(3) سنڌي تاجر ۽ عرب

هي هڪ حقيقت آهي ته سنڌ جا رهاڪو پراڻي زماني کان تاجر رهيا آهن ۽ ان ڪري عربستان سان سندن گهرو تعلق پئي رهيو آهي. سنڌ جا ڪيترائي ماڻهو واپار، تجارت ۽ مذهبي رسومات ادا ڪرڻ لاءِ عرب ۽ يمن پهتا. ايام جهاليت ۾، هتان ڪيترائي سنڌي ماڻهو اوڏانهن ويندا هئا. مخدوم ايمر احمد جي تحقيق مطابق ” اسلام کان اڳ به ڪعبي پاڪ جي زيارت لاءِ سنڌي ويندا هئا ۽ اتي جي بتن جي پوڄا ڪندا هئا. هتان جا راجا ۽ مهاراجا عربي ٻولي کان واقف هئا ۽ عربي ۾ گفتگو به ڪندا هئا. ( مهانامه پيغآم – مئي جون 1980ع – رحيم بخش قمر جو مضمون ) هتان ڪيتريون ئي سنڌي ذاتيون تجارت ۽ ٻئي روزگار جي سلسلي ۾ لڏي عرب ۾ وڃي رهيون. جن ۾ زط، ميد،سيابچ، احاصره، اساوره ۽ تڪاڪره مشهور آهن. سنڌ جون هي قديم ذاتيون، جيڪي سنڌي قوم سان واسطو رکندڙ هيون، سي ساري عرب مثلاً عمان، مسقط، قطيف، بحرين، قطر، ڪويت ۽ بصري کان سواءِ عرب جي ريگستاني علائقن نجد ۽ وچ عرب جي مڪي ۽ مديني ۾ گهڻائي ۾ رهڻ لڳيون. ( سنڌ عهد رسالت ۾ - ماهنامه اظهار – اردو - جولاءِ 1982ع) هنن ئي سنڌي واپارين، عربن کي سنڌ جي زرخيزي کان واقف ڪيو. سنڌ جي رهاڪن جي ان دور ۾ عربستان ۾ ايتري ته گهڻائي هئي ۽ سندن واپاري مرڪزن ۾ ايڏو ته گهڻو تعداد رهندو هو جو ڊاڪٽر اوليئري لکي ٿو ته ” قديم عيسائي مذهبي ڪتابن ۾، عربن کي هندستاني ( سنڌي ) چيو ويو آهي. “ سنڌي واپاري عربستان جي وڏن وڏن تجارتي ميلن ۾ به شريڪ ٿيندا هئا ۽ انهن سنڌي واپارين هڪ تجارتي مرڪز ۾ حضور ﷺ جي زيارت به ڪئي . حديث شريف جي ڪتاب مسند امام احمد بن جنبل ۾ آهي ته ” بني ڪريم ﷺ واپار جي خيال کان نبوت کان اڳ بحرين جي مشهور عالمي واپاري ميلي ۾ واپار لاءِ ويندا هئا.هڪ ڀيري پاڻ ان ميلي ۾ بيٺا هئا ته پنهنجي ساٿين کي ڪن ماڻهن ڏانهن اشارو ڪندي فرمايائون ته ” اهي سنڌي واپاري آهن ۽ سنڌي ٻولي ڳالهائي رهيا آهن. ( مولانا غلام مصطفى قاسمي – سه ماهي مهراڻ 1983ع / 3- 4 ) هن مان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌي واپاري پاڻ سڳورن جي دور مبارڪ ۾ عربستان ۾ ڌاڪو ڄمائي چڪا هئا. خاص ڪري اسلام جي آمد کان پوءِ سنڌي واپارين جو عربستان ۾ اچ وڃ جو سلسلو وڌي ويو ۽ اهڙي طرح سنڌ جي واپارين کي ٻنهي قومن گڏجي فروخ ڏنو. ابو زيد لکي ٿو ته سنڌي واپاري، سيراف ( عراق جي بندرگاهه) ۾ ايندا آهن ته ڪو عرب تاجر سندن دعوت ڪندو آهي ته هو ڪڏهن هڪ ته ڪڏهن سئو کان به وڌيڪ هوندا آهن.“ عرب ناکئي بزرگ بن شهريار، سنڌي تاجرن جو ذڪر ڪندي انهن کي ” بانانيهه“ لکيو آهي. اهي تاجر عراق، بحرين، عمان، سوڍان ۽ مصر ۾ آهن ۽ عربي سٺي ڳالهائيندا آهن. ۽ اتي تجارت آهي. هي سنڌي واپاري، عدن جي ويجهو، عرب جهاز ۾، ويٺل نظر ايندا آهن. ( عرب و هند ڪي تعلقات – سيد سليمان ندوي – ص نمبر 85) سنڌي واپارين جي ڏيتي ليتي، نيڪ نيتي، ايمانداري ۽ وهنوار مشهور هو. ابن جا خط لکي ٿو ته ” سنڌ وارن لاءِ اهو باعث فخر آهي ته صراف ۽ روپين جو ڪاروبار ڪندڙ، پنهنجون پئسن جون ٿيلهيون ۽ خزانو صرف سنڌين ۽ انهن جي اولاد کي سپرد ڪندا هئا، ڇو ته اهي سنڌين کي صراف جي ڪم ۾ سڀني کان ماهر، قابل اطمينان ۽ ايماندار سمجهن ٿا. روم ۽ خراسان وارن کي ڪيربه پنهنجي خزاني جون ڪنجيون نه ٿو ڏي. ماڻهو برڪت جي لحاظ کان به، سنڌين کي خزانچي مقرر ڪن ٿا.“ ( بحواله گنگارام سمراٺ- نئين زندگي جون 1961ع) هن مان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌي واپاري عرب دنيا ۾ پنهنجي واپار، وهنوار ۽ ڏيتي ليتي جو ڌاڪو ڄمائي چڪا هئا ۽ عربن کي به هن ئي سنڌ ۾ ڇڪي آندو. اهڙي طرح عرب تجارتي دنيا ۾ سنڌ کان واقف ٿي، سندس پئداوار مان اعلى نفعو ڪمايو.

سنڌ شناسي

اڳوڻن سنڌين جو ڏيساور سان واپار