(9) تجارتي جهاز

عرب واپارين وٽ تجارتي ٻيڙا هئا، جن جا تختا لوهه جي ميخن سان جڪڙيل هوندا هئا، جن ۾ مسافر لاءِ ڪمرا ۽ گدام ٺهيل هوندا هئا. جهازن کي ڇت ڏنل هوندي هئي، جن کي بليج چوندا هئا. ان وقت جهازن جا چار قسم دنگي، بارج، هوڙي ۽ تير ماهي هئا. سامونڊي جهاز وڏا هوندا هئا. سليمان تاجر لکي ٿو ته ” يورپي جهازن جا تختا لوهي ڪلين سان جوڙيا ويندا هئا، جڏهن ته هندي سمنڊ وارن جا تختا ڏورين سان ڳنڍيا ويندا هئا.“ ابن بطوطه لکي ٿو ته ” عربن جي تجارتي جهازن ۾، ٻه ٻه منزلون هونديون هيون، منجهن جدا جدا ڪمرا هوندا هئا. پاڻي پيئڻ ۽ کائڻ جو ڪافي ذخيرو به هوندو هو. مسافرن کان سواءِ تجارتي مال جا گدام هوندا هئا. جهازن ۾ ڪم ڪندڙ خلاصي، ملاح، راکا ۽ تير انداز هڪ هزار کن هوندا هئا.“ شهريار لکي ٿو ته ” مان 1918ع ۾ سيراف کان هڪ عربي جهاز ۾، هندستان روانو ٿيس، اسان سان گڏ، واپاري عبدالله بن جنيد جو جهاز ۽ هڪ ٻئي ڄڻي جو جهاز به هو. اهي ٽيئي جهاز تمام وڏا هئا، ۽ سمنڊ جي ممتاز جهازن مان هئا. انهن جا ناکئا ۽ ملاح تمام مشهور هئا. انهن ٽنهي جهازن ۾، تاجر ( عرب واپاري) ملاح ۽ بانانيهه ( سنڌي واپاري) ڪل ٻارهن سئو هزار سوار هئا ۽ انهن ۾ مال ۽ سامان بي انداز هو. ( بحواله سنڌ ۾ عربن جي دور جي تجارت – گنگارام سمراٽ – نئين زندگي ) ابن بطوطه لکي ٿو ته ” هر وڏي جهاز تي، ٽي ننڍيون ٻيڙيون اتفاقي حادثن لاءِ موجود رهنديون هيون. انهن جهازن ۾ مٿئين عملي کان سواءِ چئن سون مسافرن جو عمدو بندوبست هوندو هو. ان کان سواءِ بي انداز سامان جنهن به جهاز ۾ هوندو هو. ان جي قد وقامت ۽ اندازو لڳائي سگهجي ٿو. چين ويندڙ جهازن ۾ هڪ هزار صرف اسٽاف جا ماڻهو هوندا هئا. ڇهه سئو هلائڻ وارا ۽ چار سئو تير انداز هئا. عربي جهازن ۾ مسافرن لاءِ ڪمرا به هئا.“ وڏن جهازن ۾ رکيل، ننڍين ٻيڙين کي ” قارب“ چئبو هو. جهاز جو اسٽاف ٻن قسمن جو هو. ڪپتان کي رساءَ ۽ ملاحن يا خلاصين کي ” اصحاب الارجل“ چئبو هو. عرب سمنڊ ۾ رات جو ستارن وسيلي، رستو ۽ طرف معلوم ڪندا هئا. انهن ستارن جا نالا، نبات النعش، فرقدين، ثريا استعرى سهيل، زهره، دبور ۽ دبران آهن. عرب تاجر جهاز مان ٽن قسمن جو ڪم وٺندا هئا. ٻيڙين ذريعي مڇي جو شڪار ڪرڻ، سمنڊن مان سچا موتي ۽ مرجان ڪڍڻ ۽ ٽيون سوداگري ڪرڻ. ( عجاب الاسفار – ج 6 بحواله جنت السنڌ ص نمبر 201)
ان دور ۾ سمنڊ اندر واپاري جهازن کي ڦرڻ ۽ ڌاڙن هڻڻ جو عام رواج هو. عرب تاجر، سنڌي ڌاڙيلن کي بوراج ۽ ڀونوچ سمنڊ جي ڦورن ” قرمان“ کي چوندا هئا. مڪران جو ڪنارو، ربيل، ڪڇ، سومناٿ ۽ گجرات ۾ ڌاڙيلن جامکيه اڏا هئا. اهي مڇي تي گذارو ڪندا هئا. سندن خوف ڪري، حيره جي آل منڌر اميرن، حيره کي ۽ ساساني فرمانروائين، ابلهه جي بندر کي، مضبوط قلعا ڏياريا هئا. ان کان سواءِ وڏن جهازن تي، پنج پنج سئو ملاح مقرر ڪيائون، جن وٽ آتشي مادا ۽ تير هوندا هئا. انهن تيرن کي ” نفطهه“ چئبو هو. حرافه جهازن جا خلاصي پيٽرول سان ڀريل شيشا، دشمن جي جهازن تي اڇلائيندا هئا. جن جي ڦاٽڻ ڪري، دشمن جي جهازن کي باهه لڳندي هئي. ڪن جهازن تي توبون ۽ منجنيقون هونديون هيون. عرب ۽ ايراني تاجرن، پنهنجن ٻيڙن کي ڌاڙيلن کان بچائڻ لاءِ‏، ميدن ۽ اساورهه ( سنڌي ذاتين مان ) کي پنهنجن جهازن تي محافظ رکيو. اهي راجائن ۽ ان جي زماني جي جهازران ڪمپنين پاران ٻيڙين تي نوڪر هئا. سنڌي ميد ۽ اساورهه، ملبار ۽ سرانديپ تائين سفر ڪندا هئا، ڇاڪاڻ ته اهي سنڌ ۽ مڪران جي خطرناڪ ڪنارن کي چڱي طرح واقف هئا. ان کان سواءِ اسلامي حڪومت به انهن سامونڊي ڌاڙيلن کي ختم ڪرڻ لاءِ فوجي دستا موڪليا. مهدي عباسي جي ڏينهن ۾، عبدالمالڪ بن شهاب، سمي جهازن جي دستي سان گجرات جي شهر ڀاڙڀوت ( باربد ڀڙوڇ) تي ڪاهه ڪئي. ان کان اڳ منصو ر به،سنڌ جي والي هشام عمرو بن جمل کي، باربد ڏانهن جهازن جي هڪ دستي سان موڪليو هو. مامون الرشيد جي ڏينهن ۾ سندان جي حاڪم، فضل بن ماهان وٽ ستر جهازن جو دستو هو، جنهن سان هن جا ٽن ۽ ميدن جو، سنڌ جي سامونڊي ڪناري تي مقابلو ڪيو هو. ( تاريخ تمدن سنڌ – مولائي شيدائي ص نمبر 195) اهڙي طرح سنڌ جي تجارت کي، ڦورن ۽ ڌاڙيلن کان نجات ڏياري کيس فروغ بخشيو.

سنڌ شناسي

اڳوڻن سنڌين جو ڏيساور سان واپار