(ز) سڪندري دور
ان دور ۾ به رستا هئا. خشڪي جو هڪڙو رستو هرات کان ويندو هو ۽ ٻيو مڪران جي ڪناري کان ويندو هو. سنڌ جو واپار ڀنڀور کان خشڪي رستي، ڪيچ جي هوت بلوچن جي قافلي تي قلات، ميلوا، قنڌار، همدان، سيتان، خراسان، ڪرمان، فنارس، چين، سيلون، ڪشمير، بابل، مصر وغيره سان هلندو هو. قافلا گهڻو ڪري رات جو سفر ڪندا هئا ۽ تارن وسيلي وقت خواه رستو معلوم ڪندا هئا. سندن قافلا مختلف ملڪن ۽ شهرن مان مختلف شيون مثلاً کٿوري، شيراز جو عطر ۽ شراب، کجور، جابلو جڙي ٻوٽيون، سيتان جو اطلس، خراسان جاخشڪ تازا ميوا،قلات جون ڪلابتون ۽ سچا موتي، ڪرمان جا ريشمي ڪپڙا، چمڙي جو سامان، ڀنڀور ديول ۽ سانگر ۾ وڪڻي هتان جون قيمتي شيون جيئن ته سوٽي ۽ سنهي ململ، ريشمي ۽ اوني ڪپڙو، ايلاچيون، خوشبودار مصالحه، نير، لاک، جواهرات، ياقوت، الماس، عنبر، عاج، عمارتي ڪاٺ ۽ سون کڻي ٻين ملڪن ۾ وڪرو ڪرڻ ويندا هئا. ( تاريخ تمدن سنڌ – مولائي شيدائي ص نمبر 115) ان دور ۾ هتان هڪ سنڱو گينڊو مصر ويندو هو. اسٽرابو مصر ۾ 9 فٽ ڊگهو نانگ ڏٺو، جيڪو سنڌ مان اتي ويو. ماکي به سنڌ مان اتي ويئي جنهن لاءِ استرابو لکي ٿو ته ” اها سنڌ ۾ ماکي جي مک کانسواءِ پئدا ٿيندي هئي. “ پلٽي دي ايلڊر لکي ٿو ته ” سون جي سڪن جو وڏو تعداد سنڌ موڪليو ويندو هو جتان روم لاءِ مصالحا ۽ ڪيئين نفيس شيون موڪليون وينديون هيون. هتان هيرا، جواهر، سنگ مرمر جو سامان، سليماني پٿر، عقيق احمر، فيروزه، ياقوت، ڪودهل، سچو بلور، نيلم، دوڌيو پٿر روم ويندا هئا. اهي پٿر افغانستان ۽ سوات مان ايندا هئا ۽ سنڌ جي ڀنڀور بندر کان ٻاهر ويندا هئا. هتان عطر، عنبير، مشڪ، کاڌي لاءِ ڪي هندستاني چانور، جسم کي لڳائڻ جون دوائون، هندستاني طوطا، ڀولا، شينهن ۽ چيتا به روم ويا. جن مان ڪي خشڪي رستي به روانا ڪيا ويا. چيني ٿٻيٽي ۽ چيني ترڪستاني جانورن جو پشمي کلون سنڌ جي بندر ڀنڀور تان روم ويون. گينڊي جا سڱ، کل، هاٿين جو عاج ۽ دريائي گهوڙا به هتان ويا. سپ، سڱ ٻڌيا، مصالحا دوائون، سرڪي جو گاهه، کوئنر، نير، لائيسم ( جيڪو پيلي رنگ جو هو ۽ خوبصورتي لاءِ منهن کي لڳائبو هو) اٺن ۽ گينڊن جون کلون، کنڊ، جوئر ۽ ٻاجهري روم ويندي هئي. ڪجهه معدني شيون ۽ قيمتي پٿر صبمان ڪي تاتار، ٿٻيٽ، چين، بدخشان ۽ هندوڪش مان ڀنڀور، سنڌو درياءِ رستي ايندا هئا سي هتان روم ويندا هئا. پتل، شيهو، ٽامو، سلاجيت، شراب، سنکيو، سندور، قلعي، سون، چاندي ۽ هڪ پاڻياٺ جهڙي شئي ( جيڪا دوائن لاءِ ڪم ايندي هئي، هتان يونان وينديون هيون. روم سنڌ مان ايترو ته مال خريد ڪندو هو جو اهو سنڌ کي هر سال 55000000 لک سير ٽن سون جي صورت ۾ سنڌ کي ڏيندو هو، جنهن مان گهڻو حصو ڀنڀور، ڀڙوچ ۽ ملبار بندرن تي ڪم ايندو هو ( محمد حسين پنهور – سه ماهي مهراڻ – 1981/1). ان دور ۾ سنڌ مان ڪپهه به يونان ويندي هئي. هيروڊوٽس لکي ٿو ته ” سنڌ ۾ هڪڙو وڻ ٿئي ٿو جنهن مان ريشم نڪري ٿو“ هيروڊوٽس جو اهو ريشم سنڌ جي ڪپهه هئي، جيڪا هت تمام گهڻي انداز ۾ ٿيندي هئي. ان دور ۾ سنڌين وٽ علم هو ۽ هت ڪتاب تصنيف ۽ تاليف ڪيا ويندا هئا. فلادلف بطليموس اسڪندريه ۾ جڏهن ڪتب خانو تعمير ڪرايو تڏهن سندس گماتشا سنڌ مان ڪتاب به خريد ڪندا هئا. هن مان صاف ظاهر آهي ته سنڌين وٽ علم هو جن کان متمدن قومون ڪتاب خريد ڪنديون هيون. يعني ڪتاب به برآمدي واپار جي قيمتي جنس هئي. ( مولائي شيدائي – روزانه مهراڻ سالگرهه نمبر 1960ع) بعد ۾ يونان علمي دنيا ۾ جيڪا ترقي ڪئي سا سنڌ جي ئي ڪتابي ذخيري مان حاصل ڪيل تعليم جي روشني ۾ ڪئي. عيسوي صدي جي وچ ڌاري، هپالوس پهريون يوناني جهازران هو، جنهن مانسوني هوائن معلوم ڪرڻ کان پوءِ باب المندب جي منهن واري سنفوطري ٻيٽ کان، ملبار تائين سامونڊي رستو ڳولي ڪڍيو. تنهن کان پوءِ يهودي واپارين سالسيٽ ( بمبئي) ۾ بيٺڪون وڌيون ۽ رومن سڌو سنئون دکن سان سمنڊ رستي واپار ڪرڻ لڳا. 320ع ۾ جڏهن قسطنطنيه جو بنياد پيو، تڏهن مهراڻ جي ماٿري جا قافلا، سڌو ايشياڪو چڪه ڏانهن وڃڻ لڳا. انهن قافلن ۽ ايراني نار جي واپار ڪري، پٽيرا جيڪو عقبه جي ناري جي ويجهو ۽ شام ۽ حجاز ڏانهن ويندڙ رستي تي هو، واپار جو مرڪز هو. ( تاريخ تمدن سنڌ – مولائي شيدائي ص نمبر 116) .
هن زماني ۾ بحري واپار به عروج تي هو. سنڌي دريائي ٻيڙا،سڪندر جي ٻيڙين کان وڌيڪ ڦڙٽ ۽ طاقتور هئا ۽ اهي عربي سمنڊ جي ڪنڊ ڪڙڇ کان واقف هئا.( ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ – نئين زندگي 1971ع) . 119 ق م سنڌ ۾ مصر مان جهاز ڳاڙهي سمنڊ جي رستي، عندن کان عربستان جو ڪنارو وٺي، بحرين ايندا هئا. اتي ايراني نار کي پار ڪري، مڪران جو ڪنارو وٺي سنڌ جي شهر ڀنڀور ۾ ايندا هئا، جتي نه صرف اتر اولهه برصغير پر چين، ٿٻيٽ ۽ وچ ايشيا جو مال پڻ سمنڊ رستي پهچندو هو. 100 ق – م ۾ هئپلس جيڪو يوڊڪسنر جي جهاز جو ڪپتان هو سو واپاري قافلي سان مصر کان هندوستان آيو سو لکي ٿوته ” چئو ماسي جو فائدو وٺي، اونهاري جو عدن کان سنڌ، گجرات ۽ ملبار ڪناري تي اچبو هو، 20 ق – م کان 50 ق – م تائين يوناني جهاز عدن مان سڌو ڀنڀور ايندا هئا. اسٽرابو لکي ٿو ته ” آگسٽس جي دور تائين، مصر جا جهاز باب العرب تائين پهچندا هئا. پر سندس هٿان 25 ق –م ۾ عدن جي تباهي ۽ عرب قبيلن جي حاوي ٿيڻ کان پوءِ، مصر جا يوناني ۽ رومن جهاز، عربي سمنڊ ۾ اچڻ لڳا.“ اسٽرابو تجارتي رستا بيان ڪندي لکي ٿو ته” سنڌ مان مال عدن تائين ويندو هو، جتان عرب قافلن رستي اهو مال مصر ۽ ڀونچ سمنڊ جي ڏاکڻين ڪناري تائين پهچندو هو.“ (مولائي شيدائي- روزانه مهراڻ سالگرهه نمبر 1960ع)