(خ) دراوڙن جو دور
دراوڙ وڏا تاجر هئا جن کي پڻي چوندا هئا. جيڪو پڻ مان نڪتو آهي. جنهن جي معنى آهي سودو ڪرڻ يا ڳنهڻ. دراوڙ واپاري سمنڊ جا وڏا سفر ڪندا هئا. اهي جهازن جوڙڻ ۽ جهازراني جي فن ۾ نهايت ڀڙ هوندا هئا. راءِ بهادراهي لکي ٿو ته ” اهي پڻي لوڪ دراوڙ هئا ۽ سندن قلعا آرين لوڪن اچي ڊاٽا“ اهي اوائلي سنڌي واپاري آرين جي ظلمن ڪري پوءِ ڏکڻ هندستان لڏي ويا. ڊاڪٽر چندر باس لکي ٿو ته ” پڻي لوڪن مان ڪن ميسوپوٽيما ۾ بيٺڪون وڌيون ۽ سريا جي سمنڊ جي ڪناري طرف ڀونچ سمنڊ وارن ٻيٽن ۾ وڃي رهيا ۽ آفريڪا جي اتر ڏي به ويا. ميسوپوٽيما جا سميري ۽ بابل جا ڪئلدي اصل ۾ سنڌ ماٿر جا پڻي هئا. ( قديم سنڌ – ڀيرو مل مهر چند آڏواڻي ص نمبر 140).
دراوڙن جو دنيا جي هر ملڪ سان وڏي پئماني تي واپار هلندو هو. هو مدراس، راجپوتانا، ايران ۽ ڏکڻ هندستان ويندا هئا. ڪشمير ۽ قنڌار سان به سندس واپار هو. ملبار مان ناريل ڏونگهيون ۽ ناريل جي تاندورن مان ٺهيل رسيون آڻيندا هئا. دراوڙن جا انڊونيشيا، ملائشيا ۽ ڏکڻ هندستان سان گهاٽا تجارتي ۽ ثقافتي ناتا هئا.“ جتان جي مقامي ٻولين تي دراوڙي ٻولين جو وڏو اثر هو. ( سر سريراڳ جو مطالعو – ميمڻ عبدالمجيد سنڌي ص نمبر 22). هن دور ۾ دراوڙن جو واپار مغربي ملڪن سان گهڻو هلندو ئي نار رستي هو. ڏکڻ ۾ دکن ۽ سلون اوڀر ۾ هند چين ۽ اولهه ۾ عراق يمن تائين واپاري ناتا پکڙيل هئا. ان واپار ۾ سون، چاندي، عاج، سائي پٿر جا ٿانءُ، زيور، قيمتي پٿر، ريشمي ڪپڙو، مور، سرمو، سوٽي ڪپڙو روانگي واري مال جو مکيه شيون هيون. سون جي واپار ۾ به سنڌ مشهور هئي. ڊاڪٽر ڪريمر جو رايو آهي ته ” هت اعلى قسم جو سون پئدا ٿيندو هو.“ هن دور ۾ اناج ۽ ٻانهن جو واپار به ٿيندو هو.
هن دور ۾ سنڌڻ ململ ڏاڍي مشهور هئي. پروفيسر اي- ايڇ سائنس جو چوڻ آهي ته ” آڳاٽي زماني ۾ سنڌ جو ڪپڙو بابل ۽ مصر ويو. انهيءَ ذريعي يهودين کي سنڌ جي ململ جي خبر پيئي، جنهن کان پوءِ انهن سنڌ سان واپار جو رستو رکيو. يهودين جي واپار سنڌ ۾ ايڏي ته ترقي ڪئي جو سنڌ جو نالو الهندي ايشيا تائين مشهور ٿي ويو.“ سنڌ جي اها ململ روم جا بادشاهه آگسٽوس کان وٺي هيڊ رناٿن تائين استعمال ڪندا هئا. قسطنطنيه ۾ روم جون نفاست پسند شهزاديون به هي ڪپڙو ڪتب آڻينديون هيون. مورخ لکن ٿا ته روم ۾ اهو ڪپڙو سون جي برابر توري وڪرو ڪيو ويندو هو. ان کان سواءِ اصطخر جي محلات جون خوبصورت عورتون ڊيللي جون حسين زائرين ڪيزون ۽ نيل جي ڪناري جون قبائلي رقاصائون سنهي ململ سندس شوق سان پهرينديون هيون. ان کان سواءِ روم ۽ قسطنطنيه جون عورتون سنڌ مان عطر، ريشمي ڪپڙو ۽سچا موتي گهرائينديون هيون.
هن دور ۾ حضرت سليمان ع جو سنڌ سان وڏي پئماني تي واپار هلندو هو. مسٽر ڪينڊي لکي ٿو ته ” قديم زماني ۾ سنڌ جا مور، باندر ۽ عاج، افيرجي بندر تان، حضرت سليمان ع جي ٻيڙين ۾ بيت المقدس پهتا.“( تاريخ تمدن سنڌ – ص نمبر 29) ميجر جنرل هيگ لکي ٿو ته ” حضرت سليمان ع فونيقيا جي شهر طور جي حاڪم سان ان ڪري معاهدو ڪيو ته فونيقي جهازن ۽ ٻيڙين جي مدد سان خليج فارس جي رستي سنڌ مان سوٽي ڪپڙو، عاج، ڀولا، سون وغيره جهڙو قيمتي سامان ملڪ سليمان پهچايو وڃي. اهڙي طرح حضرت سليمان ع سنڌ مان مور، اگر، مشڪ، عنبر، گينڊا ۽ سون ٻيڙين رستي بيت المقدس گهرايو. ( حضرت سليمان ع – مرزا قليچ بيگ – ص نمبر 61). ان دور ۾ حضرت سليمان ع هيڪل سليماني تعمير پئي ڪرايو. جنهن لاءِ فنيقي واپارين کان سامان ورتو. انهن جا جهاز سون، رويو، عاج، باندر ۽ مور کڻي سليمان ع وٽ آيا. ( آئينه قديم سنڌ – شمس الدين قريشي ص نمبر 52) تورات جي ڪتاب بي ۾ آهي ته سليمان ع بادشاهه وٽ جهاز هئا جي صور جي بادشاهه هورام جي نوڪرن سان ترسيس ڏي ويا. جيڪي جهاز ٽن سالن ۾ هڪڙو ڀيرو سون، چاندي، هاٿي جا ڏند، باندر ۽ مور کڻي ايندا هئا. ( تمدن هند – ڊاڪٽر گستا ولي ص نمبر 172) يمن جي ملڪئه سبا حضرت سليمان ع لاءِ جيڪو تحفو آندو ان ۾ سنڌ جون خوشبودار شيون، سون ۽ ڪيترائي قيمتي جواهرات هئا. سندس شهر يمن جي سينگارڻ ۾ سنڌ جو هٿ هو. يمن جي عمارتن جون ڇتون، سون، عاج ۽ قيمتي موتين سان سينگاريل هيون. ( قديم سنڌ – ڀيرومل مهر چند آڏواڻي ص نمبر 201)
سنڌ جا ڪيترائي دراوڙ اتر هندستان ۽ ايراني نار ڏانهن لڏي ويا ۽ شام ۾ به وڃي رهيا تن اتان جي ماڻهن سان سڱ ڳنڍيا، جن مان پيوزڪ ۽ فنيشيا قومن جنم ورتو.“
هن دور ۾ فنونيقيه جو شهر سنڌ جي مال جي منڍي هو، جنهن سان حضرت سليمان ع جو خاص واپار هلندو هو. ان کان سواءِ اُر جو شهر به سنڌ جي تجارت جو مرڪز هو. هن شهر فرات ندي جي هاڻوڪي ٻيٽ کان 6 ميل پري ڏکڻ ڏي هو. هت عاج، ڪاٺ، سون، ٽامو، سوٽي ڪپڙو ۽ ڪپهه سنڌ مان ويندي هئي. نپور، يمن ۽ سوراشٽر جي ٻن بندرن سوپارڪا ۽ چيمور ۾ سنڌ جو مال سمنڊ رستي ويندو هو. هي شهر ايراني نار جي شط العرب ۾ هئا. نپٽ خاص شهر هو، جيڪو سنڌي سوداگرن جو مرڪز هو. عالمن جو چوڻ آهي ته نپٽ وارو علائقو يمن جي آمهون سامهون سنڌ ۽ مصر جي وچ ۾ هڪڙي اسٽيشن هو جتي سنڌ ۽ هند جو مال اچي گڏ ٿيندو هو. پروفيسر البرائيٽ جو چوڻ آهي ته نپٽ ۾ سنڌو سويرا جون بيٺڪون هيون ۽ اهي مصر ۽ اوڀر آفريڪا جي واپار تي حاوي هئا. “ ( ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ – نئين زندگي سيپٽمبر 1971ع) سپارا ۽ نپور به سنڌ جي پئداوار جي ڪري دولتمند هئا ۽ ٻاهرين دنيا ۾ سنڌ جي پئداوار ڪري دولتمند هئا ۽ ٻاهرين دنيا ۾ سنڌ جي قيمتي شين جي ڪري مشهور هئا. ڊاڪٽر ڊبلو هنٽر لکي ٿو ته ” سنڌڙي جا قديم وڻجارا سوماليه تائين پهتا ۽ مصر سان شام جي ڪناري ڪريٽ ٻيٽ کان خشڪي خواهه سامونڊي رستي سندس واپار هلندو هو.“ 4 صديون ق- م دکن ۾ ڇولا، چيرا پانڊيا، مدورا ۽ اندرا حڪومتن جنم ورتو . اتي جون قيمتي شيون، سنڌ جا ميل جهازران سنڌ ۾ آڻيندا هئا ۽ سون جون معياري ۽ عمديون شيون اتي پهچائيندا هئا. اوفير به سنڌ جي واپار جو خاص مرڪز هو. توران ۾ آهي ته ” اوفر اصل ۾ صوماليه جو بندرگاهه هو،جتان وادي سنڌ سلون، ڏکڻ چين وغيره جون شيون باافراد ۽ سستون ملنديون هيون . اوفر جو بندرگاهه عاج ۽ باندرن جي واپار جو مرڪز هو. عاج ان دور ۾ گهڻي انداز ۾ پئدا ٿيندو هو. جڙي ٻوٽيون به هتان وينديون هيون.“ ( ڊاڪٽر ممتاز پٺاڻ – نئين زندگي سيپٽمبر 1971ع). مورخ لکن ٿا ته اوفير سون جو مترادف آهي. هتان جا واپاري جهازران سون جهڙي قيمتي ڌاتو جو واپار ڪندا هئا. يشعيا جو چوڻ آهي تهي ” اوفير جهڙو سون، ٻين ملڪن ۾ گهٽ ملندو هو.“ ( سيد شمس القادري – رسول نمبر ج اول ص نمبر 81)اوفير ۾ اهو سون سنڌ مان ئي ويندو هو.