(ح) سنڌ ۾ ڪمپني جو پهريون دور
هن زماني ۾ ٺٽو سنڌ جي تجارت جو مرڪز هو، جتي چاليهه هزارٻيڙا موجود هوندا هئا. جن دنيا جي سڀني حصن مان مسافرن ۽ سامان جي اچ وڃ لڳي پئي هوندي هئي. صرف ٺٽي جي نوابن وٽ چار هزار ٻِيڙيون هونديون هيون. ٻيڙين ت هلڪو توبخانو هوندو هو. پتڻ تي انهن کان محصول اڳاڙيو ويندو هو. لاهور کان ٺٽي تائين هڪ هزار مڻ تي اڍائي روپيا ڀاڙو ورتو ويندو هو. مال سان ڀريل في ٻيڙي تي چار روپيا سرڪاري محصول ڏيڻو پوندو هو. ٻڏل ٻيڙِي جي نڪتل مال تي به، محصول ڏبو هو. جنهن کي ” هوائي“ چئبو هو.لاڙي چانور، سڪل مڇي، چمڙو، هٿار، سري وارن ملڪن کي پهچندا هئا. اڇا چانور ۽ خراسان جا خشڪ ۽ تر ميوا لاڙ پهچندا هئا. ڪمپني جا گماشتا پنجاب ۽ سري وارن شهرن کان ڪپڙو اگهه ۽ چوپايو مال خريد ڪري ٺٽي پهچندا هئا. پوين مغل نوابن في ٻيڙي جو محصول وڌائي ڇهه روپيا ڪيو. مهراڻ جي مهاڻن کي مڇي جي شڪار تي ڍل ڏيڻي پوندي هئي جا شڪار ماهي سڏبي هئي.
هنن ڏينهن ۾ سنڌ جا سڀئي شهر، واپار ڪري برک هئا. ديسي شين کان سواءِ بازارين ۾ ڪابل، قندار، اصفهان، تبريز، ڪشمير، لاهور ۽ ملتان جون شيون وڪامنديون هيون. سنڌ جون شيون سستيون ساديون هونديون هيون، پر ڪمپني جو آندل ولائتي شيون مهانگيون ۽ ڪاريگري جي نئين نموني موجب، هتان جي رهاڪن ۾ عجيب هيون، مثلاً گرم ڪپڙو، نباتون چيني ۽ شيشي جو سامان، سيون، واچون، گهڙيال، وڍڪٽ جا اوزار بارود جا هٿيار وغيره. سنڌ جي ماڻهن لاءِ نيون شيون هيون، جن جو وڪرو عام هو. ايسٽ انڊيا ڪمپني، سنڌ مان جنهن شئي جي هن دور ۾ خريدي تي زور ڏنو. اهو آهي سنڌ جو سوٽي ڪپڙو. ڪمپني جا ايجنٽ لکن ٿا ته ” سوٽي ڪپڙي جي ٻين سڀني ڪوٺين کان سنڌ جي ڪوٺي وڌيڪ اطمينان جوڳي ۽ جاري رکڻ جهڙي هئي.“ ان جو واحد سبب هي آهي جو ان وقت هت ڪورين جو تعداد تمام گهڻو هو. سکر،روهڙي، نصرپور ۽ ٺٽي ۾ ڪورين جا هزارين ڪٽنب رهندا هئا، جن کي پنهنجي پورهئي سان پيار هو. ان وقت سنڌ ۾ سوٽي ڪپڙي جا قسم هئا، هرک سادو ۽ ڇريل، سنهو ۽ ٿلهو بافتو، عاليشان چيٽون ۽ ململون، سوسيون، گربيون، لونگيون، حلواڻ، کيس، چنيون، تسر، سوڙيون، پٿرائيون، اجرڪون ۽ ٻيو سادو ڪپڙو. سنڌ جي ڪپڙي جو اوڄ گهاٽو ۽ سهڻو هوندو هو، ان ڪري انکي سڄِي مشرق ۾، ٿيندڙ مال جو گل سمجهيو ويندو هو ۽ کيس ٻئي هر ڪپڙي تي ترجيح ڏني ويندي هئي، جوزف سالبئنڪ ڪيترن ئي قسمن جي ململن ۽ غاليچن جو ذڪر ڪيو آهي. والٽر پيٽان، ململ جا ڪيترائي قسم ڄاڻايا آهن. ( سنڌ ۾ڪپڙي جي صنعت – سه ماهي مهراڻ 1973ع / 4) انگريز ايجنٽن، سنڌ جي ڪپڙي کي خاصيت ۽ قيمت جي لحاظ کان وڌيڪ سستو سڏيو آهي. ڪمپني جو ايجنٽ وٿنگن لکي ٿو ته ” ٺٽي جو ڄاريدار ڪپڙو ۽ سنهڙي ململ قيمتي ڪپڙا ليکيا ويندا هئا. سنڌي ڪوري ڪشمير ۽ هندستان مان ڪچو ريشم گهرائي نفيس ڪپڙو تيار ڪندا هئا. ٺٽي جون نفيس گلبدن، اجرڪون ۽ بسترن جون چادرون ڏيساورون تائين مشهور هيون. سنڌي ڪاريگر ڪرمان جي نرم پشم مان بهترين قسم جون شالون تيار ڪندا هئا.“
هئملٽن لکي ٿو ته ” سنڌ جو سوٽي ڪپڙو، هڪ سادي ڊزائن وارو نهايت لسائي سان اڻيل هوندو هو ۽ سندس جوڙيون ته رڳو نرم ۽ نفيس هيون پر ٻين هنڌن جي جوڙين کان وڌيڪ جٽاءُ دار هيون. اهو ڪپڙو تمام سنهو هوندو هو. “ ( سنڌ جي اقتصادي تاريخ – ڊاڪٽر ڇبلائي – ص نمبر 112) خاص ڪري سنڌ جي بافتي ( بافته لفظ فارسي لفظ بافتن مان نڪتو آهي. معنى اڻڻ بافتا انهي ڪپڙي کي سڏيو ويندو هو، جنهن جي اوڄ مضبوط هجي ۽ انهيءَ وقت سنڌ، اوڄ جي ڪري ديسان ديس مشهور هئي. ( سنڌ جي اقتصادي تاريخ – ص نمبر 114) ) جو مغربي دنيا ۾ وڏو قدر هو ۽ وڏي اگهه تي وڪامندو هو. نصرپور جي بافتي جو بر به وال هو. گمبٽ جو ڪپڙو ڪنڊياري کان بهترين هو ۽ ٿان جي ڊيگهه ساڍا ٻارهن وال هئي. سنڌ جون ٺهيل چيٽون، دنيا جي هر مارڪيٽ ۾ خاص قدر ۽ قيمت جي نظر سان سڃاتيون وينديون هيون. ( تاريخ تمدن سنڌ – مولائي شيدائي – ص نمبر 114) انهن ڏينهن ۾ ٺٽو، نصرپور، سيوهڻ، ڪنڊيارو، درٻيلو، بکر، سکر، روهڙي، بوبڪ، گمبٽ ۽ سن ڪپڙي جي صنعت جا مرڪز هئا، جتان بصري اوڀر آفريڪا، ايران، ڪابل ۽ هندوستان ڪپڙو ويندو هو. ڪمپني هتان وڏي مقدار ۾ ڪپرو خريد ڪندي هئي. خاص ڪري نصرپور جو بافتو، سيوهڻ ۽ درٻيلي جو جوڙيون، يورپ جي مارڪيٽ ۾ وڏي اگهه تي وڪامنديون هيون. مئڪرڊو، هسٽري آف سنڌ ۾ لکي ٿو ته ” درٻيلي ۽ ڪنڊياري جو ململون، مشهور هيون، جنهن کي ڏيهي خواهه پرڏيهي مرد ۽ عورتون شوق سان پهريندا هئا، نصرپور جون ململون ڀر ۾ وڏيون هيون پر نفاست ۾ ڪنڊياري جو ڪپڙو اوليت وارو هو.“ ( ڪنڊيارو – قريشي حامد علي خانائي پيغام آڪٽوبر 1981ع) سنڌ جا بافته به انگلينڊ ۾ تمام گهڻو وڪامندو هئا. اهو ئي سبب هو جو ڪمپني جي سنڌ وارن ايجنٽن کي حڪم مليل هو ته هو سڄي صوبي مان ڪپڙو هٿ ڪري پاڻ وٽ اسٽاڪ ڪن. سنڌ جي ڪپڙي جي طلب ايتري ته هئي جو 1696 ۾ انهيءَ لاءِ بي انداز طلب هئي ۽ جيڪڏهن مال گهڻي مقدار ۾ پئدا ٿي سگهي ته هوند انهي مان تمام وڏا نفعا ٿين. “ ( سنڌ جي اقتصادي تاريخ – ص نمبر 135) اهڙِي طرح ڪمپني سنڌ مان 1635ع ۾ ڇهه هزار ٿان سوٽي ڪپڙي جا خريد ڪيا. ان کان سواءِ هنن 250، 400، ڳٺڙيون ڪپڙي، سٽ ۽ ڇيٽن جون بمبئي ۽ سورت روانيون ڪيون. اهو ئي سبب آهي جو ڪمپني جا علمدار لکن ٿا ته ” سوٽي ڪپڙي جي لحاظ کان ٻين سڀني ڪوٺين کان سنڌ جي ڪوٺي وڌيڪ اطمينان جوڳي ۽ جاري رکڻ جهڙي آهي.“
سوٽي ڪپڙي کان سواءِ هت ريشمي ڪپڙو به سٺو تيار ٿيندو هو. روهڙي جي تسر ۽ ٺٽي جون لونگيون ملڪان ملڪ مشهور هيون، جيڪي عاليشان ۽ دلڪش هونديون هيون. انهن ۾ تاڃي ريشمي هوندي هئي ۽ پيٽو سٽ جو هوندو هو. ريشمي ڪپڙي لاءِ ريشم چين، ايران ۽ ترڪستان مان گهرايو ويندو هو. ريشمي ڪپڙي تي سون ۽ چاندي جي ڌاڳن ڀرت ڀريو ويندو هو. سنڌ جي ريشمي لونگيون پرڏيهي مارڪيٽ ۾ هٿون هٿ کڄي وينديون هيون. اوني ڪپڙو به هتان جو مشهور هو، جنهن ۾ غاليچا، ڪمبل، کٿا، دوهران فراسيون، لويون ۽ خرزينون اچي ٿي ويئون. ( سنڌ ۾ ڪپڙي جي صنعت – سه ماهي مهراڻ )
ڪمپني جي ايجنٽ سنڌ مان ڪپڙي حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيترائي بي جا طريقا اختيار ڪيا. جڏهن ڪپڙي جي واپار ۾ کين هڪ هٽي ملي ويئي، تڏهن هو مقامي ڪاريگرن سان وڏا ظلم ڪرڻ لڳا. انگريز ايجنٽ سنڌ جي ساده لوح، ايماندار ڪورين کي اڳواٽ روپيا قرض ڏيئي،زبردبار ڪري پوءِ زبردستي سان سندن تيار ڪيل سمورو ڪپڙو، سستي اگهه تي کڻندا هئا حالانڪ اهو ساڳيوڪپڙو ولايت جي مارڪيٽ ۾ سٺ سيڪڙو نفعي سان وڪامندو هو. پر جنهن صورت ۾ ڪمپني جي ايجنٽن کي سڌو سنئون دهلي ۽ آگري جي درٻارن مان پروانا مليل هئا، ان حالت ۾ سنڌ جا مغليه نواب، رعايا جي دانهن ڪوڪن تي، ڌيان ڏيڻ بدران اٽلندو دٻاءُ جي ذريعي پڪارن کي بنجو ڏيندا هئا. ٻيو ته ڪمپني جا مڪار ايجنٽ نوابن ۽ سندن بيگمن کي سوکڙيون ۽ تحفا پهچائي پنهنجا رستا صاف رکي، پوءِ غريب سنڌي ڪاريگرن جو رت چوسيندا هئا. واپاري ڏيتي ليتي متعلق، مغربي عيارن جا شرط اهڙا ته پيچيده هئا جو سنڌي ڪاريگرن سندن مڪر ۽ فريت جي ڄارن ۾ ڦاسي سندن سرمائي اڳيان محتاج بلڪه سندن زر خريد غلام بنجي پيا. ( جنت السنڌ – مولائي شيدائي – ص نمبر 560) خود هڪ انگريز وليم بولٽ لکي ٿو ته ” ڪمپني جا ايجنٽ مقامي ڪورين کي ٿوري ٿوري رقم پيشگي ڏيندا هئا، کين مقرر مقدار ۾ ڪنهن خاص وقت ۽ قيمت تي ڪپڙي ڏيڻ واسطي اقرار نامن تي صحيح ڪرڻ لاءِ زور ڪندا هئا ۽ جڏهن اهي سندن اهڙا شرط پورا ڪري نه سگهندا هئا، تڏهن هي کين چهبڪن سان مار ڪڍندا هئا ۽ پنهنجي گهٽ مليل رقم کي پوري ڪرڻ لاءِ سندس ملڪيتون ضبط ڪندا هئا. انهن کي ٻئي ڪنهن به گراهڪ واسطي ڪم ڪرڻ جي اجازت ڪانه هوندي هئي ۽ کين غلامن وانگر هلايو ويندو هو. انهن سان به جيڪي ظلم روا رکيا ويندا هئا، سي خيال کان ٻاهر هئا.“ ڪچي ريشم جي وٽيندڙن کي پڻ ايتري ته بي انصافي سان هلايو ويو آهي جو ڌيان تي اهڙا ڪيئي مثال آيا آهن، جن ۾ انهن ماڻهن ريشم وٽڻ جي ڪم ۾ ڦاسجي وڃڻ کان بچڻ خاطر پنهنجا آڱوٺا وڍائي ڇڏيا آهن. ( تاريخ پاڪستان – مترجم محمد ابراهيم جويو – ص نمبر 418) سر ٽامسرو لکي ٿو ته ” ڪمپني جي ملازمن جي ڪورين جي هڪ ٽولي کي ” ٻارهن محل“ نالي هڪ جاءِ ۾ بند ڪري انهن تي بهرو ڏنو ۽ ان وقت تائين نه چڏيو ويو، جيستائين انهن معاهدو نه ڪيو ته هو پنهنجو مال سواءِ ڪمپني جي ٻئي ڪنهن کي نه وڪڻندا، جيڪڏهن ڪو ڪوري معاهدي جي انحرافي ڪندو ته ان جي مٿان هڪ نگران مقرر ڪيو ويندو هو، جنهن جي مزدوري هڪ آنو ان ڪوري کان ورتي ويندي هئي ۽ اهو نگران کيس سوٽي سان ماريندو هو.“ ساڳي طرح تجارتي بورڊ ڊائري ۾ آيل آهي ته ” ڪورين کي سخت سزائون ڏنيون ويون، کين قيد ڪيو ويو. ڏنڊ وڌا ويا ۽ ڪوڙا هنيا ويا. ( بقش حيات – مولانا حسين مدني) انهي سختي جو هي نتيجو نڪتو جو سنڌ ۽ هند جي ڪورين ڪپڙي اُڻڻ جو ڪم ڇڏي ڏنو. ان کان سواءِ انگلينڊ ۾ هڪ قانون پاس ڪيو ويو ته ولايت ۾ جيڪو به هندستان جي ڇيٽ وڪڻندو ان تي هڪ سئو روپيا ڏنڊ وڌو ويو.“ انگريزن جي انهي سخت پاليسي سنڌ ۾ ڪپڙي جي صنعت کي وڏو نقصان پهچايو. ايتري قدر جو 1837ع ۾ برنس لکيو ته ٺٽي ۾ هزارها ڪوري هوندا هئا، جي ٻاهران درآمد ٿيل ڪچي مال مان عاليشان ۽ قيمتي ڪپڙا ٺاهيندا هئا، انهن جا هاڻي خير ڪي نشان وڃي رهيا آهن.“ برٽن لکي ٿو ته ” ٺٽي ۾ جيڪي 5 هزار اڏاڻا هئا، جن ۾ سڄي ايشيا ۾ مشهور ۽ معروف شالون ۽ لونگيون ٺهنديون هيون، انهن مان فقط ڪو ڊزن کن مس وڃي بچيو آهي.“ ( سنڌ جي اقتصادي تاريخ – ص نمبر 123)
ڪپڙي کان پوءِ ٻي خاص شئي نير هئي، جنهن تي ڪمپني وڌيڪ ڌيان ڏنو. سنڌ ۾نير جي پئدائش جو مکيه مرڪز سيوهڻ هو، جتي ساليانو ٻه سئو مڻ نير پئدا ٿيندو هو. سنڌ جو نير، سر کيج جي نير کان بهتر هوندو هو. ڪمپني مغل شهزادن کي رشوت ڏيئي سمورو نير هٿ ڪري، امبرون، بصره ۽ ترڪي تائين وڪرو ڪندي هئي. 1639ع ۾ ڪمپني هڪ هزار مڻ نير سيوهڻ مان خريد ڪيو. ان وقت نير جي قيمت في سير اٺ آنا هئا. سيوهڻ جو نير سڄي هندستان ۾ مشهور هوندو هو. انگريز ايجنٽ لکن ٿا ته ” سنڌ ۾ تيار ٿيندڙ نير اهڙو عمدو هو جهڙو بنيانه ۾ نير ٺهندو هو.“ انهن ڏينهن ۾ لاهور جي نير جي قيمت في پائونڊ پينس ۽ احمد آباد جي نير جي قيمت في پائونڊ نو پينس هوندي هئي.
شورو به هتان جي روانگي مال ( ايڪسپورٽ) ۾ شامل هو، جيڪو جهازن کي مضبوط ڪرڻ ۾ ڪم ايندو هو. انگريز ايجنٽن کي مٿان حڪم مليل هو ته ” سنڌ ۾ شورو تمام گهڻي انداز ۾ ٿئي ٿو ان ڪري جيترو به گھڻو شورو ملي سگهي اهو مهيا ڪريو.“ سنڌ ۾ شوري جي قيمت ڇهه روپيا في مڻ هئي. انگلينڊ ۾ جڏهن گهرو لڙائي ( 1635ع ) ۾ شروع ٿي، تڏهن شوري جي طلب وڌڻ لڳي ڇو ته اهو بارود ٺاهڻ ۾ ڪم اچڻ لڳو، ان ڪري ان جي طلب ايتري ته وڌي ويئي جو ڪمپني رس ( سپلائي ) ۾ ناڪام ويئي. ويتر اورنگزيب مغل حڪمران قلمي شوري تي بندش وجهي ڇڏي، ڇو ته سندس خيال هو ته فرنگي ان مان بارود ٺاهي، مسلمانن جي خلاف ڪم آڻيندا هئا. اهو ئي سبب آهي جو ڪمپني جا گماتشا سنڌ جي بدران بهار مان شورو خريد ڪرڻ لڳا.
ان دور ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني جا ايجنٽ وليم بل، جان ڪاڪس ۽ سري ويلز هئا. ٺٽي جا انگريز ايجنٽ پنهنجو مال ديسي دلالن جي معرفت، سنڌ جي شهرن ۾ نيڪال ڪندا هئا. ڪمپني جي دفترن جا منشي سنڌي ۽ فارسي دان هئا. هر منشي کي پنجاهه پائونڊ پگهار ملندو هو. ريزيڊنٽ وقت به وقت نوابن ۽ سرڪاري بالا آفيسرن سان ملاقات ڪري سگهندو هو. نواب، فرنگي ايجنٽن کان ريشمي ڪپڙي جا ٿان ۽ جواهرات رشوت طور وٺڻ لڳا. ڪمپني جا نوڪر خانگي طور، سون ۽ چاندي جو واپار ڪندا هئا ۽ خوب پنهنجا کيسا ڀريندا هئا. سندن دلال به موجون ڪندا هئا. ڪي هندو دلال، ايجنٽن سان خانگي واپار ۽ ڀائيواري ڪندا هئا. نولداس ۽ ڀيمومل ڪمپني جي ٻن سنڌي هندو دلالن جون ملتان ۽ لاهور تائين ڪوٺيون هيون. ٺٽي ۾ انهن جا گدام هئا. هندو دلال هولي ۽ عيدن جي موقعن تي ريزيڊنٽ ۽ مسلمان منشين کي تحفا ڏيئي خوش ڪندا هئا. ( جنت السنڌ – مولائي شيدائي – ص نمبر 595) ايسٽ انڊيا ڪمپني جا مرڪزي نمائندا به سنڌ ۾ وزٽ تي ايندا هئا ۽ پنهنجن صوبائي نمائندن کي هدايتون ڏيندا هئا. 1647ع ۾ ڪمپني جا ٻه نمائندا هينري گاري ۽ گلبرٽ هيئرسين ٺٽي ۾ آيا، جن وڏي عياريءَ ۽ چالاڪي سان سنڌ ۾ پنهنجي تجارت کي مضبوط ڪيو ۽ سنڌ جي ڪپڙي اڻيندڙن کي لٽڻ لاءِ سستي اگهه تي ڪپڙو خريد ڪيو ۽ ڏيساور ۾ وڏي اگهه تي وڪرو ڪيو. ( سنڌ –مغربي ليکڪن جي نظر ۾ - سه ماهي مهراڻ ¾ / 1979 ع ) ڪمپني جو سنڌ ۾ هي قيمتي ۽ مفيد واپار مرڪز ۾ مغل سلطنت جو ڪمزور ٿيڻ ۽ هت پليگ جي بيماري ۽ ڏڪر پوڻ ڪري بند ٿي ويو، ان ڪري مجبوراً هنن 1662ع ۾ ڪوٺي بند ڪئي. 1635ع کان 1662ع تائين ڪمپني جو سنڌ ۾ هي پهريون تجارتي دور هو، جنهن ۾ هنن خوب ڪمايو. ان لاءِ خود ڪوٺين وارا لکن ٿا ته ” هندستان جي سمورين شين مان، جيتري طلب سنڌ جي شين جي آهي، اهڙي ڪنهن جي ڪانهي ۽ اهي رنگن ۽ مال جي لحاظ کان به ايتريون ته وڌيڪ سٺيون آهن، جو ڪنهن ٻئي هنڌ جون شيون ايترو جلد نه ٿيون وڪامن. انهن مان ٻين سڀني کان وڌيڪ نفعو به ملي ٿو .“ هڪ انگريز سياح ٿيوناٽ لکي ٿو ته ” سنڌ ملڪ تجارت جو مرڪز آهي. خاص ڪري ٺٽي شهر ۾ گهڻو واپار لي ٿو هتان هندست ان جا واپاري مقامي ماڻهن جون ٺهيل عجيب وغريب شيون خريد ڪن ٿا. هتان جا ماڻهو سڀني هنرن جا بي انتها ماهر آهن.“ پروفيسر ڇٻلاڻي لکي ٿو ته ” انگريزن جو سنڌ سان واپار، اهڙو ته قيمتي هو جو هو، ڪنهن به صورت ۾ ڇڏي نه ئي سگهيا، ڇو ته جيڪي شيون کين سنڌ مان ٿي مليون، سي ڄڻ ته سڄِ ڳٺڙي ۾ گلن مثل هيون ۽ ڪاريگر خواهه قيمتن جي لحاظ کان ماڻهو انهن کي ٻين تي ترجيح ڏيندا هئا.“ ( سنڌ جي اقتصادي تاريخ – ص نمبر 165) هن زماني ۾ ڪمپني جا ايجنٽ خشڪي ۽ بحري ٻنهي رستن سان پنهنجا تجارتي قافلا آڻيندا هئا. 1613ع ۾ نڪولس وٿنگٽن احمدآباد کان ٺٽي تجارتي قافلي سان آيو. هو لکي ٿو ته ” اسانجي قافلي سان به واپاري پنج نوڪر، ڏهه اٺ ۽ پنج اوٺي هئا. ٺٽي کان ٽيهه ميل اوري، اسان اتي جي راجا کي ويهه لاڙي ( گجرات جا سڪا ويهه شلنگن جيترا) ڏنا. راجا مون کي پاڻ وٽ مهمان ڪري رکيو. گڏجي مجلس ڪئي سون، شرات پيتو سون هو ظاهري اسان تي مهربان هو. اسان هن کي پنجاهه لاڙي ٺٽي پهچڻ لاءِ ڏنا ۽ هن انجام ڪيو ته بي فڪر ٿي رهيو. وچ رستي تي هن اسان کي ترسڻ لاءِ صلاح ڏني، چيائين ته هت ندي جو پاڻي اونهو آهي. اسان کي ڏيڍ ميل ٻئي پاسي وٺي ويو، جتي اسان کي هٿيار کسيا ويا. اسان جو سامان کولائي راجا ويهن هزارن جو ريشمي ڪپڙو جو اسان احمد آباد کان آندو هو سمورو ڦري ورتائين. پوءِ اسان مان هڪڙي واپاري ۽ سندن پنجن نوڪرن کي اٺن جي نوڙين سان ڦاسي تي لٽڪائي، زمين ۾ کڏ کڻائي پورائي ڇڏيائين. سندس ماڻهن مونکي به مارڻ جي ڪوشش ڪئي پر هن چيو ته هي سفيد فام دور ديس جو رهاڪو آهي،ٻيو ٻولي کان به غير واقف آهي، ڪجهه به ڪري ڪين سگهندو. اهڙي طرح مان جان بچائي ٿر پهتس.“ جتي هڪ احمد آبادي هندو واڻئي ننگر پارڪر ۾ سندس مالي مدد ڪئي ۽ هو واپس پهتو. (تاريخ تمدن سنڌ – مولائي شيدائي – ص نمبر 493) هن مان ظاهر آهي ته خشڪي رستن ۾ ڦرلٽ ٿيندي هئي، ان ڪري ڪمپني دريائي رستي کي اهميت ڏني. سندن گهڻو واپار درياءَ جي منهن تي هڪ ڪشادو بندر هو. ٻاهرين ملڪن جا سمورا جهاز اتي اچي مال لاهيندا هئا. جتان وري مقامي ٻيڙين ۾ اهو مال چاڙهي مٿي ملڪ جي اندرين حصن ۾ موڪليو ويندو هو.
چارٽ نمبر 1
ڪمپني جي پهرين دور ۾ سنڌ ۾ ايندڙ انگريزي جهاز
توبون ماڻهو مقدار (ٽنن ۾ ) جهاز جو نالو سن
30 96 400 لنڊن 35- 1662
- - 125 ايڪپڊيشن =
- - 350 وليم =
- - 400 رئگل =
- - 220 هارٽ =
- - 240 هوپ ويل =
- - 150 ميري =
- - 160 لئناريٽ =
- - 220 بليسنگ =
- - 300 ڊسڪوري =
دريائي رستو سلامتي وارو هو. جوزف سئلبئنڪ لکي ٿو ته ” ملڪ ۾ جيڪو به مال ملي سگهي، سو اوهين ڀلي درياءَ رستي سنڌ ڏانهن اماڻيو، جتي اوهان جا جهاز اهڙي سلامتي سان هلي سگهن ٿا، جهڙو ٽيمس ندي ۾ هلي سگهن ٿا.“ مانريڪ 1641ع ۾ هڪ تجارتي قافلي سان درياءَ رستي بکر تائين امن ۽ سلامتي سان پهتو.“ سامونڊي رستو البت خوفناڪ هو جتي ڦر ٿيندي هئي. ان لاءِ ڪڇ سنڌ ۽ بمبئي جي سامونڊي آمدرفت جي حفاظت لاءِ هڪ محافظ دستو، مقرر ڪيو ويو. ترت ڪمپني هڪ دريائي فوج قائم ڪئي، جنهن لاءِ دريائي ڦورن کي نيست نابود ڪيو.“ ( سنڌ جي اقتصادي تاريخ – ص نمبر 125)
1662ع کان پوءِ ڪمپني جو ظاهري طور جيتوڻيڪ سنڌ ۾ واپار بند ٿي ويو، پر اها پنهنجي احمد آباد واري ڪوٺي جي وسيلي، سيلاني گماشتن ۽ مقامي دلالن جي معرفت سنڌ سان واپار ڪندي هئي. 1699ع ۾ هڪ خالص انگريزي تجارتي قافلو، اليگزنڊر هئملٽن جي سرڪردگي هيٺ سنڌ ۾ آيو. ان سان گڏ پنڌرهن سئو اٺن تي ڏهن هزار پائونڊن جو مال هو. هن ٺٽي ۾ رهي، ملڪ ۽ ماحول جو جائزو وٺي گجرات جي رستي کان واپس احمد آباد موٽي ويو. هن پنهنجي رپورٽ ۾ صاف لکيو ته ٺٽي شهر جي ڪپڙي جي ڪارخانن ۾ اسي هزار ڪوري ڪم ڪن ٿا. هت سورت ۽ احمد آباد کان ڪپڙو سستو آهي. هي شهر واپاري لحاظ کان لاهور ۽ ملتان کان وڌيڪ دولتمند آهي. هت واپارين جا محلات ۽ گدام آهن. انهن گدامن ۾ واپارين جو مال ٻيڙين رستي پهچندو آهي. هت سستائي ڏاڍي آهي. ملڪ ۾ ميوو، گيهه ۽ چوپايو مال اڪيچار آهي. شين جا اگهه هن طرح آهن، في ڪڪڙ جي قيمت هڪ آنو، في دنبي جي قميت هڪ روپيو، کنڊ، گيهه، چانور، تماڪ، آفيم جيڪي گزران جو شيون آهن، سي سستيون آهن. ( جنت السنڌ – مولائي شيدائي – ص نمبر 493)