(ش) ٻڌ دور
هن دور ۾ ڇوٿ ڇاٿ جي طلسم ٽٽڻ ۽ برهمڻ جي اقتدار گهٽجڻ ڪري هنر زراعت ۽ واپار وڏي ترقي ڪئي. ملتان اروڙ، شيوي پورا ۽مينا نگر شهر مشهور هئا. هٿ جو هنر اوج تي هو. ڀاماڪارا جنڊيءَ جو ڪم ڪندا هئا. چمڙي رڱڻ جو ڪم به ٿيندو هو. ڪاريگرن جو وڏو قدر هو، سندس دڪانن تي ماڻهن جو هجوم هوندو هو. ڪهاڙيون، پاڪيون، هر، ڪوڏرون، وڍڪٽ جو سامان ۽ سئي به ٺهندي هئي. هت واپار گهڻو هلندو هو. ان وقت ٽن قسمن جا واپاري هئا. پهريون مها وڻجارا يعني وڏا واپاري (ب) وڻجارا يعني عام واپاري (ث) ڪوتا يعني وڻج واپار ۾ ڀائيوار. هنر مندن جو ٺهيل مال، سيٺيون خريد ڪندا هئا ۽ ڪاريگرن کي پيشگي رقم ڏيندا هئا، پوري وقت تي مال ڏيڻ لاءِ ڪاريگر ٻڌل هئا. هرهڪ مها سيٺي وٽ، 5 سئو ننڊيون سيٺيون، ڪاروبار هلائڻ لاءِ رهندا هئا. شهرن ۾ جدا جدا بازارون هونديون هيون. بازار کي ٿاڻو سڏبو هو. انهن بازارن ۾ نيروٽين، ڪورين ۽ چوڙين جو بازارون به هيون ( تاريخ تمدن – ص نمبر 82) . سمورو ڪاروبار ايمانداري سان ٿيندو هو. ان زماني ۾ مال جي ويمي ڪرائڻ جو رواج هو. جيڪڏهن ڪنهن سوداگر جي مال کي، سمنڊ تي نقصان پهچندو هو ته جهازران رقم ڀري ڏيندو هو. بندرن تي مال پهچڻ شرط، واپاري اچي واڪ ڏيندو هو. سنڌي واپاري ۽ ٻاهرين واپارين جو سمورو ڪاروبار ترجمانن ذريعي هلندو هو. شٽي ۽ مال کي رجسٽرڊ ڪبو هو.
ان دور ۾ سنڌ جا ٻاهرين دنيا سان سٺا تعلقات هئا. هتان جي حاڪم آسوڪا، ٻڌ ڌرم جي تبليغ لاءِ پنهنجا سفير مقدونيا، شام، مصر، طرابلس ۽ الغرب موڪليا ۽ اتان جي بادشاهن سان سٺا ناتا قائم ڪيا. ان ڪري سنڌ جي پرڏيهي واپار کي وسعت ملي. سنڌ جو واپار ٻن رستن سان ٿيندو هو. خشڪي رستي، جيڪي قافلا ويندا هئا، تن کي سٿارٿا چئبو هو. ۽ قافلي جي اڳواڻ کي ” ٿلا تيا مڪا“ چوندا هئا. هر قافلي سان حفاظت لاءِ جٿا هوندا هئا. رستا ڪچا هئا جيڪي مينهن پوڻ ڪري خراب ٿي پوندا هئا. قافلا گهڻو ڪري رات جو مسافري ڪندا هئا ۽ تارن وسيلي وقت ۽ طرف معلوم ڪندا هئا. هتان جي مال جا قافلا گنڌارا تائين ويندا هئا. اهو رستو وچ ايشيا تائين ويندو هو، جو ٽيڪسيلا کان لنگهندو هو. قافن کي، دريائن جي پتڻ ( جن کي گهاٽڪا چئبو هو) تان لنگهڻ وقت ٽئڪس ڀرڻي پوندي هئي. انهن پتڻن تي وڏيون بازارون هونديون هيون ۽ قافلن جي سهولت خاطر، اتي گوشت ۽ کاڌي پيتي جو هرڪو سامان ملندو هو ۽ شين جي مٽا سٽا به اتي ٿيندي هئي. ٻيو سامونڊي رستو هو. سنڌ جي ڊيلٽا وارن شهرن پتالا، مينانگر ۽ ڀنڀور جي بندرن کان نير،لاک، سوٽي ڪپڙو، مصالحه ۽ خوشبودار شيون، فنيقي واپاري حريد ڪري اشور، مصر ۽ يونان تائين نيڪال ڪندا هئا. اهي جهازران ايراني نار ۽ مڪران جو ڪنارو ڏيئي، سنڌ مٿين بندرن تي لنگرانداز ٿيندا هئا. ان کان سواءِ، سنڌ جي ٻن مشهور بندرن سوپارڪا ۽ چيمور کان مال ڪپهه سميت سمنڊ رستي ڏيساورن ڏانهن ويندو هو. الهندي ايشيا جا واپاري گجرات مان سچا موتي خريد ڪندا هئا.ڪشمير چينائي ترڪستان ۾ وچ ايشيا جو مال، سنڌو دريا رستي ڀنڀور پهچندو هو ۽ هتان اهو غورابن ۾ چڙهي ڀڙوچڪار ڀڙ وچ ويندو هو ۽ اتان راجپوتانا لتاڙي اوفير ۽ يمن جي بندرن کان شام ۽ مصر تائين ويندو هو. واپارين کي ڀنڀور ۾ ڪسٽم ڊيوٽي ڏيڻي پوندي هئي. بنارس ( مگدهه) ۽ انواتي ( مالوهه) جون تجارتي شيون جهڙوڪ ريشم، سوٽي ڪپڙو، ويڪٽ جا اوزار، هٿيار، جڙي ٻوٽيون، عاج منا جڙيل شيون، جواهرات، سون، گنڌارا جي تختگاهه ٽئڪسلا کان ايران، ايشيا ڪوچڪ ۽ نينوا ڏانهن ويندا هئا. مينانگر کان ڪپهه ۽ لاک ڀڙوچ ويندي هئي. فنيقيا جو سوداگر، آئيونين ٻيٽن کان گندرف ۽ سڪو ميوو آڻيندا هئا. هندي واپاري انهن ٻيٽن کي ڀاونا چوندا هئا. سنڌ مان گهوڙا ۽ گڏهه هندستان جي پرڳڻن ڏانهن ويندا هئا. سنڌ جي مختلف شهر ن ۾ ٻاهرين غلامن ۽ هٿيارن جو وڪرو به عام هو.
هن دور ۾ سنڌ ۾ سڪا به هئا. جيڪي ٻين قسمن جا هئا. پهريون سونا سڪا هئا جيڪي يورنا ۽ نشڪا نالن سان هئا ٻيو پتل ۽ ٽامي جا سڪا هئا جنجا نالا سووانا، ڪماسا، پادماسا ۽ ڪاڪيشيا هئا. سڪن ۾ ڪوڏين کي به دخل هو، جيڪي ناڻي جي صورت ۾ هلنديون هيون. ( مولائي شيدائي – تاريخ تمدن سنڌ ص نمبر 84).