(پ) ايرانين جو دور
ايران جا پراڻي زماني کان سنڌ سان سياسي ۽ تجارتي ناتا هئا. ايران سنڌ جو پاڙيسري ملڪ هو ۽ اتي ايراني ايندا رهندا هئا.دارا هستاپس 519 ق م ۾ سنڌ کي فتح ڪري پنهنجي ايراني شهنشاهيت ۾ شامل ڪيو. ( سنڌ – مسلمانن جي فتح کان اڳ – لئمبرڪ ص نمبر 131) ان کان پوءِ سنڌ ۾ ايرانين جي آمد وڌي ويئي. 380 ق –م ۾ بهمن بن اسفنديار سنڌو ندي جي لوهاڻي شاخ تي بهمن آباد ۽ اقليم سنڌ جي ڪڇي صوبي ۾ قندابيل شهر ٺهرايا. فردوسي شاهنامي ۾ ڄاڻائي ٿو ته سنڌ جا هيٺيان ست راجا، ايران کي ڍل ڀريندا هئا. ڪابل، سنڌ، هند، ساندل، چند، ڪشمير ۽ ملتان، ساندل ۾ سيالڪوٽ، وزيرآباد، ابمن آباد، جهنگ ۽ منگها شهر هئا. هيروڊوٽس دارا جي پرڳڻن جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته ” سنڌ اڻٽيهين ولايت آهي.“ سائرس اعظم 558 ق –م ۾ ۽ 530 ق – م ۾ بلخ تائين ملڪ فتح ڪيو هو. زينو خان جي بيان مان ظاهر آهي سائرس اعظم بابل کي فتح ڪرڻ کان پوءِ هندي وڏي سمنڊ تائين، رهندڙ قومن کي زير ڪيو. اهڙي طرح سمورو ڊيلٽا سندس قبضي ۾ اچي ويو. دارا سنڌ تي قبضي ڪرڻ کان پوءِ پنهنجي اميرالبحر سائيلاڪس کي سنڌ ۾ واپار ڪرڻ جي سروي ڪرڻ لاءِ موڪليو. هن سنڌ ۾ اچي مهراڻ ۾ واپار جو معائنو ڪيو هو مهراڻ جي وهڪري ۽ هندي وڏي سمنڊ جي رستن کي معلوم ڪيو. هي پهريون جهازران هو، جنهن مهراڻ جي وهڪري کي اٽڪ کان سمنڊ تائين ڪاميابي سان معلوم ڪيو. ( مهراڻ تي جهازراني – مولائي شيدائي – مهراڻ سالگرهه نمبر 1961) هن جي رپورٽ کان پوءِ سنڌ ۾ واپار کي فروغ مليو.
هن دور ۾ سنڌ واپار ۾ اڳي کان اڳري رهي . سنڌ جي مال جا قافلا ريشمي ڪپڙن، گرم مصالحن، عاج، سون ۽ خوشبودار شين سان ڀرجي ڏورانهن ڏينهن ويندا هئا. سبا جا سوداگر ڳاڙهي سمنڊ رستي مال، شام، مصر ۽ فنيقيا تائين پهچائيندا هئا. خشڪي رستي سنڌ جا قافلا براهه مڪران، اصطخر، اوفير ۽ مرند تائين ويندا هئا. هن دور ۾ سنڌو ندي تي پتڻ هئا. ڪشمير جو مال جنهن ۾ ريشم به هوندو هو ٻيڙين رستي سنڌ جي بندرن تي پهچندو هو. ( تاريخ تمدن – ص نمبر 92).
ايرانين سنڌ جي واپار کي همٿايو. هنن واپار جي سهوليت لاءِ باقاعده سڪار جاري ڪيا. انهن سونن سڪن جو وزن 130 گرام هو، جنهن جي هڪڙي پاسي کان تير ڪمان جي شڪل ۽ ٻئي پاسي تي شهنشاهه جي تصوير نڪتل هئي. اهو سڪو سودريڪ سڏبو هو. دارا سنڌ لاءِ چوڪنڊا ۽ پنج ڪنڊا چاندي جا سڪا جاري ڪرايا هئا ته جيئن مغربي دنيا ۾ سندس واپار چالو رهي. هي سڪا بنارس کان وٺي اوفير تائين جاري هئا.
هن دور ۾ واپارين کي حڪومت کان واپار ڪرڻ لاءِ لائسنس ملندا هئا. ايراني واپاري سنڌ ۾ ڪثرت سان اچڻ لڳا. ڇاڪاڻ ته ايراني نار جي بندرن سيراف، نيز، قيس ۽ ابلهه کي ويجهي هئڻ ڪري سنڌ واپار جو خاص هنڌ هئي. سمٿ لکي ٿو ته ” ست صديون ق –م، سنڌ جو واپار سنڌ جو ايراني نار رستي عراق سان هلندو هو. ايراني سوداگر سنڌو ندي جي ڊيلٽا وارن بندرن سان واپار ڪندا هئا. سنڌ ۾ ان وقت فولادي تلوارون،گنيڊي جون ڍالون ۽ شالون مشهور هيون جيڪي ايران ۾، شال ديبلي سڏبيون هيون. سنڌ ۾ ڀرت جو ڪم به اعلى معيار جو ٿيندو هو. دارا اول پنج سئو ق-م ۾ تاجپوشي واري سالگرهه جي موقعي تي سنڌ مان ڀرت ڀريل چوغو گهرايو هو. انهي چوغي تي اهڙي ڪاريگري سان نفيس ڀرت ڀريل هو جو دارا روم جي شهنشاهه ڏانهن جيڪي شاهي سوغاتون موڪليون، تن ۾ ساڳيو سنڌي ڀرت ڀريل چوغو به موڪليائين، جنهن کي اتي وڏي خوشي سان ڏٺو ويو. ( سنڌ جي طبي تاريخ – ج اول – نياز همايوني – ص نمبر 112).
ان زماني ۾ سنڌ سون جو گهر هئي. هت گهڻي مقدار ۾۽ اعلى قسم جو سون ملندو هو. ايراني حڪمران جيڪي سڪا ٺهرايا تن ۾ نج سنڌي سون هو، جيڪو هو سنڌ مان نيندا هئا. هيروڊوٽس لکي ٿو ته ” سنڌي سون جي ٻوري جا ٽي سئو ٽئلينٽ ڏن طور ڏيندا هئا، جيڪي ذري گهٽ ڏهن لکن پائونڊن ( يعني تڏهوڪن ٻن ڪروڙن جي برابر ٿين ٿا.“ ( تاريخ سنڌ – مسلمان جي فتح کان اڳ – لئمبرڪ ص نمبر 230)ايلم ميڊيا ۽ بابل وارا سنڌ جي سون سان ڀريل هئا. ميڊيا جي تختگاهه ايڪباتانا ( همدان ) تي قبضي ڪرڻ وقت دارا کي سترهن لکن پائونڊن جو خالص سنڌي سون شاهي خزاني مان هٿ لڳو.( سنڌ جو تجارتي عروج – گل حسن لغاري – سه ماهي مهراڻ 1975/ 1).
آمدني جي مال ۾ سنڌ ۾ ايراني سوداگر مصر مان شيشي جو سامان آڻيندا هئا. گرم مصالحا به سمنڊ رستي ملبار ۽ ايران کان هت ايندا هئا.