(د) سنڌ ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني جو ٽيون دور
انگريزن بمبئي جي هڪ سول سورس جي مڪار علمدار ناٿن ڪرو کي ميرن جي درٻار ۾ موڪليو. جنهن کي 26 آگسٽ 1799ع ۾ ميرن تجارتي پروانو عطا ڪيو، جنهن ۾ ڪمپني کي ڪارخاني لاءِ زمين ڏني ويئي. ڪراچي جي قلعي ٻاهران، محافظن جي دستي لاءِ اٺ ايڪڙ زمين ڏني ويئي جنهن تان زرعي محصول معاف ڪيو ويو.“ ( اسان جي آزادي جا اڳواڻ – جنرل هوش محمد – جي الانا) ناٿن سنڌ ۾ ڪمپني جو ناظم اعلى مقرر ٿيو. هن ڪراچي ۾ هڪ عمارت تيار ڪرائي، جيڪا سنڌ ۾ انگريزن جي پهرئين ذاتي جاءِ هئي. ٺٽي ۽ شاهه بندر ۾ تجارتي ڪوٺيون کوليون ويون ۽ ساڳي سال ۾ ڪارخانو به قائم ڪيو ويو. مئي 1799ع ۾ انگريزن جو ڊريڪ جهاز ڪراچي پهتو، جنهن ۾ قسمين قسمين شيون جهڙوڪ شيشي ۽ چيني جا برتن، لوهه ۽ ٽين جو سامان، رنگين ڇيٽون، مخمل ۽ گرم ڪپڙا هئا. هتان وري مڇي، چمڙي جو سامان، سوٽي ڪپڙو، اناج ۽ چوپايو مال ولايت موڪليو ويو. هنن واپار ڪري مقامي شين کي وڏو ڌڪ لڳو. ڪاريگر بي روزگار ٿيڻ لڳا. واپاري بدديانتي وڌي ويئي، ان ڪري واپاري طبقي جا سينيون ۽ هنرمند حڪومت جا در کڙڪائڻ لڳا. هوڏانهن ناٿن ڪرو، تجارت سان گڏ سياست تي به طبع آزمائي ڪرڻ لڳو ۽ ڪمپني کي هڪ خط ۾ لکيو ته ” سنڌ ۾ انگريزن جي موجودگي جي ڪري زمان شاهه ( افغانستان جو بادشاهه) جو سمورو ڌيان سنڌ تي رهندو. سنڌ هڪ اسلامي ملڪ آهي، جنهن سان دوستي رکڻ جي ڪري آسان سان اقتدار تي فوج ڪشي ڪري سگهنداسون، افغان بادشاهه جي جيڪڏهن ٽالپرن سان جنگ ٿي ته اسان هر حالت ۾ فائديمند رهنداسون ۽ سنڌ ۾ قيام ڪرڻ جي ڪري اسان وچ ايشيا جا حالات معلوم ڪري سگهنداسون. “ ( سنڌ مغربي ليکڪن جي نظر ۾ - سه ماهي مهراڻ – 1979/ 3 ۽ 4) انگريز واپارين جي اها هلت افغانستان جي بادشاهه جي خلاف هئي. انهيءَ ڪري هن ميرن کي ڪوٺي بند ڪرڻ لاءِ چيو. هيڏانهن اندروني طور عوام ۽ واپاري به دانهون ڪرڻ لڳا، ان ڪري 29 آڪٽوبر 1800 ع ۾ مير فتح علي خان ناٿن ڪرو کي پندرهن ڏينهن اندر سنڌ مان نڪري وڃڻ جو حڪم ڪيو. ان اوچتي حڪم ملڻ سان هو ٽپڙ کڻي بمبئي هليو ويو.
هن ٿوري عرصي ۾ ڪمپني گهڻو ڪجهه ڪمايو. سو ساليانو چئن لکن روپين جو مال نيلام ڪندا هئا، جنهن ۾ چين جي کنڊ ملبار جا ڪارا مرچ ۽ ٻيون صنعتي شيون هيون. جڏهن ناٿن اوچتو هليو ويو، تڏهن ڪمپني کي واپار بند ڪرڻ سببان اٽڪل 109659 روپين جو نقصان پيو. ( جنت السنڌ – مولائي شيدائي – ص نمبر 563)
انگريزن جي ڏاٺ هري هئي. مفت جو مال ڪمائي ڏٺو هئائون. سنڌ جهڙو سکيو ستابو علائقو سندن هٿن مان ويو هليو. ان ڪري هو هن کان ڪٿي ٿي بي نياز رهي سگهيا. 1803ع ۾ هنن ان وقت جي ٽالپر حاڪم مير غلام علي سان ڳالهيون هلايون. آخر 1808ع ۾ ڪئپٽن ڊيوڊسن حيدرآباد آيو ۽ هڪ معاهدو ڪري واپاري ڪوٺي کولي. معاهدي جا شرط هي هئا. 1. ٻيئي حڪومتون دوست ٿي رهنديون. 2 . ٻيئي حڪومتون هڪ ٻئي جي مدد ڪنديون. 3. ٻنيهن جا تجارتي لاڳاپا قائم رهندا. 4. ڪابه حڪومت ٻئي ڌر جي ڏهارين کي پاڻ وٽ پناهه نه ڏيندي. 5. ٽالپر حڪومت ڪمپني کان جنگي سامان خريد ڪري سگهندي. 6. ڪمپني جو وڪيل ميرن جي درٻار ۾ رهندو. 7. ٺٽي ۾ واپاري ڪوٺي کولي ويندي. 9 مئي 1809ع ۾ ٻيو انگريزي وفد بمبئي سول سروس جي هڪ آفيسر نڪولڪس هئنڪي سمٿ جي سرڪردگي هيٺ سنڌ ۾ آيو، جيڪو ڪراچي ۽ ٺٽي ۾ پنهنجن ڪوٺين جي معائني ڪرڻ کان پوءِ حيدرآباد آيو ۽ 22 آگسٽ 1809ع تي ڪمپني جي طرفان ٽالپرن سان نئون معاهدو ڪيو جنهن سان هي شرط آهن.
1. آنربل ايسٽ انڊيا ڪمپني جو ميرن سان دوستانو ناتو رهندو. 2. ٻيئي حڪومتون هڪٻئي کي دشمني جي نظر سان نه ڏسنديون. 3. ٻنهي حڪومتن پاران، هڪ ٻئي وٽ وڪيل بطور ايلچين جي رهندا ۽ 4. ٽالپري سرڪار فرينچن کي سنڌ ۾اچڻ جي اجازت نه ڏيندي ( جنت السنڌ ص نمبر588) هن معاهدي تحت ڪمپني کي سنڌ ۾ واپار ڪرڻ جو مڪمل اختيار ملي ويو.
1828ع ۾ ڪمپني دريائي تجارت کي فروغ ڏيڻ لاءِ ٽالپرن کان سنڌو درياءَ ۾ جائزي وٺڻ جي اجازت گهري. ان سلسلي ۾ اليگزنڊر برنس هت آيو ۽ هن ڪمپني کي لکيو ته ” سنڌو ندي جهاز راني لاءِ ڪارگر آهي. ان ڪري 1831ع ۾ انگريزن رنجيت سنگهه کي گهوڙن پهچائڻ لاءِ سنڌوندي رستي پنجاب وڃڻ جي اجازت گهري. برنس ڊيلٽا کان وٺي اچ تائين سنڌو درياءَ جي ماپ وٺي ندي رستي واپار ڪرڻ جي اهميت ۽ افاديت معلوم ڪري ڪمپني جي حڪومت کي رپورٽ پيش ڪئي. ان ڪري انگريزن 1831ع ۾ پانجر کي مير مراد علي خان وٽ موڪليو ته هو سنڌ حڪومت سان نئون معاهدو ڪري، درياءَ ۾ واپار ڪرڻ جو مڪمل اختيار حاصل ڪري. اهڙي طرح 4 اپريل ۽ 19 جون وارن سنڌ جي سرڪار سان ڪيل عهدنامن ۽ ساڳي طرح بهاولپور ۽ پنجاب وارن سان سمجهوتي مطابق، سنڌوندي تي مقرر نول انگريزي منيبن ( هڪ ڏيهي هيب سنڌو ندي جي ڇوڙ وٽ ۽ ٻيو گورو ايلچي مٺڻ ڪوٽ ۾ ) جي نظردار هيٺ واپاري سلسلو چالو ڪيو. نول هر هڪ ٻيڙي تي 570 روپيا مقرر ڪيو ويو، پوءِ ٻيڙي ۾ ڪهڙي قسم جون واپاري وٿون ٻريل هجن، جنهن مان 240 روپيا سنڌ جي ميرن کي پلئه پوڻا هئا. ( اسي خيرپور وارن کي ۽ سئو سٺ حيدرآباد وارن کي) ۽ باقي بچيل رهيل ڌرين ۾ ورهائڻا هئا.“ ( سنڌوندي تي آمدرفت جون نئون ڍيگ - سه ماهي مهراڻ چتن ماڙيوالا) اهڙي طرح ڪمپني کي مهراڻ تان لنگهڻ جي مڪمل اجازت ملي ويئي ۽ هو هاڻي واپار سان گڏ سياسي راند نه کيڏڻ لڳا.
ان دور۾ سنڌ جو واپار اوج تي هو. واپار قافلن ۽ ٻيڙين رستي هلندو هو. پنجاب، ڪشمير، چيني ترڪستان، وچ هندوستان ۽ مالوه جون شيون سنڌ جي شهرن ۾ پهچنديون هيون .هري هفتي پنج سئو ٻيڙيون مال سان ڀريل بکر راڄيديري ڏانهن لنگهندي ڏٺيون. ڪابل، قنڌار، ايران، مسقط، قلات ۽ ٻين ڪيترن ئي اسلامي ملڪن جا قافلا هت ايندا هئا. خراسان جا قافلا سياري ۾ باقاعدي پهچندا هئا. شڪارپور ۽ سکر دره بولان واري تاريخي رستي تي وڏا شهر هئا. هي رستو تمام قديمي آهي. ايران جا ماڻهو به عيسوي سن کان ست سئو سال اڳ هن ئي رستي مان سنڌ ۾ داخل ٿيون . ايران جي بادشاهه جون فوجون به هن ئي رستي سان 480 ق م ۾ سنڌ ۾ داخل ٿيون .سڪندر به هن ئي رسي سان ڀريل 323 ق م سنڌ ۾ آيو. سنڌ ۾ ايران، افغانستان ۽ قديم بابل کان جيڪي به قومون آيون اهي هتان ئي آيون. وچ ايشيا جا واپاري قافلا به انهيءَ رستي سان سنڌ ۾ ايندا رهيا آهن. سنڌ فتح ڪرڻ کان اڳ انگريز تاجر به هن ئي رستي تان افغانستان ويندا هئا. ( شڪارپور – مرتب ميمڻ عبدالمجيد سنڌي ص نمبر 10) افغاني قافلا رات جو مسافري ڪندا هئا ۽ بلوچي قافلا ڏينهن جو مسافري ڪندا هئا. افغانستان سوداگر ميوه، ڪشمير جون شالون، خراسان جو ريشم، ڪرمان جي قيمتي پشم، ترڪستان، پشمينا، ايراني ۽ ڪابلي غاليچا گهوڙا هٿيار، دوائون ۽ جڙي ٻوٽيون، سنڌ جي شهرن ۾ نيلام ڪندا هئا. هتي جي واپارين جون هنڊيون، دهلي، استر آباد ۽ ڪلڪتي تائين هلنديون هيون.( تاريخ تمدن سنڌ – مولائي شيدائي ص نمبر 520)
جيتري قدر ڪمپني جو تعلق آهي ته ان هتان جي واپاري منڊي مان ڪافي ڪمايو. 1838ع ۾ ڪئپٽن ڪارليس جي چوڻ موجب ساڍن 21 لکن روپين جو مال آندو ويو، جنهن ۾ مکيه مال چين ۽ بنگال جو ريشم هو. انهيءَ کان سواءِ ڪجهه مال منيلا، بٽيوبا ۽ ملبار کان گهرايو ويو هو، جنهن ۾ 48750 روپين جا ڪارا مرچ ۽ 64000 هزار روپين جو عاج هو. ان کان سواءِ بمبئي مان ڪپڙي جا ٿان، گجرات مان سٽ جا ڍيرا، ايراني نار کان کجور، موتي ۽ 1500 سئو غلام آندا ويا. روانگي واري مال ۾ 27 هزار روپين جي ڪڻڪ، گيهه، لوڻيل مڇي، پشم ۽ نير هو. ٻاهران گهرايل مال مان ڪپڙو، کنڊ مرچ ۽ مصالحا، ڪابل ۽ قنڌار روانا ڪيا ويندا هئا، جنهن جي قيمت اٽڪل 150000روپيا هئي. هن آمدنيءَ ۽ روانگي مان ٽالپر حڪومت کي ڪافي آمدني ٿي. وڪر بندر تي 1832ع ۾ حڪومت کي هڪ لک روپيا محصول مليو. هن بندر مانڊوي، انجار، جهونا ڳڙهه، بمبئي، پور بندر ۽ ملبار کان سواءِ سون مياڻي گوادر ۽ مسقط سان واپاري ڏي وٺ ٿيندي هئي.
چارٽ نمبر 3
ڪمپني جي سنڌ ۾ آندل ۽ موڪليل مال جو چارت
1864ع کان 1874ع تائين ايڪسپورٽ ۽ امپورٽ
سنڌ کان ٻاهر واپار سنڌ ۾ اندروني واپار سال
روانگي آمدني روانگي آمدني
روپيه روپيه
1339530 330626 437446 147583
25- 1824
1146131 260256 480371 162024
26- 1825
1880314 526332 2208583
27- 1826
2279258 588524 1585505 827948
28- 1827
2139681 573869 1694067 598675
29- 1828
1408528 287352 843294 478295
70- 1869
1395131 410974 939947 373879
71- 1870
2201500 447280 738993 266217
72- 1871
2330395 516031 906934 14292 73- 1872
1161883 376295 1641357 194241 74-1873 ع
حوالو : لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ – ص نمبر 412
هتان هر سال 265000 لک روپين جو مال روانو ٿيندو هو، جنهن ۾ چانور گيهه ۽ ٻيو مال هوندو هو. اهڙي طرح سنڊي بندر به مشهور هو. هنن ٻنهي بندرن تان لکپت ڏانهن چانورن جي روانگي ٿيندي هئي. ( لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ – ڊاڪٽر غلام علي الانا – ص نمبر 310) ڪمپني آفيم جي واپار مان ڏاڍو ڪمايو. هن مالوه جي آفيم ( جيڪو ان وقت ستلج ۽ سنڌو وسيلي ڪراچي پهچندو هو) تي قبضي ڪرڻ لاءِ ” ستلج سنڌو واپار “ جو ڍونگ رچائي، ميرن ۽ نواب بهاولپور کي پاڻ سان ملائي ڪراچي، ٺٽي، فيروزپور ۽ مٺڻ ڪوٽ ۾ پنهنجا ايجنٽ وهاري، آفيم خريد ڪرڻ لڳي، اهڙي طرح سمورو آفيم خريد ڪري چين ۾ نيڪال ڪرڻ لڳي. آفيم ڊمن ۾ بند ڪري پورچوگيزن ڏانهن به روانو ڪيو ويندو هو. آفيم جي واپار مان ڪمپني کي ساليانو هڪ ڪروڙ روپين جو فائدو ٿيو. هن زماني ۾ ڪراچي بندر به زور ورتو، جنهن سان مسقط، کنڀات، بمبئي ۽ ملبار جو واپار هلندو هو. ڪراچي مان انگريز هندو مهاڻن جي معرفت سڪل مڇي جو واپار به ڪندا هئا، جنهن مان کين 14508روپيا سالياني آمدني ٿيندي هئي. ان زماني ۾ سنڌ ۾ ڪمپني جو ايجينٽ مسٽر هئنڪي سمٿ هو. هن ان وقت جي آمدني ۽ روانگي جي شين جو به ذڪر ڪيو آهي. آمدني ۾ ريشم، خشڪ ۽ تر ميوا، غاليچا، ٽين، لوهه، رڪ، صندل ۽ عاج آهن. روانگي جون شيون آهن. چانور، نير، مڃت، چمڙو، گيهه، لوبان، کستوري، زعفران، گهوڙا ۽ شوخ ڳاڙهو رنگ. ڪمپني هتان جي ميمڻن کان گيهه خريد ڪندي هئي، جيڪو ان زماني ۾ بمبئي ۾ ڪراچي گيهه جي نالي سان مشهور هو. “
چارٽ نمبر 4
سنڌ ۾ ڪمپني جو ڌار ڌار ملڪن مان آندل مال – آمدني
ٽوٽل
ٻيا بندر گواڊمن ۽ ڊيو ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ گجرات بمبئي سون مياڻي ۽ مڪران ايراني نار سال
330632 5423 496 8151 483 315455 618 - 65-1964
259218 7935 - 13533 - 236449 1301 - 66- 1865ع
126331 10272 1103 11196 7275 486027 459 - 67- 1866ع
88524 8525 - 21884 9571 548148 247 - 68- 1867ع
573829 15751 255 13504 7873 536386 - - 69-1868ع
87852 3553 - 10663 9201 250962 263 4163 70- 1869ع
110974 3553 - 10929 1341 391076 249 3826 71- 1870ع
847280 2455 - 17764 3691 414087 373 8910 72- 1871ع
516031 16434 - 19170 4010 466681 5061 4675 73- 1871ع
376295 11029 - 7663 2909 247484 4215 42995 74- 1873ع
حوالو : لاڙ جي ادبي ۽ ثقافتي تاريخ – ڊاڪٽر غلام علي الانا – ص نمبر 413
چارٽ نمبر 5
سنڌ مان ٻين ملڪن کي ڪمپني جو موڪليل مال – روانگي
ٽوٽل ٻيا بندر ملبار ڪڇ ۽ ڪاٺياواڙ گجرات بمبئي سون مياڻي ۽ مڪران عدن سال
1339530 - - 685234 766864 576689 743 - 65- 1864ع
1146131 - - 543541 8280 590785 3525 - 66-1865ع
1880324 - 9048 595920 69683 1203180 2883 - 67-1866ع
2139681 - - 954560 1059997 6386 9749 - 68- 1867ع
2139981 - 27825 995508 311728 801284 3336 - 69- 1868ع
1408528 - 2180 290317 180921 528377 273 - 70- 1869ع
1395231 - - 323739 45785 1012821 2882 - 71 – 1870ع
2201500 9131 12921 1105402 390429 681582 1985 - 72-1871ع
3330395 1436 50591 1026682 429712 789566 14641 18123 73- 1872ع
1161883 6233 51400 305291 1858854 635660 84455 - 74- 1873
انگريزن پنهنجي واپار مان معلوم ڪيو ته سنڌ زرخيز ۽ خوشحال آهي، ان ڪري اتي قبضو ڪري چڱي طرح کيس ڦرجي ۽ لٽجي. دراصل هو آيا به سنڌ کي ڦرڻ هئا، پوءِ اهو واپار جي صورت ۾ هجي. يا سياسي حڪومت هجي. سندن جيڪو به ايلچي سنڌ ۾ پئي آيو. تنهن سنڌ جي شاهوڪاري جو پئي ذڪر ڪيو ۽ واپار سان گڏ سنڌ تي قبضي ڪرڻ لاءِ پئي لکيو. خاص ڪري ناٿن ڪرو کان پوءِ، ڪمپني جو هر ايجنٽ سنڌ تي حملي ڪرڻ لاءِ پئي لکيو. ڪرو واضع طور لکيو ته ” انگريزن جيڪڏهن سنڌ تي حملو ڪرڻ گهرن ته پهريائين ڪراچي کان ڏهن ميلن جي مفاصلي تي گسري نالي هنڌ تي پنهنجون فوجون لاهڻ گهرجن. ڪناري تي فوجون لاٿيون وڃن ۽ انهن جي حفاظت لاءِ توبخانو هجڻ گهرجي. ڪراچي کان ٺٽي تائين سڌو رستو وڃي ٿو ۽ ان تان آساني سان توبخانو لنگهي سگهي ٿو. سنڌو درياءَ تي قبضي ڪرڻ کان پوءِ حيدرآباد جو قلعو، فقط ڇهن ميلن تي آهي. رستي ۾ فقط هي تڪليف آهي ته بلوچي لشڪر هر وقت موجود رهي ٿو. ڪراچي تي قبضو ڪرڻ هر حال ۾ بهتر رهندو.“ ان کان پوءِ جيمس برنس برطانيه سرڪار کي لکيو ته ” سنڌ بي حساب دولت سان ڀرپور هڪ نهايت زرخيز علائقو آهي، جنهن تي جاهلن جو راڄ آهي . ان ملڪ جي وڌيڪ جاچ پڙتال ڪرڻ ۽ ان ۾ پير کوڙڻ نهايت ڪارآمد ٿيندو.“ اليگزينڊر برنس، سنڌو درياءَ جو ” سياسي مقصد “ لاءِ دورو ڪيو تڏهن سنڌ جي هڪ سياڻي چيو ته ” افسوس فرنگين سنڌو درياءَ ڏٺو، هاڻي سنڌ ٽالپرن جي هٿن مان ويئي“ ۽ اهڙي طرح انگريز واپار جي آڙ ۾ ميرن سان معاهدا ڪندا ۽ ٽوڙيندا رهيا، ان ڪري ئي مير نورمحمد اول انگريزن جي ايلچي ايس – ٽي – وڪ کي چيو ته ” فرنگين جي وعدي تي جيڪو اعتبار ڪري تنهن تي لعنت هجي اهي اوهان جي سهولتن ۽ ضرورتن تحت تبديل ٿيندا رهندا آهن. ڇا دوستن ۽ محسنن سان اوهان وٽ اهڙي سلوڪ ڪرڻ جو دستور آهي.“۽ پوءِ هنن پنهنجن دوستن جي ” واپاري منڊي “ تي پنهنجي البيلي، ارڏي، لاڏلي ۽ خوار جرنيل، سرچارلس نيپئر کي ڏهه هزار فوج ڏيئي 1843ع جي 17 فيبروري ۾ سنڌ تي چاڙهي موڪليو، جنهن سڀني عهدنامن کي ڦاڙي چيري ردي جي ٽوڪري ۾ اڇلائي ڇڏيو. هن وڏي واڪي اعلان ڪيو ته ” سنڌ تي قبضي ڪرڻ جو اسان کي ڪوبه حق نه آهي، پر ان هوندي به اسين قبضو ڪنداسين ۽ سچ پچ ته اسان جو اهو قدم تمام فائديمند ڪارائتي ڪمينپ ۽ بدمعاشي ٿيندي.“ ۽ اهڙي طرح هن پنهنجي ڪمينپ جو ثبوت ڏيندي، سنڌ فتح ڪرڻ جو عظيم گناهه ڪيو. ( ڏيئي ڏنڀ ڏڏن – انگريز داداسنڌي – ص نمبر 202)