(ج) موهن جي دڙي کان اڳ جو دور
هن دور ۾، سنڌ تجارت جي ميدان ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هئي. خاص ڪري بحري تجارت عروج تي هئي ۽ سنڌي جن جهاز راني ۾ ماهر هئا. سندن سامونڊي جهاز سمير تائين ايندا ويندا هئا. مشهور مدبر ايڇ – جي ويلز لکي ٿو ته ” خليج فارس ۾ اڄ کان ڏهه هزار ورهيه اڳ جهاز راني ٿيندي هئي ۽ ان جهاز راني جي فن کي سنڌين ئي دنيا سان روشناس ڪرايو. خود سمير وارن جهازراني جو فن سنڌ وارن کان ئي سکيا.“ ( بحواله سنڌ جي طبي تاريخ ص نمبر 5). ڪوسيني لکي ٿو ته ” پراڻي زماني ۾ ڪانءُ جي اها خاصيت آهي ته کين جڏهن سمنڊ ۾ ڇڏيو ويندو آهي، تڏهن اهي خشڪي ڏانهن اڏامندا آهن. ان ڪري ڪوسيني کين قطب نما پکي سڏيو آهي. جيئن ته سڄي دنيا ۾ پهرين ڪانءُ سنڌ ۾ آهي ان ڪري ساري دنيا ۾ سنڌ ئي پهريون ملڪ آهي جنهن جهاز راني جي فن جو بنياد وڌو. جيڪو 9 هزار ق – م جو زمانو هو ۽ انساني تجارت ۽ واپار عروج تي رسيو.“ ( پاڪستان ڪي قديم جهازران – سياره ڊائجست سالنامو 1968ع). سمير ۾ سنڌ جا واپاري ڪثرت سان ايندا ويندا هئا. هتان جي واپارين جو سمير ۾ واپاري منڊيون هيون، جيڪي خليج فارس جي ڪناري ارض الهند، هندو رابي ۽ هنديان جي نالي سان مشهور هيون. اهل سمير جي پراڻين لکتن ۾ چيل آهي ته ” اسان جو ملڪ قدمار جي ويجهو، دنيا جو سڀ کان وڏو بندرگاهه آهي. سمير جي عظيم ديوتا انيڪي ڪو، جيڪو سمير جو پهريون حاڪم هو، ان کي ان تي فخر هو ته دلمون جا جهاز هتي لنگر انداز ٿين ٿا. بادشاهه ارنا نشي تي جيڪو ساڍا چار هزار سال اڳ سمير تي حڪومت ڪندو هو، سنڌ جي ڪاٺين سان ڀريل جهازن جو پنهنجي بندر لغاش ۾ اچڻ جو ذڪر ڪيو آهي. سارگن بادشاهه جيڪو 2380 ق – م ۾ سمير ۽ اڪاد ٻنهي جو حڪمران هو، تنهنجا سنڌ سان گهاٽا لاڳاپا هئا. بادشاهه وڏي فخر سان اعلان ڪري ٿو ته ” دلمون کان آيل يا اوڏانهن وڃڻ وارا، سامونڊي جهاز سندن گادي واري شهر اگين جي ٻاهران، واقع بندرگاهه ۾ ٿيندا هئا. ( ايڇ ٽي لئمبرڪ – سنڌ مسلمانن جي فتح کان اڳ ص نمبر 84).
هي اگاڙي بندر، بائيبل ۾ آيل سميرين اکر ” اکار“ لاءِ ڪم آندل آهي. سنڌ مان عاج، ڪاٺ، سون ٽامون، سوٽي ڪپڙو ۽ ڪپهه اسان جي جي ملڪ مان سمير ۾ ويندا هئا. پروفيسر ليئان ليگارن لکي ٿو ته ” يورپ جي دلمون ديس مان ايندڙ واپاري، پاڻ سان عاج ۽ عاج مان ٺهيل شيون کڻي، سمير ڏانهن ايندا هئا. ( سنڌ جي طبعي تاريخ – جلد اول ص نمبر 6) رلنسن لکي ٿو ته ” 860 ق –م اشوري شهنشاهه شلما نسوٽيون جي زماني جي ڪيترن ئي ڪتبن تي ڀولي، هاٿي ۽ ٻين شين جو تصويرون آهن، جيڪي سنڌ ۾ ڪثرت سن ملن ٿيون.“ گارڊن چائلڊ لکي ٿو ته ” سمير ۾ جيڪي به بهترين ۽ عجيب شيون مليون آهن سي سڀ سنڌ مان اتي ويون.“ بيرووس لکيو آهي ته ” سميري ديو مالا جو پهريون ديوتا اوانس سنڌ کان سمير آيو، جنهن هتان جي رهاڪن کي جهاز راني جو فن سيکاريو.( پاڪستان جا قديم جهازران – سياره ڊائجسٽ 1968ع).