ سوار ٿي بغداد پهچن ٿا. پوءِ جهاز ۾ سوار ٿي دجله جي رستي کان ابلهه( بصري جي ويجهو) پهچن ٿا. هتان کان عمان، سنڌ ۽ هندوستان وڃن ٿا. هي سڀ ملڪ هڪ ٻئي جي ويجهو ۽ مليل آهن. ڪرمان کان پوءِ هند، سنڌ ۽ پوءِ چين پهچن ٿا. ( الماسڪ والممالڪ ص نمبر 155، بحواله سه ماهي مهراڻ 1982ع- 2)

[img]https://i.imgur.com/No1JOeM.jpg[/img]
عربن جي اچڻ وقت سنڌ جا واپاري شهر بري ۽ بحري رستا

هن مان معلوم ٿئي ٿو ته عرب سنڌ جو واپار افغانستان، خراسان، عربستان، ايران، ترڪي، ميسوپوٽيما، ايشيا مائينر، چين ۽ مغربي يورپ سان هلايو. سامونڊي رستي، ايراني نار جي اهم بندرن ڊيموڪمبي، گوا، سورت، ملبارڪناري جي ڪيترن ئي بندرن سان هلندو هو. سليمان تاجر لکي ٿو ته ” پهريائين بصره ۽ عمان مان سامان کڻي سيراف اچجي ٿو. جتي اهو جهازن ۾ چاڙهجي ٿو. اتان جهاز مسقط پهچن ٿا. جتان مٺو پاڻي کڻي جهاز هندستان روانا ٿين ٿا ۽ هڪ مهيني ۾ ڪولم ملي پهچن ٿا. هتان چين وارا جهاز چين وڃن ٿا . ڪولم ملي ۾ جهازن جي مرمت ڪرڻ جو ڪارخانو آهي. اهڙي طرح ابوزيد سيرافي لکي ٿو ته ” هندوستان جي ساڄي هٿ عمان پهچي ٿو. هتان عدن، عدن کان شام پوءِ قلزم اچي ٿو. جتي سمنڊ ختم ٿئي ٿو. ان کان پوءِ بربر جي ڪناري تي سمنڊ ڦري ٿو ۽ حبش وڃي ٿو . سيراف وارا جهاز جڏهن جدي پهچن ٿا ته هتان اڳتي وڃڻ لاءِ مصر وارا جهاز تيار ٿين ٿا. سيراف جي جهازن مان سامان لاهي، مصري جهازن ۾ وڌو وڃي ٿو ۽ اهو اتان قلزم وڃي ٿو. سيراف وارا هندستان ۽ چين جي سامونڊي رستن کان واقف آهن.“ ( بحواله گنگارام سمراٽ – نئين زندگي جون 1960ع)