(د) آرين جو دور
آرين پورهئي جي ورڇ جي نظريي تي عمل ڪندي، معاشري کي چئن طبقن ۾ ورهائي، هرهڪ جي حوالي مختلف ڪم ڪيا. جن ۾ واپار ۽ تجارت لاءِ هڪ ڌار شعبو قائم ڪري اهو ڪم وئشن جي حوالي ڪيو ويو، ان ڪري هن دور ۾ سنڌ جي واپار وڏي ترقي ڪئي. هن دور ۾ سنڌ سرسبز ۽ شاهوڪار علائقو هو. رگ ويد ۾ آهي ته ” گهوڙن ۾ شاهوڪار،ڪپڙي گنديءَ ۾ شاهوڪار، عمدن گهڙيل ڳهڻن ۾ شاهوڪار، کاڌي پيتي ۾ شاهوڪار ۽ سدا تازيءَ ان ۾ شاهوڪار آهي. سلما ٻوٽا يعني مڃ وغيره جن مان واڻ ۽ رسيون ٺهن ٿيون سي ٻوٽا به سنڌ ۾ کوڙ آهن ۽ سڀاڳي سنڌوءَ جا ڪنارا ماکي ڏيندڙ گلن سان سينگاريل آهن.“ ( بحواله قديم سنڌ – ڀيرومل مهر چند آڏواڻي ص نمبر 161) سنڌ ۾ ان وقت هنر ۽ ڪاريگر عام جام هئا. هت مهاڻا، ڪوري جوهري، سونارا، رنگريز، ٻيڙائتا ۽ ملاح وغيره هوندا هئا. رڍن ۽ گهيٽن جي اُن مان اونو ڪپڙو تيار ڪيو ويندو هو. ڪوري سوٽي ڪپڙو ٺاهيندا هئا. سوٽي ململ به هن زماني ۾، پنهنجو اوج قائم رکيو خاص ڪري هالڪنڊي جي ململ مشهور هئي. راجا هال جي ڏينهن ۾ هت تمام عمدو ڪپڙو ٺهندو هو. هن ڪپڙي تي بادشاهه، زعفران سان پنهنجي پير جو ڇاپو هڻندو هو، جيڪا سرڪاري مهر طور منظور ٿيل هئي. هي ڪپڙو ڪشمير جو ن راڻيون فيشن طور استعال ڪنديون هيون. ( تاريخ سنڌ – ڀاڱو ٻيو – مولانا نور محمد نظاماڻي ص نمبر 122 ) ڀرت جو ڪم به هن دور ۾ اوج تي هو. رگ ويد ۾ اتڪان لفظ آيل آهي، جنهن جي معني آهي زري جو ڀريل ڪپڙو. هڪ روايت موجب راجا سونيه ڀاويه، پنهنجي ناٺي ڪاڪشون کي اهڙي خلعت ڍڪائي هئي. ( قديم سنڌ – ص نمبر 181) سنڌ ۾ سپارڪو وکر تمام گهڻو ٿيندو هو. هتان جڙي ٻوٽيون، ٻين اولهائين ملڪن ڏانهن موڪليون وينديون هيون. البيروني اهڙين 75 سنڌي وائين جا نالا ڏنا آهن، جيڪي ٻاهر وينديون هيون. هيڪوسينس پنهنجي ڪتاب ۾ لکي ٿو ته ” سنڌ مان بيد، خشڪ لاک، نير، سوٽي ۽ سنهي تند واريون ململون، چمڙو، ريشمي ۽ اوني ڪپڙو، گهوڙا، مغربي ۽ مشرقي ملڪن ڏانهن موڪليا ويندا هئا. ڪپهه ۽ چانور ريشمي ڪپڙو ۽ سوٽي ململ، سڀ اهڙيون شيون هيون جن جي هر مهذب ملڪ کي ضرورت هئي ۽ اهي هتان ئي ٻين ملڪن ڏانهن ايراني نار ۽ يمن جي نبدرن کان مغربي دنيا ڏي وينديون هيون .“ سون، چاندي، پتل ۽ شيهو سنڌ مان ٻاهر ويندو هو. امير واپارين کي شرسٿين چوندا هئا. واپار دريائن ۾ ٻيڙين رستي هلندو هو. سندس دنگيون ۽ ٻيڙين رستي هلندو هو. سندن دنگيون ۽ ٻيڙيون، سنڌ جون قيمتي شيون ٻاهرين دنيا ۾ وڪرو ڪرڻ جا ماهر هئا. پروفيسر ولسن لکي ٿو ته ” سنڌو ماٿر جا آريه لوڪ، وڏا کاري کيڙائو ۽ واپاري لوڪ هئا. “ يوڪوڪ صاحب لکي ٿو ته ” قديم سنڌو ماٿر جا رهاڪو جهڙا هئا. جهاز راني ۾ ڀڙ تهڙائي هئا جهازن جوڙڻ ۾ قابل. اهي سمنڊ جهاڳي وڻج واپار ڪندا هئا.“ پروفيسر بلهر لکي ٿو ته ” آڳاٽا آريه هندي وڏو سمنڊ جهاڳي ويندا هئا ۽ اهي واپاري هند پوءِ ايراني نار طرف وڻج واپار سانگي ويندا هئا.“ ( بحواله قديم سنڌ – ص نمبر 312) رگ ويد مان معلوم ٿئي ٿو ته ان دور ۾ سنڌ جا وڻجارا جهازن ۾ مال کڻي سمنڊ جهاڳي ڏيساورن ڏي ڌن ڪمائڻ ويندا هئا. ڪيترائي واپاري پاڻ ۾ گڏجي جهازن جون بهيريون ڏورانهن ڏينهن ڏي وٺي ويندا هئا. سندن جهازن کي هڪ سئو اورس ۽ سڙهه هئا. ان زماني ۾ چار سمنڊ هئا. جن رستي سنڌي واپار ڪندا هئا. اهي سمنڊ هئا بنگالي اپسمنڊ، هندي وڏو سمنڊ، عربي وڏو سمنڊ ۽ راجپوتانا وڏو سمنڊ، جيڪو پوءِ ختم ٿي ويو. ان دور ۾ چين ۽ بنگال سان سنڌين جو سامونڊي واپار هو. چين مان خاص ڪري ريشم ايندو هو. ڏکڻ هندستان ۽ سيلون سان به سنڌين جو واپاري رستو هو. سيلون مان سنڌي وڻجارا نه صرف موتي آڻيندا هئا پر ڪيترائي سنڌي ايراني نار، ڪاري منڊل ۽ سيلون ڏانهن موتين هٿ ڪرڻ لاءِ غواض ۽ ٽوٻا به موڪليندا هئا. لونگ ايلاچي، ملبار يا فلپائن ٻيٽن ما سنڌي وڻجارا دنگين رستي ٻين هنڌن تي نيڪال ڪندا هئا. هن دور ۾ جهازن ۽ ٻيڙين لاءِ ساڳ جو ڪاٺ ملبار کان ايندو هو. هن زماني ۾ سنڌي ململ جي هاڪ هئي. جنهن جو تر لهردار هوندو هو. ان ململ کي سنڊن ۽ ان جي ڌاڳي کي سينڊل چئبو هو. لانگ فيلو جي شعرن مان سمجهجي ٿو ته ” سنڌي جي وٽيل ڌاڳي مان اڳي ولايت ۾ ٻيڙين لاءِ پڳهه ٺاهيندا هئا. اهي قيمتي رسا انهن شاهاڻين ٻيڙين ۾ ڪم ايندا هئا، جن جا سڙهه ريشمي هوندا هئا. “ ( بحواله قديم سنڌ – ص نمبر 340)
آرين جي دور ۾ مقامي طرح خشڪي رستي به واپار هلندو هو. ان ۾ واپاري قافلا ٺاهيا ويندا هئا. انهن ۾ گهوڙا، ڏاند، اٺ ۽ گڏهه ڪتب آڻيندا هئا. قافلن سان گڏ چورن کي بچائڻ لاءِ ڪتا به ڪم ايندا هئا. ان دور ۾ هتي ٽن قسمن جا سڪا هلندا هئا. هڪ سونوسڪو نستڪه هو. ٻيو سونو سڪو سيڪسنا هو. هنن سونن سڪن تي ڳئون جي شڪل هوندي هئي ۽ سندن ملهه به ڳئون جيترو هوندو هو. ٽيون سڪو چاندي جو هو، جنهن کي نيون سڏيندا هئا. ( سنڌ ۾ جهاز راني جو فن - ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ – نئين زندگي سيپٽمبر 1971ع) آرين مان ڪيترائي ئي واپاري هجرت ڪري، لنڪا سيلون ويا، ۽ اتي بيٺڪون به وڌائون. اهو ئي سبب آهي جو پراڻي پراڪرت ٻولي جو سيلون جي نهالي ٻولي تي گهڻو ۽ گهاٽو اثر آهي. هن دور ۾ ٻاهريان تاجر به ڪثرت سان هت واپار لاءِ ايندا هئا. ڌاتن جو واپار فنيقيا وارا ڪندا هئا، جيڪي سون، چاندي، ٽامون ۽ شيهو ٻاهر نيندا هئا. ( تاريخ تمدن سنڌ – ص نمبر 67) عرب واپارين به سنڌ ۾ اچڻ شروع ڪيو. هو هتان جو مال شام ۽ وادي سينا تائين پهچائيندا هئا، جنهن مان کين ساليانو ٻن ڪروڙ روپين جو فائدو حاصل ٿيندو هو.
هن دور ۾ روسي تاجر به سنڌ ۾ آيا، هو سلاويه مان نڪري بحر روم ۾ اچي، اتان بحر جرجان ( ڪسئپين ) ۾ ايندا هئا. اتان خشڪي رستي بغداد پهچندا هئا. هو ڪڏهن اسپين مان فرانس پوءِ سوسي الاقصى ( شمالي آفريڪا) اچي اتان طنج الجزائر تيونس ۽ طرابلس کان ٿي، مصر، شام، دمشق، ڪوفه، بغداد، اهواز، فارس، ڪرمان کان ٿيندا سنڌ ۾ ايندا هئا ۽ پوءِ هندستان ۽ چين ويندا هئا. ( عرب و هند ڪي تعلقات – سيد سليمان ندوي ص نمبر 230).
[img]https://i.imgur.com/ywwG7Eo.jpg[/img]
آرين جي دور ۾ سنڌ جا تجارتي مرڪز ۽ بحري رستا