(11) محصول
[b](12) سستائي ۽ ڪمائي
[/b] جيئن ته سنڌ ۾ تجارتي مال جي گهڻائي هئي، ان ڪري هت هر شئي سستي ۽ سهانگي هئي. جنهنجو هر عرب تاجر ۽ سياح دل کولي ذڪر ڪيو آهي. بشاري المقدسي لکي ٿو ” هتي نعمتن جي فراواني آهي. شين جا اگهه سستا آهن. ميون جا ٽي مڻ ( اڍائي سير ) هڪ درهم ( اٺن آنن ) ۾ ملن ٿا. ماني 30 مڻ ( اٽڪل 25 سير ) هڪ درهم ( اٺ آنن ) ۾ملي ٿو. باقي ماني ۽ کير جي ته ڳالهه ئي نه پڇو. اٺ مڻ ڪڻڪ، هڪ درهم کان ڇهه درهمن تائين ملي ٿو.“ ( چوٿين صدي هجري ۾ سنڌ- ماهنامه پيغام جولاءِ آگسٽ 1983ع)
عرب واپارين کي سنڌ جي واپار مان تمام گهڻو فائدو ٿيندو هو. سنڌ جو عنبر قاهره ۾ پنجوڻ قيمت تي وڪامندو هو ۽ سندس قيمت ٻه سئو دينار في مڻ هوندي هئي. بشاري المقدسي جيڪو پاڻ به هڪ تاجر هو، سنڌ جي واپار لاءِ لکي ٿو ته ” سنڌ ۾ هڪ هزار درهمن جي واپار ڪرڻ سان، هڪ هزار دينار فائدو ٿيندو هو.“ عربن جي جاهليت جي دور ۾ هتان جيڪي تجارتي قافلا ويندا هئا، تن مان هر هڪ قافلي ۾ ٽي هزار اُٺ هوندا هئا ۽ هرهڪ اُٺ تي پنج مڻ ٻوجهو هوندو هو. انهن قافلن جي مال مان چار ڪروڙ ساليانو آمدني ٿيندي هئي، جن مان ٻه ڪروڙ روپيه فائدي جي رقم هئي ( تاريخ تمدن سنڌ – مولائي شيدائي – ص نمبر 255) هارون الرشيد جي وقت ۾ سنڌ مان جيڪو مال عراق ويندو هو. ان جي رقم هڪ ڪروڙ 15 لک درهم سالياني هئي. ان کان پوءِ به سنڌ مان بغداد ويندڙ مال جو محصول بغداد جي آمدني جو مکيه ذريعو هو. ان محصول جو ساليانو ميزان 75 ۽ 225 دينار هو. سنڌ جي والي عمران بن موسى برمڪي، خليفي واثق باالله کي، سنڌ جي مصنوعات ۽ هتان جي پئداوار جون جيڪي نادر شيون ۽ قيمتي تحفا موڪليا تن ۾ سنڌ جي مصنوعات ۾ مشڪ، عنبر، عود، سون ۽ چاندي جا ٿانو هندي تلوارون، عود هندي تخت ۽ ڪرسيون، جواهرات، سون جا ٺهيل بادشاهي تاج ۽ خالص چاندي، ايتري مقدار ۾ موڪليا، جو انهن جي مجموعي قيمت ٻن ڪروڙن کان به وڌي ويئي. ( سنڌ جو ماضي ۾ تجارتي عروج – گل حسن لغاري سه ماهي مهراڻ 1975 / 1) بشاري المدسي لکي ٿو ته ” طوران جي حاڪم کي، هر سال ڏهن لکن درهمن ( پنج لک ) جي آمدني، صرف محصول مان ٿيندي هئي. “
عرب واپارين کي به انفرادي طور، سنڌ جي واپار مان تمام گهڻو منافع حاصل ٿيندو هو. بزرگ بن شهريار هڪ عرب تاجر ان جو ذڪر هن ريت ڪري ٿو ته ” اسان هتان تجارتي مال عمان کڻي وياسين. اسان جي جهاز تي ايترو ته مال اسباب هو، جو عمان جي حاڪم اسان جي جهاز تان ڇهه لک دينار ( ٽئڪس ) وصول ڪيو. اهو انهي هڪ لک دينار کان سواءِ هو جو هن پنهنجي مهرباني سان معاف ڪري ڇڏيو. يا واپارين لڪائي ڇڏيو ۽ ظاهر نه ڪيو. ان ئي سال سرانديپ کان هڪ يهودي رهندو هو. جيڪو دلالي ڪندو هو. هڪ ٻئي يهودي سان وڙهي پيو ۽ هندستان ( سنڌ ) هليو آيو. اتان چين ويو ۽ ٽيهن ورهين ۾ سنڌ جي واپار مان ايتري دولت ڪمايائين جو پاڻ جهاز جو مالڪ ٿي پيو ۽ آخرڪار ٽيهن ورهين کان پوءِ عمان جي حاڪم کي هڪ لک درهم رشوت طور ان ڪري ڏنائين ته سندس مال چڪاسيو نه وڃي . وٽس مشڪ جو ذخيرو ته گهڻو هو جو هڪ دفعي هن ان جو هڪ تولو هڪڙي سوداگر کي وڪيو ۽ سٺ هزار اشرفين جي مشڪ ٻئي سوداگر کي وڪرو ڪئي. ياقوت حموي لکي ٿو ته ” هڪ شخص جيڪو غريبي حالت ۾ عمان کان ويو. هو جڏهن واپس آيو، تڏهن سڄو جهاز، سندس مال اسباب سان ڀريل هو. جنهن ۾ ڏهن لکن اشرفين جي ته رڳو مشڪ هئي ۽ ايتري قيمت جو ريشمي ڪپڙو ۽ جواهرات هئا. کائنس پنج لک دينار محصول ورتو ويو. ( معجم البلدان – بحواله عرب وهند ڪي تعلقات )
عرب واپارين جي ڪري، ڏيهي حڪومت کي به وڏو مالي فائدو حاصل ٿيندو هو، ان ڪري ڪوشش ڪري، هو ان پرڏيهي واپار کي خوب همٿائيندا هئا ۽ عرب واپارين جو فراخدلي سان آڌرڀاءُ ڪندا هئا. چون ٿا ته ڪارو منڊل جي راجا وٽ هڪ عرب مسلمان ڪارڪن هو. راجا جي مرڻ تي ان ڪارڪن کي جيڪي سون ۽ جواهرات هٿ آيا، انهن جي ڍوئڻ لاءِ کيس ست هزار ڍڳن جي ضرورت پيئي. (معجم البلدان – بحواله عرب وهند ڪي تعلقات )
مطلب ته عرب واپار جي صورت ۾ سنڌ جي تجارتي مال ۽ پئداوار کي بين الاقوامي مارڪيٽ ۾ پهچائي، ساري دنيا سان سنڌ کي متعارف ڪرايو ۽ اهڙي طرح ماضي ۾ سنڌ پنهنجي تجارتي ساک ۽ معاشي عظمت کي برقرار رکي هڪ طرف سڄي دنيا ۾ پنهنجي زرخيزي ۽ شاهوڪاري جو ڌاڪو ڄمايو ۽ ٻئي طرف سنڌ جي عوام، گذريل دور ۾ واپار ۽ تجارت کي اپنائي خوشحال ۽ آسودي زندگي، پنهنجو معيار زندگي بلند ڪري پاڻ کي ساري دنيا ۾ روشناس ڪرايو. اهڙي طرح عربن سنڌ سان واپاري لاڳاپا رکي، پنهنجي مالي ۽ اقتصادي حالت سڌاري ۽ مستحڪم ڪري اسلام کي دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پهچائي عالمي امن ۽ ڀائچاري جي فضا قائم ڪئي.
عربن جي دور ۾سنڌ جو طبعي ڏيڻ
[img]https://i.imgur.com/w0GTeIg.jpg[/img]