(5) سنڌ ۾ تجارتي مال جي فراواني

هي هڪ تاريخي حقيقت آهي ته سنڌ پراڻي زماني کان زرخيز ۽ شاهوڪار ملڪ پئي رهي آهي. هتان جي پئداوار ديسان ديس مشهور هئي. هر قسم جي شئي هت سستي ۽ سئولي ملندي هئي. مال جي گهڻائي ۽ فراواني ڪري واپار به گهڻو ٿيندو هو. انهن تجارتي شين جو عرب واپار ۽ سياحن دل کولي تذڪرو ڪيو آهي. روايت مشهور آهي ته هڪ عرب سياح کان جڏهن حضرت عمر رضه سنڌ لاءِ پڇيو تڏهن هن چيو ته بحرهادر – وجبلها ياقوت – و شجرها عطر يعنى هتان جا دريا موتي، جبل ياقوت ۽ وڻن ۾ عطر آهي. ( جنت السنڌ – مولائي شيدائي ص نمبر 321) هي هڪ شعر نه آهي پر تاريخ جو هڪ زندهه باب آهي. سنڌ پنهنجي انمول پئداوار ۾ پنهنجو مٽ پاڻ هئي. علامه ابن الفقهه همداني لکي ٿو ته ” الله تعالى سنڌ کي اها خصوصيت بخشي آهي جو منجهس هر قسم جون شيون جهڙوڪ جواهرات، ياقوت، الماس، عاج، عمارتي ڪاٺ، بيد، خوشبودار مصالحه، لونگ، دال چيني، عنبر،، سلاسل، سنبل، ناريل، صندل ڪارا مرچ، ساگوان، جانورن ۾ گينڊا، هاٿي ۽ گهوڙا، پکين ۾ مور ۽ طوطا. دوائن ۾ هريڙيون ۽ توتيو پئدا ٿين ٿا. ان کان سواءِ سنڌ جا ميوا، انب، ليما ۽ نارنگيون. رنگن ۾ ڪرمڃي رنگ، نير، لاک ۽ چمڙو ٿئي ٿو. ڪپهه، چانور، ريشمي ڪپڙو ۽ سوٽي ململ هتان ٻاهر وڃن ٿا.“ ( ڪتاب البلدان – بحواله سه ماهي مهراڻ 1982ع – 2) سيرافي لکي ٿو ته ” هتان جي پاڻي ۾ موتي ۽ عنبر آهن. جبلن ۾ جواهرات ۽ سون جون کاڻيون آهن. جانورن جي منهن ۾ عاج آهي. ان جي زمين ۾ آنبوسد، بيد، عود، ڪافور، لونگ، جائفل، صندل ۽ هر قسم جون پاڪيزه خوشبويون آهن ۽ اتان جي پکين ۾ طوطي جهڙا جوش الحان ۽ مور جهڙا خوشنما پکي آهن. انهيءَ سرزمين ۾ زباد ( هڪ جانور جو خوشبودار پگهر ) مشڪ وارا هرڻ ۽ اهڙي قسم جون ٻيون گهڻيون شيون آهن، جن جو شمار ڪري نٿو سگهجي . ( الڪتاب الثاني ص نمبر 137 – ) ساڳيو مصنف لکي ٿو ته ” هتان عنبر مليو، سندان مان ڪارا مرچ، بڪم ۽ جاوا مان لونگ، صندل ڪافور ۽ جائفل ملي ٿو . سنڌ جي پسگردائي مان بيد ۽ بانس، خراسان جي طرف کان نيزا، عمان مان هيرا ۽ ياقوت لنڪا مان مليا. اهڙي طرح گينڊا، مور، طوطا، سنڌي ڪڪڙيون ۽ ٻين قسمن جا عطر ۽ خوشبويون ملن ٿيون (الڪتاب الثاني ص نمبر 138) ابن خرداز به لکي ٿو ته ” سنڌ هڪ تجارتي ملڪ آهي. دنيا ۾ سڀ کان وڌيڪ مصري، چانور ۽ مشڪ جي پئداوار سنڌ ۾ آهي. هتي سون، جڙي ٻوٽيون، ڪيلو، کجور، ڇوهارا عمده ۽ عجيب شين جي گهڻائي ۽ سستائي آهي. هتان قط، نيزا، بيد، چانور نفيس ڪپڙو، ناريل، جتيون، هاٿي، عاج، جڙي ٻوٽيون ۽ اوزار ٻاهر وڃن ٿا. صنعتي ۽ تجارتي لحاظ کان وڏو نفعي بخش ۽ قابل فخر ملڪ آهي. ( احسن التقلسيم – ص 478 – بحواله ماهنامه پيغام جولاءِ، آگسٽ 1983ع)سنڌ جي مشهور قومپرست عربي شاعر ابو ضلع پنهنجي هڪ نظم ۾ سنڌ جي پئداوار جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي. هو چوي ٿو ته ” پنهنجي جان جو قسم، هي اها سرزمين آهي جڏهن هت مينهن وسندو آهي تڏهن کير جهڙا موتي ۽ ياقوت ان ۾ اڀرندا آهن. سندس خاص شين ۾ مشڪ، ڪافور، عنبر عود ۽ قسم قسم جون خوشبويون آهن ۽ قسم قسم جا عطر، گلاب، سنبل، هاٿي جا ڏند، ساڳ جي ڪاٺي۽ خوشبودار صندل آهي. هتي پکين ۾ ڪانگ، طوطو، مور ۽ ڪبوتر آهن. وڻن ۾ هت ناريل، انب،آبنوس ۽ ڪارن مرچن جا وڻ آهن. هٿيارن ۾ تلوارون ۽ نيرا آهن. هن ۾ توتيا، شينهن، ببر، چيتا، هاٿي ۽ هاٿي جا ٻچا آهن. ( عرب و هند ڪي تعلقات – سيد سليمان ندوي ص نمبر 203) هنن بيانن مان معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ ۾ صنعتي،معدني، زرعي ۽ هٿ جي ٺهيل شين جي گهڻائي هئي ۽ عرب واپاري انهن ئي شين جي تجارت ڪندا هئا.

سنڌ شناسي

اڳوڻن سنڌين جو ڏيساور سان واپار