(5) مغلن جو دور

مغلن جو دور لهري بندر جي اوج جو دور هو. هي بندر هندستان ۾ داخل ٿيڻ هڪ مکيه لنگهه هو. ان وقت هي مشغول ترين بندر هو ۽ هندستان جي پرڏيهي واپار ۽ سنڌ جي سامونڊي واپار جو مکيه هنڌ هو، جنهن پوءِ ڊچن ۽ انگريزن کي به ڇڪي آندو. هن بندر جو ڪنارو ڪشادو ۽ ويڪرو هو، جتي ٻن سون کان ٽن سون جا جهاز جي ان وقت وڏي ۾ وڏو جهاز ليکبا هئا، اچي لنگر انداز ٿيندا هئا. جڏهن ڪوبه جهاز لهري بندر کي ويجهو پهچندو هو ته خبر ڏيڻ لاءِ توب ڇوڙيندو هو. پوءِ مير بندر هڪڙو قاصد ٺٽي ڏنهن اطلاع ڏيڻ لاءِ موڪليندو هو ته واپارين کي پتو پئجي سگهي ته فلاڻي ملڪ جو جهاز فلاڻي قسم جو ڀريل مال سان پهتو آهي. پوءِ هتان واپاري قافلن ذريعي مال ٺٽي ۽ ملڪ جي ٻين حصن ڏانهن موڪليو ويندو هو. هر قافلي سان ٻه سئو سوارن جو دستو، حفاظت لاءِ ساڻ هلندو هو. ڇو ته بندر جي اڀرندي پاسي ڪڪرالي ڄامڻ، رڻ ٻاري ڏنو هو ۽ الهندي ڪپ تي مڪراني بلوچن جو راڄ هو. هي ٻروچ قبيلا واپاري قافلن کي ڦريندا هئا. هڪ دفعي پنج سئو مسلح بلوچن جي جٿي هڪ واپاري قافلي کي ڦريو هو ان ڦرلٽ کي بند ڪرڻ لاءِ ٺٽي جي گورنر شهر کان 2 ميل پري ڪئمپ اچي لڳائي هئي ۽ اهڙن بلوچن ۽ مڪراني ڌاڙيلن کي پڪڙي سزائون ڏنيون. ان کان سواءِ لهري بندر ڏانهن ايندڙ رستن تي چوڌاري سرن يا پٿرن جو سزائون ٺهيل هونديون هيون جيڪي ننڍڙن قلعن وانگر هيون. اتي ننڍڙا ڳوٺ به هوندا هئا، جيڪي ڪڪڙ، رڍون ۽ ٻڪريون مسافرن کي وڪڻندا هيا. بندر ڏانهن ايندڙ ويندڙ قافلا رات جو سراءِ ۾ رهندا هئا. سڇ لٿي مهل، سراءِ جا دروازا بند رهندا هئا ۽ صبح جو سوير کلندا هئا. جيڪڏهن اندر ڪابه چوري ٿيندي هئي ته تيسين در نه کلندو هو،جيسين چوري ٿيل مال چور مالڪ کي موٽائي نه ڏيندو هو . انهن سزائن ۾ هزار کان مٿي جانورن، اٺن، گهوڙن ۽ گاڏين سميت قافلا سمائجي سگهندا هئا. ( تاريخ تمدن سنڌ – ص نمبر 490) لهري کان سمنڊ جو مال، قافلن رستي ننگر پارڪر به ويندو هو. هر هڪ قافلي ۾ 15 سئو اٺ هوندا هئا. مغل دور ۾ هتان لاهور وڃڻ لاءِ، چار هزار ٻيڙيون هونديون هيون ۽ في ٻيڙي تي ٽن سئو ٽنن جيترو مال چڙهندو هو. لاهور کا ن لهري تائين چار روپيا في ٻيڙو محصول ۽ ڀاڙو هڪ هزار مڻ جو اڍائن سئو روپيا هو .لهري بندر تي هر هڪ شيءَ جو اگهه مقرر هوندو هو. اتان ڪپڙو، نير، ريشم،اُن، لوڻ، قلمي شورو، چمڙو، مڇي، آفيم ۽ چوپايو مال ٻاهر موڪليو ويندو هو. مارواڙا ۽ بلوچستان کان کٿا سنڌ جي شهرن ۾ وڪري لاءِ ويندا هئا. گجرات کان ريشمي ڪپڙو، اطلس ۽ ڪيمخواب، ملتان کان رنگ ريشمي ڪپڙو ۽ جڙي ٻوٽيون، خراسان کان خشڪ ۽ تازا ميوا، ڪلابازيون ۽ نمدار درآمد شيون هيون. اڇا چانور، اپر سنڌ جي شهرن مان لاڙ جي شهرن ۾ پهچندا هئا. لاڙ وارو ڀاڱو گهڻو ڪر مشهور هو. هر سال خراسان جا قافلا سنڌ ۾ ايندا هئا. ان وقت، ابو الفضل جي لکڻ موجب لهري بندر جي سالياني آمدني هڪ لک 38 هزار هئي. ان دور ۾ مير عبدالرزاق سموري ضربخاني جو نگران ۽ منظم هو. پڇاڙي واري زماني ۾ ابو لفتح هتان جو مير منشي هو. هن زماني ۾ سنڌ اندر دام، جيتل ٽنڪا، روپيا ۽ اشرفيون هلنديون هيون بکر ۽ ٺٽي ۾ سرڪاري ضربخانا هئا. اڪبري اشرفي جي قيمت 9 روپيا ۽ عالمگيري اشرفي جي قيمت 16 روپيا هئ. مغليه سڪن کان سواءِ ايراني سڪا جهڙوڪ عباسي، محمدي ۽ صفويه چالو هئا. ايراني سڪن جي قيمت چار آنا هئي. گجرات جا روپيه لاڙي، بيجاپور ۽ گولڪنڊي جون اشرافيون ( پگوڊا ) به چالو هيون، ليڪن واپارين کي ڌارين ملڪن جا سڪا، سنڌ اندر بندرن تي مٽائڻا پوندا هئا. ( جنت السنڌ ص نمبر 332) هن دور جو مشهور خشڪي رستو اٽڪ کان هو گلي ( بنگال ) هو، جيڪو دره خيبر کان براءِ ڪابل، بلخ ۽ بدخشان کان سمر قند ويندو هو. ٻيو رستو آگره کان اجمير ويندو هو. ٽيون رستو جيسلمير کان عمرڪوٽ ۽ نصرپور ويندو هو، جتان ٺٽي ڏانهن ويندو هو. مهراڻ وارو اندروني رستو به واپار لاءِ ڪارگر هو. آگرهه ۽ ڪابل واري رستي تي لاهور، ملتان ۽ بهاولپور جو مال درياءَ رستي ٺٽي پهچندو هو. سنڌ جا مشهور شهر بکر سکر، لاهري، سيوستان، سن، نصرپور،هالاڪنڊي ۽ ٺٽو واپار ۽ هنر جا مرڪز خاص پتڻ هئا.
مغلن جي زوال کان پوءِ، سنڌ ۾ ڪلهوڙن حاڪمن خودمختياري حاصل ڪئي. ڪلهوڙن جي هڪ امير، محمد چنا خان ملتان جي حاڪم وٽ پيش ٿي، کيس تحفا آڏو رکيا. ملتان جي حاڪم خوش تي ڄام جو لقب به ڏنائينس ۽ هڪ وڏي جاگير به ڏنائينس. هن هي به حڪم ڪيو ته اٻاوڙي کان وٺي لهري بندر تائين سڄي سنڌ جو ڍل چني خان جي معرفت شاهي خزاني ۾ جمع ڪيو وڃي. ( تاريخ سنڌ عهد ڪلوڙا – مولانا غلام رسول مهر ص نمبر 425) ان کان پوءِ لهري بندر ڪلهوڙن جي قبضي ۾ رهيو. 1729ع ۾ جڏهن نادر شاهه افشار ايراني سنڌ تي ڪاهه ڪئي، تڏهن هن سٺ ڪروڙ روپين جي روڪڙ ۽ هيرن جواهرن ڦرڻ سان گڏ، سنڌ جي وحدانيت کي ٽوڙي، ٽن ٽڪرن ۾ ورهايو. تن ۾ هن اٽڪ درياءَ ۽ سانڪڙا واهه جي اولهه وارا علائقا، پنهنجي قبضي ۾ رکيا ۽ لهري بندر جو شهر ۽ اٽڪ درياءَ، جي اوڀر وارا سمورا، علائقا هندستاني سلطنت ۾ رکيا. (تاريخ سنڌ عهد ڪلوڙا – مولانا غلام رسول مهر ص نمبر 425) آخر ۾ محمد مراد ياب ڪلهوڙي ڪوشش ڪري سنڌ کي هندستاني سلطنت کان ڌارڪرايو.

[img]https://i.imgur.com/iz09oOg.jpg[/img]

سنڌ شناسي

اڳوڻن سنڌين جو ڏيساور سان واپار