(10) سڪا ۽ ماپا

عربن جي اوائلي دور ۾ سنڌ ۾ 5 قسمن جا سڪا رائج هئا. گنڌاري طاطاري ( سوماترا جو سڪو )، يشاساني سڪو، طبري بغلي ۽ مغربي . هنن سڪن مان گنڌاري،طاطري، بغلي ۽ طبري جو گهڻو رواج هو. حضرت عمر رضه، نوشيرواني وزن جا سڪا جاري ڪيا. هنن ڏهن درهمن جو وزن ڇهن مشقالن جيترو هو. احڪام السلطانيه ۾ لکيل آهي ته ” اسلام جي ڪاهه وقت ايران ۾ ٽن قسمن جا ساساني سڪا سنڌ تائين رائج هئا، جيڪي بغلي، طبري ۽ مغربي هئا. حضرت عمر رضه جيڪي درهم جاري ڪيا هئا تن جو وزن بغلي ۽ طبري جي گڏيل قيمت جي اڌ جيترو هو. حضرت عبدالمالڪ بن مروان دينار ۽ درهم جاري ڪيا، جيڪي سنڌ ۾ عربي حڪومت هئڻ ڪري رائج هئا.“ بنو اميه دور ۾، سنڌ ۾ چئن قسمن جا سڪا رائج هئا. 1. حجاجيه- هي سڪا حجاج بن يوسف ضرب ڪرايا هئا 2. هبيره – هي ابن هبيره تيار ڪرايا هئا. 3. قسريه – هي خالد القسري جوڙايا هئا ۽ 4 . يوسفيه – هي يوسف بن عمر جوڙايا هئا. عباسي دور ۾، هڪ دينار جي قيمت هاڻوڪن پنجن روپين جيتري هئي. درهم جي قيمت چار آنا ۽ قنطار جي قيمت 8 هزار چار سئو دينار هئي. 1977ع ۾ جلعم بن شيبان سنڌ تي قبضو ڪري، فاطمي سڪو رائج ڪيو. عباسي دور دينارن ۽ درهمن جو سون ۽ چاندي خالص هو، ان ڪري سنڌ جي هڪ طلائي دينار جي قيمت هندستان جي شهرن ۾، اتي جي ٽن اشرفين جيتري هئي. ( جنت السنڌ – مولائي شيدائي ص نمبر 203) منصوره جي هباري حاڪمن پنهنجو سڪو رائج ڪيو هو. معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جي ٻن خودمختيار رياستن جي عرب حاڪمن وٽ ملتان ۽ منصوره ۾ ضرب ضرور هئا.
سنڌ ۾ ان وقت جي رائج سڪي کي عرب مورخن قنڌاريا ۽ قاهريات لکيو آهي. ابن حوقل لکي ٿو ته ” هڪ قنڌاري سڪو پنجن درهمن جي برابر هو ۽ طاطري درهم جي اٺين حصي برابر هو. ٻِين سڪن ۾ قهاريت جو ڏاڍو استعمال هو. هي قهاريت سڪو هڪ سڄا ٻه ڀاڱي ٽي درهمن جي برابر هو. جيئن ته سڪن جو بازاري ملهه گهٽ وڌ ٿيو پئي، تيئن عرب مورخن به انهن جي قيمت ورائي سرائي ٻڌائي آهي. “ ( بحواله نئين زندگي جولاءِ 1970ع) بشاري مقدسي انهن سڪن کي ” قاهريان“ ڪوٺيو آهي. سندس بيان آهي ته ” هر قاهري درهم جي قيمت پنجن معياري درهمن جو به رواج هو. هڪ طاطاري درهم 2/ 2 معياري درهم جي برابر هوندو آهي. ملتاني درهم، مصري درهمن جي نموني تي آهن. هتي غزني جا قهري درهم به هلندا آهن، جيڪي يمن جي قروض سان ملن جلن ٿا، پر مقامي سڪا وڌيڪ قدآور آهن ( چوٿين صدي هجري ۾ سنڌ- ماهنامه پيغام جولاءِ آگسٽ 1983ع) سنڌ ۾ مختلف ماپا هئا. عربي وٽ جو وزن 42 تولا هو. مڻن جا ٽي قسم سنڌ ۾ رائج هئا. هڪ مڪي ( مڪي جو وڻ ) ٻيو ڪيچي جيڪو طوران، جهالاوان ۽ مڪران ۾ رائج هو. هي چاليهه مڻن جي وزن سان توربو هو. ٽيون مطل ملتان ۾ رائج هو، جيڪو 12 مڻن جي وزن سان توربو هو. بشاري المقدسي هنن ماپن جي وضاحت ڪندي لکي ٿو ته ” طوران، ملتان بلڪ ساري سنڌ ۽ هند جو مڻ ( بطن ) مڪي جي مڻ برابر آهي. يعنى 26 درهم اٽڪل روءِ ساڍا تيرهن آنا هوندو هو. طوران جو ماپو ڪيچي سڏبو آهي، جنهن سان ڪڻڪ کي ماپيو ويندو آهي. 4 مڻ مڪي ۾، اٽڪل روءِ 34 سير ٿيندا آهن. ملتان ۾ ان جي ماپ لاءِ مطل نالي ماپو آهي. 12 مڻ مڪي ۾ اٽڪل سوا ڏهه سير ٿيندا.“

سنڌ شناسي

اڳوڻن سنڌين جو ڏيساور سان واپار