(ح) موهن جي دڙي جو دور
موهن جو دڙو، مهراڻ جي ڪپ تي، جهاز راني سبب اندروني بيروني واپار ڪري، دولتمند شهر هو. مورخ سنڌ مرحوم مولائي شيدائي هن جي تجارتي عظمت جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ” موهن جو دڙو مهراڻ جو وڏو واپاري بندر ۽ مال جي مارڪيٽ هو. هت ٻاهريون واپاري قومون به رهنديون هيون . سنڌي واپاري ايماندار ۽ سچائي شعار هئا. ايمانداري ۽ حڪمت عملي ڪري، سندن واپار ترقي ڪئي. وٽن بئنڪن ايجنٽن، دلالن، هنڊين، ٻيجڪن ۽ ليبلن جو دستو هو. هر هڪ قافلي ۽ جهاز سان واپاري جو ايجنٽ موجود رهندو هو.“ ( مهراڻ تي جهاز راني – روزانه مهراڻ سالگرهه نمبر 1960ع ص نمبر 29). جناب محمد ادريس صديقي لکي ٿو ته ” موهن جو دڙو،قديم ترين زماني ۾ هڪ واپاري مرڪز هو. سندس خوشحالي جو سبب انجو اندروني ۽ بيروني واپار ئي هو. سنڌوندي جي ڪناري تي آباد هئڻ سببان، هتي ٻيڙين وسيلي ملڪ جي اندر، پئدا ٿيندڙ سامان آندو ۽ نيو ويندو هو. ان زماني ۾ هي هڪ اهم واپاري مرڪز هو. جتي ٻين ملڪن مان، واپاري شيون گهرايون وينديون هيون.“ ( سنڌ ماٿر جي سڀيتا – مترجم شمس سرڪي ص نمبر 160).
قديم زماني ۾موهن جو دڙو ڪراچي وانگر هڪ بين الاقوامي تجارتي شهر هو، جتي ساري دنيا جا تاجر رهندا هئا. جنهن جي ثابتي انهن مختلف قومن ۽ نسلن جي هڏائن پڃرن ۽ کوپڙين مان ملي ٿي، جن جي مالڪن هن سرزمين تي رهائش اختيار ڪئي ۽ آخر هتي ئي مري کپي ويا. ان دور ۾ بين الاقوامي واپار ٻن رستن سان ٿيندو هو. پهريون خشڪي رستي: هي واپار وڏن قافلن جي صورت ۾ هلندو هو. جنهن ۾ بيل گاڏيون اٺ، گهوڙا ۽ گڏهه ڪم ايندا هئا، جن تي گهڻو ڪري نهرن جسمن واريون شيون کنيون وينديون هيون. اهو واپار بلوچستان جي لڪن وسيلي ايران ۽ اوڀر قريب جي ملڪن سان هلندو هو. اهڙي طرح ڪاٺياواڙ، ڏکڻ هندستان ۽ ٻين علائقن مان هتي تجارتي مال آڻڻ وارا قافلا ايندا هئا.“ ٻيو واپار دريائن ۽ سمنڊ رستي هلندو هو. هي شهر جيئن ته درياءَ جي ڪناري تي هو، ان ڪري هت ٻيڙا ۽ جهاز جام هئا. سنڌ جي ٻين علائقن جو مال، ٻيڙين رستي هت ايندو هو. اهي ٻيڙيون اعلى درجي جون ٺهيل هونديون هيون. مسافر ن جي رهڻ لاءِ ڪمرا ۽ مال کي مينهن ۽ اُس کان بچائڻ لاءِ انهن ۾ گدام هئا. اهي ٻيڙيون تراکڙيون هونديون هيون. ( سنڌ جا ٻه بندر – سنڌ صدين کان – مرتب ممتاز مرزا ص 240). موهن جي دڙي جا رهاڪو ٻاهريون واپار سامونڊي جهازن رستي ڪندا هئا. اهي جهاز جوڙڻ ۽ جهاز راني جي فن ۾ نهايت ڀڙ هئا. جناب قدرت الله فاطمي لکي ٿو ته ” قديم زماني کان سنڌ جا رهاڪو بحري تجارت ڪندا هئا ۽ ٻيڙا يا جهاز ٺاهيندا هئا. هو درياءَ رستي مال آڻڻ ۽ نيڻ کان واقف هئا. تجارت لاءِ مضبوط جهاز ٺاهينداويندا هئا جيڪي اولهه طرف نيل ندي ۽ ڳاڙهي سمنڊ ۾ ۽ اوڀر طرف بنگال جي گنگا ندي واري دو آبي جي نهرن ۾ هلندڙ رنگين جهڙا هوندا هئا.“ ( سنڌ جا ٻه بندر – سنڌ صدين کان – مرتب ممتاز مرزا ص 240).
عراق، بابل، مصر، فونيقيا ۽ فلسطين جي قديم آثار سان صاف ظاهر آهي ته هنن شهرن جا موهن جي دڙي سان تجارتي ناتا هئا. ڊاڪٽر ڊبليو هنٽر لکي ٿو ته ” موهن جي دڙي جا آڳاٽا سنڌي، سينائي اپٻيٽ ۽ سوئيز تائين پهتا. ميمفنس جي ديوارن تي انهن جون رنگين تصويرون اڪريل آهن جن اتي واپار سانگي بيٺڪون وڌيون هيون. ( سنڌ جا ٻه بندر – سنڌ صدين کان – مرتب ممتاز مرزا ص 240). نارمن برائون لکي ٿو ته ” مصر، فونيقيه ۽ عراق جي تهذيبن سڀني سنڌ جي ڪري ئي ترقي ڪئي.“ هن دور ۾ مصر سان سنڌ جو واپار اعلى پئماني تي هلندو هو. اهو واپار شام جي ڪناري، ڪريٽ ٻيٽ کان خشڪي خواهه سامونڊي رستي هلندو هو. مصر جي ٽئين خاندان جي حڪومت جي زماني ۾ سنڌ جو مال، بابل کان خشڪي رستي ميمفنس پهچندو هو جتان مصر ۾ ايندو هو. جڏهن مصر جي يارهين خاندان جي دو ر ۾ اهرام تعمير ٿيا تڏهن هتان جي واپار وڌيڪ ترقي ڪئي. ( مولائي شيدائي – مهراڻ تي جهاز راني – مهراڻ سالگرهه نمبر 1961ع). ان زماني ۾ سنڌ مان جيڪي شيون مصر وينديون هيون تن ۾ سوتي ڪپڙو سرفهرست آهي. اهو ڪپڙو اعلي پئماني تي تيار ٿيندو هو جنهن کي سنڌڻ ململ سڏبو هو. سرجان مارشل لکي ٿو ته ” سنڌو ماٿر ۾ ان وقت بهترين ململ تيار ٿيندي هئي. فرعون جي ڏينهن ۾ اها ئي ململ مصري ممين کي محفوظ رکڻ لاءِ استعمال ڪندا هئا.“ ( مولائي شيدائي – تاريخ تمدن سنڌ ص نمبر 56). پروفيسر لئسن لکي ٿو ته ” مصر جا ماڻهو مردن جي ڪفنن لاءِ سنڌ جي ململ ڪم آڻيندا هئا. ان کان سواءِ مصر جا حڪمران سنڌ مان جوَ، ڪڻڪ ۽ ڪپهه به گهرائيندا هئا. فنيقي جهازران هتان کارڪن جو شراب مصر کڻي وڃي وڪڻيندا هئا، ڇو ته مصري جراح مردن جي ممين بنائڻ وقت پهريائين انهن کي کارڪن جي شراب سان ڌوئيندا هئا. سنڌڻ ململ جي ڪپڙي جون پٽيون مصالحن ۾ ٻوڙي ممي کي ويڙهيون وينديون هيون. اهڙي طرح لاک ۽ نير، جيڪو ممين ٺاهڻ لاءِ ڪم ايندو هو سوبه هتان ويندو هو. ان کان مصالحو سرهاڻ ۽ ناريل به مصر وڏي تعداد ۾ ويندو هو. ( مولائي شيدائي – تاريخ تمدن سنڌ ص نمبر 56).
مصر کان پوءِ عراق، بابل ۽ فلسطين سان موهن جي دڙي جو وڏي پئماني تي واپار هلندو هو. عراق جي شهرن ڪِش ۽ اُر مان موهن جي دڙي جا سڪا لڌا آهن. ان دور ۾ هنن ملڪن سان سنڌ جو واپار خشڪي ۽ سامونڊي رستي هلندو هو. خشڪي جي رستي قافلا عراق جي مارڪيٽن جو مال کڻي سنڌ ۾ پهچندا هئا. عربي سمنڊ جي رستي سنڌ جا غوراب، بابل تائين ويندا هئا. ڪلداني، مصري، فنيقي ۽ عرب جا جهازران، ايراني نار ۽ مڪران جو ڪنارو ڏيئي، سنڌ ۾ ايندا هئا. بابل سان سنڌ جو عظيم تجارتي رستو هو، جتي هتان جي واپارين جون ڪوٺيون هونديون هيون .ان زماني ۾ بابل کي عمارتي ڪاٺ جي سخت ضرورت هوندي هئي. جيڪو سنڌ مان گهرايو ويندو هو. هيڪو سين لکي ٿو ته بابل ۽اشوروار مان عمارتي ڪاٺ، نير ۽ لاک گهرائيندا هئا. ٻي خاص شئي سنڌڻ ململ هئي جيڪا سنڌ مان ايراني نار رستي بابل ويندي هئي. ميڊم رئگزين لکي ٿي ته ” بابل جا ماڻهو هن ململ کي سنڌو سڏيندا هئا. ڇاڪاڻ ته اها سنڌ مان ايندي هئي. هي ڪپڙو اهڙو ته اعلى پائي جو هوندو هو جو بابل جا بادشاهه جيڪي پوشاڪون پهريندا هئا، اهي هن ڪپڙي مان ٺهيل هونديون هيون. هن ڪپڙي کي توريت سنڊن سڏيو آهي. عهدنامه جديد ۾ آيل آهي ته ” سيوع مسيح کي صليب تي چاڙهڻ کان پوءِ سنڌڻ ۾ ويڙهي هڪ پيتي ۾ وڌو ويو هو.“ اهڙي طرح سنڌ مان ڪپهه، اوني ڪپڙو، ناريل، نارنگيون، ڪرمچي رنگ، چانور ۽ سرخي طور استعال ٿيندڙ ڳاڙهو پائوڊر به بابل ۽ فلسطين ويندو هو. ( سنڌو ماٿر جي سڀيتا – ص نمبر 132). گرانٽ لکي ٿو ته ” بابل وارا سنڌ مان سون به خريد ڪندا هئا.
ان زماني ۾ عراق سان به سنڌ جو وڏي پئماني تي واپار هلندو هو. سنڌي ڪپهه عراق ۾پوکي ويئي ۽ پوءِ ان سرزمين جي پوٽي جي شڪل اختيار ڪري ويئي. ليگاش صوبي جي گورنر گڊيا، اتي نو جو بندر پئي ٺهرايو جنهن لاءِ گهڻي کان گهڻو سامان موهن جي دڙي مان گهرايو ويو. جنهن ۾ ڪورنيشن، سون جو ٻورو، اوشو نالي عمارتي ڪاٺ ۽ ڪاٺ جا ٻيا قسم ۽ سچا موتي هئا. گڊيا ٻڌائي ٿو ته ” ميلوها ( موهن جو دڙو ) ۽ ٻين ملڪن کان حاصل ڪيل ڪاٺ جهازن تي چاڙهيو ويندو هو جيڪو لگاش ايندو هو.“ ان کان سواءِ ٻين تحريرن ۾ آهي ته ” ميلوها ( موهن جي دڙي) کان جيڪي شيون حاصل ڪيون وينديون هيون، تن ۾ سون، عاج ۽ عاج مان ٺهيل گلڪاري واريون شيون، عاج مان تراشيل ميلوها پکي، ڦڻيون، آئينا، ڍيليون، سرايون، هڪ قيمتي پٿر مان تراشيل ڀولڙي ۽ املهه ڪاٺ، ٽاري جو ڪاٺ آهي جيڪو سنڌ جي وڻن مان ٿيندو آهي.“
موهن جي دڙي جا واپاري، دنيا جي ٻين ملڪن مان به ضرورت جون شيون سنڌ ۾آڻيندا هئا. ان آمدني واري مال ۾ ڪيتريون ئي شيون اچي وڃن ٿيون. سر ايڊون پاسڪو ان آمدني واري مال جي مڪمل لسٽ ڏني آهي جيڪا هن طرح آهي.
(1) سون – ڏکڻ هندستان، افغانستان، ايران ۽ ٿٻيٽ
(2) چاندي – ڏکڻ هندستان، افغانستان، ايران، آرمينا ۽ برما
(3) ٽامون – ڏکڻ هندستان، افغانستان،بلوچستان ۽ راجپوتانا
( 4) قلعي – افغانستان، ايران ۽ راجپوتانا
(5) لاجورد – افغانستان
(6) فيروزا – ايران ۽ افغانستان
(7) سنگ جراجت – ڪاٺياواڙ ۽ بلوچستان
(8) ياقوت – ڏکڻ هندوستان
(9) سليٽ جو پٿر – راجپوتانا ۽ راج ٻيلا
(10) عقيق ( سنگ سليماني) – راجپوتانا، ڪاٺياواڙ، ڪشمير ۽ دکن
(11) پشب – راجپوتانا ۽ راج پپلا
(12) سائو پٿر – راجپوتانا، ڪوشنا، گودواري ندين جا ڪنارا
(13) گڳر ۽ ڪاروچن – هرمز پيٽ، بوموسى، هالدي۽ لکپت
( 14) سنگمرر – راجپوتانا
موهن جي دڙي جا واپاري مصر، سوسا ۽ عراق مان ٽامو گهرائيندا هئا. قبرص ۾ ٽامي ۽ ڪٽ جو استعمال عام هو. قلعي اتر اولهه وارن ملڪن مان گهرائي ويندي هئي. هڪ قسم جو ٿلهو ڪپڙو، ڪئنسوس ايلام ۽ سمبر کان هت ايندو هو. جناب صديقي صاحب لکي ٿو ته ” موهن جي دڙي جا واپاري سون“ هندوستان ۽ افغانستان مان گهرائيندا هئا. لاجورد ۽ زمرد، ميسوپوٽيما ۽ بدخشان مان ايندو هو. سندور وڏي مقدار ۾ ٻيڙين جي وسيلي هرمز ۽ ايراني نار جي ٻين ٻيٽن مان ايندو هو. ڪوڏ ايراني نار ۽ ڳاڙهي سمنڊ جي پاسن کان گهرائباهئا. (سنڌو ماٿر جي سڀيتا – ص نمبر 107 ).
موهن جي دڙي ۾ تور ماپ جو بهترين سرشتو رائج هو. سندن وٽ ۽ ماپا تمام ننڍڙا ۽ نازڪ هئا جيڪي پٿرن جا ٺهيل هئا. هي وٽ چورس، مخروطي ۽ دهل جي شڪلين جهڙا هئا. ننڍا وٽ، سوسا وانگر ٻڪي سان مناسب رکندڙ هئا ۽ وڏا وٽ ڏهائي سان وزن جي هڪ ايڪائي جو انداز 870 گرام ۽ وڏو وزن 15975 گرام آهي. عام وزن 1364 گرام آهي. اهي واپاري مڻ کي منا سڏيندا هئا جيڪو اصل ۾ بابل ۽ نينوا کان هت پهتو. هي تور ماپ جو سرشتو ساري دنيا ۾ مڃيل مڃايل ۽ اعلى پائي جو هو. مسٽر اي – ايس مئڪي جو چوڻ آهي ته ” موهن جي دڙي جا اهي وٽ ايلم ۽ ميسپوٽيما جي قديم وٽن کان وڌيڪ سوڌا ۽ پورا هئا. (سنڌو ماٿر جي سڀيتا – ص نمبر 99). سنڌي واپاري قمري مهينن، هفتن، ڏينهن، ڪلاڪن، منٽن سيڪنڊن ۽ سال جي موسمن کان واقف هئا. هو مهينا چند مطابق گڻيندا هئا جيڪي هنن بابل وارن کان سکيا. ( تاريخ تمدن سنڌ ص نمبر 119).
واپار ۽ ڏيتي ليتي لاءِ لکپڙهه ۽ صورتخطي جو علم ضروري آهي. موهن جي دڙي وارن وٽ مڪمل طرز رسم الخط ۽ طرز تحرير موجود هئي. مورخ لکن ٿا ته ” اها رسم الخط سميري قوم عراق ۽ پوءِ سڄي وچ مشرق ۾ رائج ڪئي ان کي ڪيونيفارم اسڪرپٽ ( خط ميخي ) سڏبو هو. اها صورتخطي سميرين پڪچر گراف کي سڌاري ٺاهي هئي. ( ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ نئين زندگي 1968ع).
فنيقيا جا واپاري سامي آرئي خط استعمال ڪندا هئا، جيڪو مصري ۽ عراقي خط مان ورتل هو. اهو موهن جي دڙي جي سنڌي واپارين وسيلي ننڊي کنڊ ۾ پکڙيو. هي خط اتر اولهندي هندستان ۽ چيني ترڪستان تائين رائج هو. 3 صديون ق – م ايراني سلطنت ۾ فرما ن هن خط ۾ لکيو ويو. هي خط ٻن نمونن ۾ لکيو ويندو هو. هي خط ٻين نمونن ۾ لکيو ويندو هو. پهريون ساڄي کان کاٻي طرف جنهن جا اکر يوناني ۽ هندي حڪمران جي سڪن تي استعمال ٿيندا هئا ۽ ٻيو خط کاٻي کان ساڄي لکيو ويندو هو. جنهن کي برهمئي خط چئبو هو. ڪاغذ نه هئڻ ڪري حساب ڪتاب ڪپڙي تي لکيو ويندو هو. فنيقيا جي واپارين کان موهن جي دڙي جا تاجر حسابي انگن جو علم به سکيا. ( عرب و هند ڪي تعلقات ص نمبر 119).
۽ اهڙي طرح تجارتي تاريخ ۾ پنهنجو خاص مقام حاصل ڪيائون.
[img]http://https://i.imgur.com/7mivHfB.jpg[/img]