يادون منهنجن يارن جون
ملائيشيا (جيڪو اڌ صدي کن کان اڳ تائين ”ملايا“ سڏبو هو) ۾ چيني ٻه اڍائي صديون اڳ اچڻ شروع ٿيا. هو مزوريءَ خاطر- خاص ڪري ٽين جي کاڻين ۾ ڪم ڪرڻ لاءِ هتي آيا ۽ هتي ئي رهي پيا. تن ڏينهن ۾ هي ملڪ ڪو ايڏو امير يا ماڊرن نه هو- ويندي گذريل صديءَ جي اڌ تائين به اسان جا سکر، ملتان ۽ ڪانپور، راجشاهي جهڙا ننڍي کنڊ جا شهر به، ڪوالالمپور ۽ پينانگ کان ڏهه دفعا بهتر هئا. اسانجي ننڍي کنڊ جا ماڻهو انگريزن جي ڏينهن ۾ ملايا ۾ آيا. پوءِ ڪي پاڻ واپار وڙي ۽ پورهئي مزوري لاءِ آيا ته ڪن کي انگريز، ريلوي جهڙن کاتن ۽ فوج طور وٺي آيا. انهن ۾ ڏکڻ هندستان جا تامل به هئا (جن هتي جي رٻڙ جي پوک ۾ هارپو ڪيو ٿي) ته پٺاڻ ۽ پنجابي به، جن فوج ۽ چوڪيداري جهڙن کاتن ۾ ڪم ڪيو ٿي. پنجابين ۾ به مسلمان، هندو ۽ سک سڀ هئا. ان کان علاوه واپار وڙي تي گجراتي ۽ هندو سنڌي ڇانيل هئا. جهازراني جهڙن ڪمن لاءِ بنگالي (مسلمان ۽ هندو) وغيره هئا. گجراتي ۽ ملباري ته انگريزن جي دور کان به اڳ ملايا ۾ آيا جڏهن ملايا تي ڊچن ۽ پورچوگالين جو راڄ هو. بهرحال اڄ اهي سڀ ”انڊين“ سڏجن ٿا ۽ اهي ملايا جي آدمشماريءَ جو لڳ ڀڳ ڏهه سيڪڙو آهن. اهڙي طرح چيني جن ۾ پڻ ننڍي کنڊ جي ماڻهن (انڊين) وانگر مختلف زبانون (مئنڊارن، هڪا، ٽيوچو، ڪنٽونيز وغيره) ڳالهائڻ وارا ۽ مختلف ڪلچرن ۽ مذهبن (ٻڌ، عيسائي، دهريا، مسلمان وغيره) جا آهن. چيني ۽ ملئي اٽڪل پنجيتاليهه پنجيتاليهه سيڪڙو ٿيندا- جيتوڻيڪ ملئي پنهنجو تعداد چينين کان وڌيڪ سمجهن ٿا پر مونکي برابر ٿو لڳي. بهرحال اها ڪا اهڙي اهم ڳالهه ناهي. ملئي سنڌين وانگر ڳوٺن ۾ رهن ٿا، سندن ٻني ٻاري سان گهڻو واسطو آهي ۽ اهڙي طرح سياست سان پڻ آهي. ان ڪري ملڪ جي قانون ساز اسيمبلين ۾ توڙي وزارتن ۾ ملئي ماڻهن جو چينين کان تعداد ڪجهه وڌيڪ آهي. بزنس ۽ ٽيڪنيڪل ڪمن ۾ چيني گهڻو اڳيان آهن. هو شهرن ۾ رهن ٿا ۽ وڏا پئسي وارا آهن. تعليم ۾ به چيني (۽ ڪجهه ڪجهه انڊين پڻ) ملئي ماڻهن کان وڌيڪ آهن- بلڪ هئا.... هاڻ مڙيئي ملئي به اڳتي وڌي رهيا آهن. ملئي ماڻهو ملڪ جا اصل باشندا هجڻ ڪري هن ڌرتيءَ جا پٽ سڏجن ٿا جنهن لاءِ ملئي عام لفظ ”بوميپترا“ آهي. بومي يعني ڀومي معنيٰ ڌرتي ۽ پترا معنيٰ پٽ (Sons). ڪيترن ئي تعليمي ادارن ۾ يا نوڪرين ۾ بوميپترن لاءِ ڪجهه سيٽن جي ڪوٽا رکي وئي آهي جيئن هن ملڪ جي ٻهراڙين جي لائق نوجوانن کي وڌيڪ پڙهڻ ۽ نوڪريءَ جو موقعو ملي سگهي- جنهن فلاسفي پٺيان ملائيشيا جو اڳوڻو وزيراعظم چوندو هو ته ٻهراڙي جي ماڻهن کي اڳيان وڌڻ جا موقعا نه ڏيندائو ته پوءِ هو توهانجون ئي چوريون ڪندا. اهڙي ڳالهه، اڄ کان ٽيهه سال اڳ، 1960ع ۾ مون پنهنجي ڪاليج (ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو) جي انگريز پرنسپال ڪرنل ڪومبس جي واتان پڻ ٻڌي. پيٽارو ۾ اچڻ سان هن اوسي پاسي جي ڳوٺن ۾ رهندڙن لاءِ ٻه ڪم ڪيا. هڪ ته هنن جي تعليم جو بندوبست ڪيائين جنهن لاءِ مٿاهين ڪلاس جي ڪئڊٽن کي به مقرر ڪيائين ته تعليم بالغان ۾ ڳوٺ جي ماڻهن کي پڙهائين ۽ ننڍيون ننڍيون نوڪريون (مالهي، پٽيوالي کان وٺي بئرو چوڪيدار وغيره) هن، بورڊ کان منظور ڪرائي، پيٽارو ڳوٺ جي غريب ماڻهن کي ڏياريون. هن جو چوڻ هو ته پيٽارو جي ”خوشحالي“ فقط ڪاليج ۽ ان ۾ رهاڪن تائين محدود نه هئڻ کپي. اسان کي پاڙي اوڙي (يعني ٻهراڙي) ۾ رهندڙن جو به خيال ڪرڻ کپي. هنن جي روزگار جو به خيال ڪرڻ کپي. صحت، تعليم ۽ سٺي پاڻيءَ جي سپلاءِ جو به خيال ڪرڻ کپي نه ته هو چوريون ڪرڻ لاءِ مجبور ٿي ويندا جو بک بڇڙو ٽول دانا ديوانا ڪري. اها ڳالهه ڪرنل ڪومبس اسيمبليءَ ۾، ڪلاس روم ۾، ڪاليج جي فنڪشن ۾ هر هر ڪندو هو.
ملائيشيا جي مئرين اڪيڊمي ۾، جتي مون اٺ سال کن اتي جي جهاز هلائيندڙ ڪئپٽنن ۽ انجنيئرن کي، نه فقط پڙهائيو پر انهن جا امتحان به ورتا. ملائيشيا جي مختلف جهازران ڪمپنين جا آفيسر اسان جا شاگرد هئا. هو سال ڏيڍ جهاز هلائي چار مهينن جو ڪورس ڪرڻ لاءِ اسان وٽ ايندا هئا ۽ ان ڪورس ۽ امتحان ۾ پاس ٿيڻ تي هنن جي پروموشن ٿيندي هئي. هر بئچ ۾ ٽيهه چاليهه ڄڻا هوندا هئا جن ۾ ٽي يا چار کن انڊين باقي ۾ اڌو اڌ ملئي ۽ چيني هوندا هئا. انڊين ٺيڪ ٺاڪ هوندا هئا، چيني تمام هوشيار ۽ محنتي هئا ۽ ملئي محنتي هئا پر اهڙا نه. ڪجهه ڪجهه موڳا به هئا. ٻهراڙين مان هجڻ ڪري شرميلا ۽ انگريزيءَ ڳالهائڻ ۾ ڪمزور هئا، ان ڪري سوال جواب به گهٽ ڪندا هئا. آئون ۽ هڪ ٻيو فارينر چيف انجنيئر، جڏهن هتي آياسين ته مون پنهنجي ملئي باس، جيڪو منهنجو دوست پڻ آهي، شروع جي ڏينهن ۾ ئي پڇيو ته آيا هتي جي اصلوڪي رهاڪن يعني ”بوميپترن“ (ملئي شاگردن) کي امتحان ۾ ڪجهه وڌيڪ مارڪون ته نه ڏيڻيون پونديون؟
”نه هرگز نه.“ اسانجي ڪمانڊنٽ ٻڌايو، ”اسان لاءِ شاگرد سڀ برابر آهن. جيڪو جيتري محنت ڪري ٿو ان کي اوترو ڦل ملڻ کپي.“
”توهان وٽ ڪوٽا سسٽم آهي، ان ڪري مون ڳالهه صاف ڪرڻ چاهي ٿي.“ مون چيومانس.
”ها ڪوٽا سسٽم ضرور آهي،“ اسانجي ڪمانڊنٽ (باس) ٻڌايو، جنهن جو جهاز هلائڻ دوران ڪيترائي دفعا ڪراچي به اچڻ ٿيو هو ۽ اسان جي ملڪ جي سياست کان واقف هو، ”پر اسان وٽ ڪوٽا سسٽم ائين نه آهي جيئن توهان وٽ آهي.“
”ڇا مطلب؟“ مون پڇيومانس.
”ڏس نه اسان وٽ ڪوٽا سسٽم ۾ ڳوٺ جي ڇوڪرن کي وڌيڪ تعليم يا نوڪرين لاءِ موقعو ڏيون ٿا پر merit جي بنياد تي. توهان وٽ وزير پنهنجن نالائق ٻارن کي موقعو ڏين ٿا. نتيجي ۾ هو تعليم پرائڻ بدران تعليمي ماحول هڪ طرف خراب ڪن ٿا ته غريب ۽ هوشيار جو حق ٻئي طرف برباد ڪن ٿا.“
منهنجي خيال ۾ ملائيشيا جون اهي ڳالهيون آهن جن ڪري هي ملڪ ترقي ڪندو وڃي. اسانجي هن اڪيڊمي ۾ دنيا جي مختلف ملڪن جي جهازي ڪمپنين جي چيف انجنيئرن ۽ ڪئپٽنن سان گڏ مڪاني يونيورسٽين جا پروفيسر پڻ هئا، پر هيءَ اڪيڊمي هڪ ڏورانهين ٻيٽ نما جڳهه تي هجڻ ڪري ۽ اتي جي پوري پني پگهار ڪري ڪوبه سال ٻن کان وڌيڪ نٿي رهيو. پر مونکي هي هنڌ ۽ پڙهائڻ واري نوڪري پسند آئي ۽ يڪساهيءَ اٺ سال رهي پيس، جنهن ۾ فقط هڪ دفعو موڪل تي وطن آيس. آئون وڏي شوق سان نه فقط پڙهائيندو رهيس پر ملائيشيا بابت ڪيترين ئي اخبارن ۾ لکندو به رهيس. منهنجي شايد انهن ڳالهين ڪري ملائيشيا جي حڪومت مونکي PJK ايوارڊ ڏيڻ جو اعلان ڪيو. آئون اهو ٻڌي وائڙو ٿي ويس ۽ ملاڪا جي گورنر صاحب ”تُن سيد احمد شهاب الدين“، جنهن سان گولف کيڏڻ مهل شام جو اڪثر ملاقات ٿيندي هئي، تنهن کي چيم ته هي مون ڌارئين کي ايوارڊ مليو آهي ڪنهن مڪاني ماڻهوءَ کي ئي ڏنو وڃي ها ته سٺو ٿئي ها.
”اسان لاءِ ڪو ڌاريون يا پرايو ناهي،“ احمد شهاب ٻڌايو، ”اسان لاءِ هر اهو ماڻهو عزت ۽ پيار جي لائق آهي جيڪو هن ڌرتي ۽ ان جي ماڻهن جو خيال رکي ٿو.“
منهنجي خيال ۾ ملائيشيا جي ترقيءَ جو اهو آهي بنيادي نقطو! هنن وٽ اهو سٺو ناهي جيڪو سندن زبان ڳالهائي ٿو يا سندن هم مذهب آهي يا سندن ڳوٺ يا صوبي جو آهي. هنن وٽ اهو سٺو ماڻهو آهي جيڪو ملائيشيا ۽ ان جي رهاڪن جي بهتريءَ جو سوچي ٿو. پوءِ اهو چاهي پنهنجو هجي يا پرايو. ان معاملي ۾ هو کلئي عام discuss ڪندا رهندا ۽ ويندي پنهنجن مائٽن ۽ ملڪ جي سلطانن کي به نه بخشيندا، جيڪڏهن هو ملڪ ۽ ماڻهن جي بهتريءَ جو خيال نٿو رکي ته. ’تان سري ڪشِو‘ هندو سنڌي ۽ ڌاريون هو پر هن ملاڪا جي هڪ ڳوٺڙي ۾ ڪپڙي جا ڪارخانا هڻي مڪاني غريب ماڻهن کي روزگار سان لڳايو ته هن کي وڏا انعام اڪرام ڏنا ويا، جيتوڻيڪ هن انهن ڪارخانن ڪري پاڻ به پئسو خوب ڪمايو. ظاهر آهي ته جتي انصاف ۽ امن امان آهي اتي ڌنڌو ڇو نه هلي سگهندو. اهڙي طرح هن ملڪ جي حڪومت ۽ عوام سکن جي به عزت ڪري ٿي جو اهي پُرامن شهري آهن. ڪيترن سکن کي حڪومت ۽ ملڪ جي بادشاهه طرفان ايوارڊ ملندا رهن ٿا جن راندين ۾ نالو پيدا ڪيو، جن چندا گڏ ڪري هن ملڪ ۾ راندين جا گرائونڊ ٺهرايا. ڪيترن پٺاڻن، آغا خانين، بوهرين ۽ پارسين کي به هتي وڏي عزت جي نگاهه سان ڏٺو وڃي ٿو جن هن ملڪ ۽ ان جي ماڻهن لاءِ فلاحي ادارا ٺاهيا، غريبن لاءِ اسپتالون ۽ ٻارن لاءِ پارڪ ٺاهيا.... منهنجي خيال ۾ اها پاليسي ڏاڍي سٺي آهي جيڪا اسان وٽ ناپيد آهي. اسان ڪڏهن عيسائين جي پويان پونداسين ته اسان لاءِ هو سڀ خراب ٿي پوندا ۽ اهڙيون حالتون پيدا ڪنداسين جو هو ملڪ ڇڏڻ لاءِ مجبور ٿي ويندا. ڪو هڪ پارسي غلط ڪم ڪندو ته ان کي ڏوهاري ثابت ڪرڻ بدران سڀني کي گاريون ڏيڻ شروع ڪنداسين. اهو نه سوچينداسين ته هنن جون اسانجي ملڪ ۽ ماڻهن لاءِ ڪيڏيون ته خذمتون آهن. سالن کان NED ۽ ماما پارسي جهڙن تعليمي ادارن مان اسان جا ٻار تعليم حاصل ڪري رهيا آهن. سندن ڏنل ڊائلسز مشينن تي ڪيترائي غريب علاج حاصل ڪري رهيا آهن پر ڪاوڙ سڀني تي ڪري کين لڏائڻ جي ڪوشش ڪنداسين. اهڙيءَ طرح هندن جي پٺيان هٿ ڌوئي اچي پونداسين. اهو نه ته ڀائي جيڪو خراب آهي ان کي خراب چئجي جيڪو سٺو آهي ان جي ته تعريف ڪجي، جيئن هن جي همت افزائي ٿئي ۽ هو اڃا سٺو ٿئي ۽ ملڪ ۽ ماڻهن جي خذمت ڪري. ان قسم جي سوچ ڪاليج وارن ڏينهن ۾ اسان کي ڪاليج جي ائڊجيوٽنٽ ”ڪئپٽن (هاڻي رٽائرڊ ليفٽيننٽ جنرل) عالم جان محسود“ ڏني. عالم جان پاڻ پٺاڻ آهي پر ڪاليج جي سڀني ڪئڊٽن کي پنهنجن ننڍن ڀائرن وانگر سمجهيو ٿي. هن اسان کي هڪ ئي زبان (سنڌي، اڙدو، پنجابي، پشتو وغيره) جا ٽولا ٿي هلڻ بدران هڪ ٻئي سان مڪس اپ ٿيڻ ۽ واهپي جي زبان انگريزي ڳالهائڻ تي پابندي وڌي. هن اسان کي هڪ ٻئي سان نفرت ڪرڻ بدران هڪ ٻئي جي سٺين ڳالهين جي واکاڻ ڪرڻ جو سبق ڏنو. هو چوندو هو سٺا ۽ خراب ماڻهو جتي ڪٿي آهن. هڪ ئي ماءُ جا ٻار ڏسبا ته انهن ۾ به ڪو ڀلو هوندو ته ڪو ڍِلو. توهانکي ڪنهن ۾ سٺا ئي نظر اچي ٿي ته هن جي تعريف ڪريو ۽ ان کي اپنائڻ جي ڪوشش ڪريو ۽ جيڪڏهن توهان کي ڪنهن ۾ ڏنگائي نظر اچي ٿي ته سٺي طريقي سان هن ۾ تبديلي آڻڻ جي ڪوشش ڪريو.
اسان وٽ اها ڳالهه عام آهي ته اسان پنهنجن جا ٽولا ٺاهي هلون ٿا. ولايت ۾ ڏسندائو ته انڊيا جا رهاڪو عربن سان به پيا ملندا ۽ دوستي رکندا ته يورپين، آفريڪن، آمريڪن ۽ جپانين سان به. هنن مان سٺيون سٺيون ڳالهيون ۽ تجربا حاصل ڪندا. پر اسان جا پاڪستاني فقط پنهنجن سان ناني ڪنڙو ٺاهي هلندا ۽ پوءِ آخر ۾، پاڻ ۾ نه رڳو ولايت ۾ وڙهي پوندا پر وطن واپس پهچڻ تي اهي جهيڙا جهٽا قائم ئي رکندا. اهڙي طرح جيڪڏهن هو پاڪستان جي ڪنهن تعليمي اداري، هاسٽل يا آفيس ۾ آهن ته هو اتي وري سنڌي، پنجابي، اڙدو ڳالهائڻ وارا ٽولا ٺاهي هلندا ۽ جي وري ان اداري ۾ سڀ هڪ زبان ڳالهائڻ وارا آهن ته پوءِ وري ضلعي جي حساب سان ٽولا ٺاهي هلندا. پر اسان جي هن ڪاليج (ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو) ۾ اسان کي Polarisation کان بچائڻ لاءِ مڪس اپ ڪيو ويو. مونکي ياد آهي ته پهريون سال پنهنجي ڳوٺائين سان گڏ رهڻ بعد جڏهن ڪرنل ڪومبس شفلنگ ڪئي ته آئون پنهنجو پاڻ کي نان سنڌي روم ميٽن سان گڏ ڏسي پريشان ٿي ويس. اڄڪلهه ته فلمون ۽ ٽي وي ڏسي ننڍو ٻار به اڙدو ڳالهائي سگهي ٿو پر تن ڏينهن ۾ منهنجي اڙدو ”آئو، جائو، کدهر هي....“ تائين محدود هئي، سو مونکي سخت مونجهارو ٿيو پر پوءِ ڪجهه هفتن بعد آهستي اهستي پنهنجي نئين سنگت enjoy ڪرڻ لڳس ۽ ڪيتريون ئي نيون ۽ سٺيون ڳالهيون سکڻ لڳس. مذهبي ڳالهين کان مختلف راندين تائين، جن ۾ اسان سنڌي- خاص ڪري ڳوٺن جا ايترو واقف نه هئاسين اهي سکڻ جو موقعو مليو. اهڙي طرح سال ٻن بعد آئون نه فقط ڪئڊٽ ڪاليج جي والي بال ۽ باسڪيٽ بال ٽيم جو ڪئپٽن ٿيس پر ان بعد مئرين اڪيڊمي چٽگانگ ۾ به ڪئپٽن رهيس. انگريزي وانگر نه فقط اڙدو ڳالهائڻ ۾ روانگي پيدا ٿي پر اڙدو ادب سان به دلچسپي پيدا ٿي ۽ ان سان گڏ مختلف بدلجندڙ روم ميٽن ۽ ساٿين جي ڏورانهن شهرن: گلگت ۽ ڪوئيٽا کان لاهور، ملتان ۽ ٻين شهرن جي واقفيت ٿي جو انهن ڏينهن ۾ ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ سڄي پاڪستان جا شاگرد آيا ٿي. اهڙن ساٿين ۾ هڪ طارق جميل نالي لاهور جو منهنجي ڀر واري ڪمري ۾ رهندو هو. ان جو والد سنڌ جي ڪنهن ضلعي جو ڊپٽي ڪمشنر هو. هو پٽ سان ملڻ وقت اسان سان به قرب سان ملندو هو. طارق چئن ڀيڻن ۾ اڪيلو ڀاءُ هو پر سندس پيءُ اسان جي سنڌي پيئرن وانگر هروڀرو لاڏ ڪوڏ کڻڻ بدران هن کي نماز پڙهڻ لاءِ ۽ تعليم ۽ رانديون سکڻ لاءِ سختي ڪندو هو ۽ نصيحتون ڪندو هو. مونکي اڄ ڏينهن تائين خبر ناهي ته هو سرائڪي آهي، پنجابي آهي يا پٺاڻ- پر هو هڪ زبردست انسان آهي جنهن سڄي زندگي دوستيءَ جو ساٿ نڀايو. ڄڻ ڪالهه جو ڏينهن هو جو هو نائين ڪلاس ۾ هو. انجنيئرنگ پڙهيو. انجنيئر ٿيو ۽ ٻه سال اڳ مون وانگر سٺ سالن جو ٿي نوڪري مان رٽائرڊ ٿيو. آخري وقت هو پنجاب حڪومت ۾ چيف انجنيئر هو. پاڻ سنڌي به سٺي ٿو ڳالهائي. ڪجهه سال اڳ جڏهن سندس ڌيءَ جي سنڌ ۾ شادي ٿي هئي ته مون به اٽينڊ ڪئي ۽ اتي کلندي پڇيومانس ته طارق تون پنجابي آهين يا پٺاڻ؟ کلندي چيائين الطاف! جڏهن زندگيءَ جي آخري پهر جي آخري حصي ۾ پهتو آهين ته هاڻ ٿو اهو پڇين. هاڻ پاڻ کي اهو معلوم ڪرڻ کپي ته مرڻ کان پوءِ قبر ۾ ملائڪ ڪهڙو سوال ڪندا.
اهڙي طرح قاضي احمد ۽ ميرپورخاص ضلعي جي هڪ ڳوٺ جا محمد سميع ۽ حميد انور نالي منهنجا پيٽارو ۾ دوست هئا. انهن جا والد يا ڏاڏا پڙڏاڏا مشرقي يا مغربي پنجاب جي ڪنهن ڳوٺ مان لڏي هتي سنڌ ۾ اچي رهيا. سميع ۽ حميد انور ٻئي سنڌي ڳالهائيندا هئا ۽ اڄ تائين ڳالهائين ٿا. هو جتي به رهيا سنڌ جي رهاڪن جي مدد ڪندا رهيا.
اڄ ڪلهه سميع ۽ حميد انور گذريل پندرهن ويهن سالن کان آمريڪا ۾ رهن ٿا. آمريڪا ۾ ويس ته منهنجي ڳوٺ جو نجم ميمڻ، اعجاز ابڙو، اعجاز ترڪ، عاشق لاکو هنن جي تعريف ڪندو رهيو ته هو هنن لاءِ ڪيڏو ته مددگار ثابت ٿيا آهن. حميد انور جو تفصيلي احوال پنهنجي آمريڪا جي سفرنامي ”ڳوٺ بخشو لغاري کان بالٽيمور“ ۽ سميع جو ”آمريڪا ڙي آمريڪا...“ ۾ تفصيل سان ڪري چڪو آهيان.
ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي هاسٽل جي جنهن سيڪشن جو آئون انچارج (JUO) هوس ان ۾ هڪ لاهور پاسي جو ڇوڪرو هو جيڪو راندين ۾ اهڙو هوشيارو نه هجڻ ڪري اسان جي هاسٽل جي ٽيم تي اثر پوندو هو ۽ هو آخر تائين پي ٽي پريڊ يا باسڪيٽ بال ۽ باڪسنگ ۾ مٿاهون درجو کڻي نه سگهيو. ان کان علاوه منجهند جي وقت، جيڪو اسان کي ڪلاڪ ڏيڍ آرام ڪرڻ جو ملندو هو، ان ۾ هو هاسٽل جي ورانڊي ۾ بيهي زور زور سان ڳالهائيندو هو ۽ ٻين هاسٽلن جي لنگهندڙن جي رستا روڪ ڪندو هو يا انهن تي ڊائلاگ هڻندو هو. جسم ۾ جيتوڻيڪ ٺيڪ ٺاڪ هو پر شاعراڻي نموني جي ڪمزور دل هجڻ ڪري لياقت جتوئي ۽ هادي بخش جتوئي جهڙا جونيئر ۽ ڪمزور به کيس ٺونشو ٻه هڻي ڪڍندا هئا ۽ پوءِ سندس رڙيون هونديون هيون يا پري کان بيهي دڙڪا ڏيڻ هوندو هو. (هادي بخش لاءِ، جلدي ۾، ڪمزور لکيو ويو آهيان. هو جونيئر ضرور هو پر جهڙو هينئر اٽو ڪٽو آهي اهڙو ئي ننڍي هوندي هو جڏهن هن ڪئڊٽ ڪاليج ۾ اٺين ڪلاس ۾ داخلا ورتي هئي.) بهرحال لاهور جي هن رڙيون ڪندڙ ۽ ڊائلاگ هڻندڙ ڇوڪري لاءِ- جيڪو راندين سان گڏ پڙهائيءَ ۾ به ايڏو هوشيار نه هو، ان لاءِ، تن ڏينهن جو نيول آفيسر ڪمانڊر اسرار الله به چوندو هو ته هي اڳتي هلي الائي ڇا ڪندو! پر قدرت هن تي ايڏي مهربان ٿي جو هو پيٽارو جي شاگردن ۾ سڀ کان اڳ، نه فقط پنهنجي ضلعي يا صوبي ۾، پر سڄي پاڪستان ۾ مشهور ٿي ويو. پاڪستان ۾ ٽي وي اچي وئي ۽ ٽي وي جا مشهور پروگرام ”ڊراما“ هئا ۽ اسان جو هي ڪئڊٽ جنهن جو نالو اورنگزيب لغاري آهي، پنهنجي سٺي ائڪٽنگ ڪري سڄي ملڪ ۾ مشهور ٿي ويو. سندس ئي هڪ ٻيو ڪلاس ميٽ اڪبر بگٽيءَ به ڊرامن ۾ نالو پيدا ڪيو پر فقط بلوچستان ۾. هو فقط ڪوئيٽا مان نشر ٿيندڙ ڊرامن ۾ حصو وٺندو هو ۽ هن ائڪٽنگ کي فل ٽائيم نه ڏنو. گريجوئيشن ۽ سول سروس جو اعليٰ امتحان پاس ڪرڻ بعد هو سرڪاري نوڪريءَ ۾ مشغول ٿي ويو. آخري سالن ۾ هو بهاولپور ۽ ڪراچي جو انڪم ٽئڪس ڪمشنر ٿي رهيو. رٽائرمينٽ حاصل ڪرڻ وقت هو سڄي بلوچستان صوبي جو ڊئريڪٽر جنرل هو. ڪجهه هفتا اڳ منهنجي هنن ٻنهي سان ڪئڊٽ ڪاليج (1963ع ۾) ڇڏڻ بعد ملاقات ٿي. هاسٽل جي ورانڊن ۾ هڪ ٽنگ تي ٽپ ڏيئي ٽاپوءَ راند کيڏندڙ 16 سالن جو هي ڇوڪرا اڄ گهر جي ڊرائينگ روم ۾ به وک وک خيال سان ڀچائي هلي رهيا هئا ۽ اهڙو ئي بلڪ ان کان وڌيڪ ٻڍائپ وارو حال پنهنجو محسوس ڪريان ٿو. هڪ ڏينهن پنهنجي هڪ ٻئي ڪلاس ميٽ، خيرپور جي شوڪت جماڻيءَ سان اهوئي حال ڪيم ته ”مَنو! پوڙها ٿي ويا آهيون! هو ڇا شاهه لطيف چيو آهي ته:
”جهونا ٿيا جهاز، سَٽ نه جهلين سڙهه جي.“
شوڪت پنهنجو روايتن قسطوار ٽهڪ ڏيندي، چيلهه کي سڌو ڪندي چيو ”مَنو! شڪر ڪر جو هن عمر ۾ به پنهنجي هلندي پيا هلون. پنهنجن ڪيترن ڪلاس ميٽن جي ته دِيد ئي نٿي پوي.“ سندس ان لفظ ”دِيد“ تي ڀرسان بيٺل منير جماڻي ۽ اقبال جماڻي به ڏاڍو کليا هئا. اقبال چيو ”هي تنهنجو ڪلاس ميٽ سڄو ڏينهن ويٺو ته پيٽرول پمپن تي آهي، سنڌيءَ جا شعر ۽ سنڌيءَ جا هي جهونا لفط خبر ناهي ڪٿان سکيو آهي.“
منهنجي خيال ۾ شوڪت جماڻي اهو بزنس مئن ۽ اسان جي ڪلاس ميٽن مان آهي جيڪو جيتوڻيڪ سڀ کان گهٽ پڙهيو پر سندس سڀ کان گهڻا اديب، شاعر ۽ تعليم يافته ماڻهو دوست رهيا آهن جن ۾ تنوير عباسي، شيخ اياز، رشيد ڀٽي، رباني آگرو، جسٽس غوث علي شاهه، مرحوم منظر اڪبر، جج ٿهيم جهڙا نه فقط دوست رهيا پر هن ننڍپڻ کان فرصت جون گهڙيون هنن جي سنگت ۾ گذاريون آهن.
ڪالهه رات ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي شروع وارن پنجن ڇهه بئچن جي، ڪئپٽن رشيد ابڙي، ڪراچي جي ”بوٽ ڪلب“ ۾ ڊنر ڪئي. دراصل اتان موٽڻ بعد هي مضمون لکڻ تي موڊ ٿي. آئون ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جي ٻي بئچ جو آهيان. رشيد چوٿين يا شايد پنجين جو آهي. پهرين ۽ ٻين بئچ جا ڪي پنج ڇهه مس هئاسين هر ڪو پيو پڇي ته اهي ڇو نه آيا. آخر چيومان ته هجن ته اچن. ڪي عربستان لڏي ويا ته ڪي انگلستان، باقي قبرستان. فرسٽ بئچ جا 64 سالن جا ٿي ويا ۽ اسين سيڪنڊ جا 63 سالن جا- آخر ته ٻئي جهان ۾ به ته هلڻو آهي.
مانيءَ تي مونسان گڏ هڪ پاسي ائڊمرل اظهر ۽ ائڊمرل ابرار ويٺل هئا. ٻنهي مونکان به وڏي ڏاڙهي کڻي رکائي آهي. ٻئي ڄڻا ڪاليج جي ڏينهن کان وٺي نماز روزي جا پابند رهيا آهن. اظهر پڙهائيءَ ۾ به هوشيار رهيو آهي. سندس هر سال مقابلو سندس ڪلاس ميٽ اقبال ترڪ سان هو. هڪ سال اظهر فرسٽ ايندو هو ته ٻئي سال اقبال. بورڊ جي ٻارهين ڪلاس ۾ سڄي سنڌ مان اقبال ترڪ فرسٽ آيو جيتوڻيڪ يارهين ڪلاس ۾ اظهر حسين ٽاپ ڪيو. ”منهنجو ساگر منهنجو ساحل“ ۽ ”سنگاپور ٿو سڏي ڪري“ منهنجا ڪتاب هنن نالي منسوب ٿيل آهن.
منهنجي کاٻي پاسي ڪئپٽن رشيد ابڙي جا ڪلاس ميٽ: سيد پرويز شاهد (جنهن کي اسان ڪاليج جي ڏينهن ۾ فقط “SP” سڏيندا هئاسين) ۽ خيام دراني ويٺل هئا. منهنجي اڙدو جي سفرنامي ”يورپ ڪي دن“ تي انتساب SP نالي آهي. سيد پرويز شاهد ڪئڊٽ ڪاليج جي ڏينهن کان وٺي محنتي، فضيلت وارو ۽ جهڙو پڙهائيءَ ۾ هوشيار تهڙو راندين ۾ هوشيار رهيو. ڪئڊٽ ڪاليج جا هن وقت ڪيترائي شاگرد برگيڊيئر ۽ ان کان مٿاهين رئنڪ تي پهتا پر سيد پرويز شاهد پيٽارو جو پهريون ڪئڊٽ آهي جيڪو برگيڊيئر ٿيڻ بعد نه فقط ميجر جنرل ٿيو پر ليفٽيننٽ جنرل به ٿيو ۽ ان پوسٽ تائين اڃا ٻيو ڪو پيٽارين نه پهتو آهي. پاڻ گذريل سال رٽائرمينٽ ورتائين ۽ اڄڪلهه ”دي سٽيزن فائونڊيشن“ جو CEO آهي. مون کيس ان نئين پوسٽ جي مبارڪ ڏني.
”ڀائي جان! توهان جون دعائون آهن.“ پرويز چيو.
”دراصل اسان جي دعائن کان وڌيڪ سنڌ جي ڏتڙيل علائقن جي سوين هزارين سنڌي شاگردن جون دعائون توهان جي خاندان سان گڏ آهن جن کي تنهنجي والد صاحب پنهنجن ٻچن وانگر ٽيهه سال کن پڙهايو.“
مون ائڊمرل اظهر ۽ ٻين کي ٻڌايو ته جنرل پريوز (SP) جي والد صاحب تعليم جي حوالي سان سنڌ جي وڏي خذمت ڪئي. پاڻ مئٿس پڙهائيندا هئا ۽ نه فقط ڪاليج ۾ پر ڪيترن ئي شاگردن کي گهر ۾ گهرائي ٽيوشن پڙهايائون جنهن جو اجورو هن ڪڏهن به شاگردن کان نه ورتو. مون پرويز شاهد کي چيو ته ”تنهنجو والد هڪ عظيم انسان هو جنهن جو مثال آئون ڪيترن کي ڏيندو رهان ٿو.“ اسانجي پيٽارين ليفٽيننٽ جنرل پرويز (SP) کي ٻه ڀائر ۽ هڪ ڀيڻ آهي. ڀائرن ۾ هڪ وڏو جاويد شاهد آمريڪا ۾ آهي ۽ شايد ڊاڪٽر آهي ۽ هڪ ننڍو برگيڊيئر جمال شاهد پاڪستان آرمي ۾ آهي ۽ ڀيڻ نسرين جيڪا پرويز کان ننڍي آهي اها جسٽس سيد ارشد جي گهر واري اهي.
جنرل پرويز شاهد کي چيم ته تنهنجي والد کي واقعي Credit هجي جيڪو ماستر ماڻهو ٿي ڪري، جيڪب آباد ۽ شڪارپور جهڙن ننڍن شهرن ۾ رهي ڪري، گهٽ پگهار مان نه فقط پنهنجو گهر ٿي هلايو پر توهان ڀائر ڀيڻن کي اعليٰ تعليم به ڏياري، سٺو اخلاق به سيکاريو...“
”الطاف! جڏهن انسان نيڪ ٿي هلي ٿو، نيت صاف رکي ٿو ته پوءِ رب پاڪ به ان جي مدد ڪري ٿو. ٿوري روزيءَ ۾ به برڪت وجهي ڏئي ٿو.... اسان جنهن سادگي سان گهر توڙي ڪاليج ۾ وقت گذاريو اها ڪا توکان لڪل ڇپيل ڳالهه ناهي.“
جنرل پرويز جو والد صاحب پروفيسر سيد شاهد علي سنڌ جي مختلف شهرن ۾ درس تدريس جو ڪم ڪيو جنهن مان سڀ کان گهڻو وقت- اٽڪل ست سال کن، شڪارپور جي ڪاليج ۾ مئٿس جو ليڪچرر ٿي رهيو. ان بعد پنج سال کن حيدرآباد جي گورنمينٽ ڪاليج ۾ رهيو جتي پاڻ نئين هاسٽل جو وارڊن پڻ ٿي رهيو (۽ پراڻي هاسٽل جو وارڊن قلباڻي صاحب هوندو هو). ان بعد 1960ع کان 1965ع تائين پاڻ جيڪب آباد جي ڪاليج ۾ ليڪچرر ٿي رهيا. هي اهي ڏينهن هئا جڏهن پرويز ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ رهيو. ون يونٽ ٿيڻ تي پرويز جي والد جي لاهور ۾ پوسٽنگ ٿي ۽ ان بعد ميرپورخاص جي ڪاليج جو پرنسپال مقرر ڪيو ويو. سندن 1974ع ۾ رٽائرمينٽ ٿي، ان وقت هو سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ ڊپٽي ڊائريڪٽر ايڊيوڪيشن جي عهدي تي هئا. رٽائرمينٽ بعد پاڻ ست سال کن ڪراچيءَ جي بورڊ آف ايڊيوڪيشن ۾ امتحانن جا ڪنٽرولر ٿي رهيا. 1998ع ۾ پاڻ هن فاني جهان مان لاڏاڻو ڪيائون.
جنرل پرويز جي ڀر ۾ ويٺل منهنجي ڪاليج جي ٻئي ساٿي خيام درانيءَ جي فئملي جي ڪهاڻي به ڪا مختلف ناهي. خيام درانيءَ جو والد صاحب، لياقت حسين خان دراني، جيتوڻيڪ پوليس ڊپارٽمينٽ ۾ رهيو (رٽائرمينٽ تي PTV تان مزاحيه پروگرام به ڪيا) پر سندس والده درس تدريس جو ڪم ڪيو- خاص ڪري ان دور ۾ جڏهن ڇوڪرن جي به تعليم عام نه هئي. ڇوڪرين کي اسڪول ۾ موڪلڻ ته taboo سمجهيو ويو ٿي. خيام جي والده پڙهائڻ جهڙو نيڪ پيشو 1954ع کان لاڙڪاڻي ۾ شروع ڪيو. لاڙڪاڻي جي پوسٽ آفيس واري بلڊنگ جي مٿين حصي جا ٽي چار ڪمرا ”گورنمينٽ گرلس اسڪول“ جي نالي سان شروع ڪيا ويا، بعد ۾ لاڙڪاڻي جي سول اسپتال جڏهن نئين بلڊنگ ۾ شفٽ ٿي ته پراڻي عمارت، ڇوڪرين جي اسڪول لاءِ وقف ڪئي وئي. خيام دراني جي والده سڄي عمر ٽيچنگ ۾ رهي. سندن گهڻو عرصو لاڙڪاڻي جي گورنمينٽ گرلس ڪاليج ۾ گذريو. وچ وچ ۾ ڪجهه ڪجهه عرصو دادو، خيرپور ۽ سکر ۾ به گذاريو. منهنجي گهر واري ۽ ٻيون سندس هم عمر (فهميده قريشي، فيڊرل ايڊيوڪيشن کاتي جي ڊپٽي سيڪريٽري رشيده بلوچ، ڊاڪٽر ذڪيه کيڙو تاج صحرائي جي ڌيءَ نيلو، صبيحا پرياڻي) ۽ ٻيون ڪيتريون ئي، جيڪي دادوءَ ۾ خيام درانيءَ جي والده وٽ پڙهيون، هن کي ”ساڙهي واري مئڊم“ سڏينديون آهن جو هوءَ هميشھ ساڙهيءَ ۾ نظر ايندي هئي. هوءَ ڊسيپلين ۽ وقت جي پابنديءَ جي سخت هوندي هئي. نه فقط اسڪول ۾ پر ڪيترين ئي ڇوڪرين کي گهر ۾ گهرائي پنهنجين ڌيئرن: سلميٰ ۽ شينا سان گڏ ٽيوشن پڻ پڙهائيندي هئي. سندس نالو امت المجيب هو پر عام طرح مئڊم اي. ايم. دراني سڏي وئي ٿي. پاڻ ۽ سندس ٻار سنڌي پڙهيا ۽ اڄ تائين خيام ۽ سندس ڀاءُ خالد دراني اسان سان سنڌيءَ ۾ ڳالهائين. دراصل مئڊم دراني جا والدين (خيام دراني جو نانو ۽ ناني) ڊاڪٽر بيگم عبدالغفور به لاڙڪاڻي ۾ رهيا ۽ هو ٻئي پنهنجي زماني جا مشهور ڊاڪٽر هئا. هو شاهنواز ڀٽو صاحب جا به فئملي ڊاڪٽر هئا.
خيام جو والد پوليس کاتي ۾ هجڻ ڪري هر وقت مختلف شهرن ۾ بدلي ٿيندو رهيو ٿي ۽ مئڊم امت المجيب دراني (خيام جي امان) کي نه فقط نوڪري ڪرڻي پيئي ٿي پر ٻارن جي سارسنڀال ۽ تعليم جي به سڄي ذميواري هن تي هئي. هن گهٽ پگهار ۽ وڏي عيال جي باوجود پنهنجن ٻارن کي گهڻي کان گهڻي تعليم ڏني. سندس وڏي ڌيءَ (يعني خيام دراني جي ڀيڻ) سلميٰ ”ڊاڪٽر“ آهي. هن سنڌ يونيورسٽي مان زولاجيءَ ۾ M.Sc ڪرڻ بعد آمريڪا مان ”پئراسٽولاجي“ ۾ پي. ايڇ ڊي ڪئي. بعد ۾ برمنگهام (انگلينڊ) مان پوسٽ ڊاڪٽوريٽ به ڪئي. پاڻ ڪافي عرصو سنڌ يونيورسٽيءَ جي زولاجي ڊپارٽمينٽ جي ”هيڊ“ به رهي.
ڊاڪٽر سلميٰ بعد خالد ۽ خيام ٻه ڀائر آهن جيڪي اسان سان گڏ ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ پڙهيا. خالد نيويءَ ۾ چونڊجي ويو ۽ ڪمانڊر جي رئنڪ بعد رٽائرمينٽ ورتائين ۽ ڪنهن خانگي فرم ۾ ڪم ڪري ٿو. سٺي سر ڪري ڪنهن فنڪشن ۾ ڳائڻو هجي يا صبح جو اسيمبليءَ ۾ قرآن جي تلاوت ڪرڻي هجي، کيس ضرور سڏيو ويندو هو. کيس لکڻ جو به شوق آهي ۽ انگريزي اخبار ڊان ۾ جمع ڏينهن اسلامي ڪالم باقاعدگي سان لکي ٿو.
خيام دراني انگريزي ادب ۾ M.A ڪرڻ بعد پاڪستان ايئرفورس ۾ آيو ۽ سمورو ٽائيم ايڊيوڪيشن ڊپارٽمينٽ سان لاڳاپيل رهيو. سال کن اڳ رٽائرڊ ٿيڻ وقت هو PAF ڪاليج شاهراهه فيصل جو پرنسپال هو ۽ ايئر ڪموڊور جي رئنڪ تي هو. ايئر فورس جو ايئر ڪموڊور آرمي جي برگيڊيئر برابر ٿئي ٿو. ڪموڊور خيام بعد ننڍي ڀيڻ شينا آهي جنهن M.A نفسيات ۾ ڪرڻ کان پوءِ سمورو وقت پاڪستان ايئر فورس جي ڪاليج ۾ رهي آهي. بهرحال ڪموڊور خيام درانيءَ جي والده جو اهو خواب ته هو جڳ جهان جي ٻارن کي به پڙهائي ته سندس ٻار به گهڻي کان گهڻي تعليم حاصل ڪن اهو قدرت پورو ئي ڪري ڏيکاريو ۽ نه فقط سندس اولاد پر سندس پوٽاڻ ڏهٽاڻ ۽ انهن جو به اولاد (ڇو جو خيام، خالد، شينا وغيره به ته نانا، ڏاڏا ۽ ڏاڏيون ٿي ويا آهن) به اعليٰ تعليم حاصل ڪري ملڪ جا مشهور ڊاڪٽر، انجنيئر، پروفيسر ۽ سائنسدان آهن.
ڪراچي جي بوٽ ڪلب ۾ ڪئپٽن رشيد ابڙو جي هن ڊنر ۾ موڪلائڻ وقت هڪ دفعو وري ڪموڊور خيام درانيءَ سان ملاقات ٿي. ان وقت سندس زال پروفيسر نائله (سٽي اسڪول PAF بيس جي پرنسپال) به گڏ هئي مون کين چيو ته ”توهان ٻئي ڄڻا انگريزي ادب جا شاگرد آهيو، مختلف رسالن ۽ اخبارن ۾ مضمون لکندا رهو ٿا. توهان کي ”مئڊم اي. ايم. دراني“ تي ڪجهه لکڻ کپي.
”مون گذريل هفتي ئي ڪجهه ريڊرس ڊائجسٽ لاءِ لکيو آهي،“ خيام ٻڌايو، ”گهر پهچي email ٿو ڪريان.“
خيام دراني جو پنهنجي والده بابت feelings تي مبني هي مضمون، جنهن جو عنوان آهي Mission Accomplished، جا ڪجهه ٽڪرا هتي ڏئي رهيو آهيان....
”هن جي اڳيان هڪ Mission (مقصدِ حيات) هو. ۽ زندگيءَ جي اها مِشن جنهن تان هن ڪنهن به صورت ۾ دستبردار نٿي ٿيڻ چاهيو اها هئي ”تعليم“- جيڪا هن پنهنجن ٻارن ۽ ان ننڍڙي شهر جي ٻارن کي ڏيڻ چاهي ٿي جنهن ۾ هوءَ رهي ٿي. مسز درانيءَ جو نالو هر گهر ۾ ورتو ويو ٿي جو هوءَ لاڙڪاڻي شهر جي اڪيلي گرلس هاءِ اسڪول جي هيڊ مسٽريس هئي هوءَ منهنجي امڙ هئي. ننڍپڻ ٿو ساريان ته هوءَ منهنجي ذهن ۾ ٽيچر ٿي اڀري ٿي جيڪا اسان کي، اسانجي دوستن سميت، هر وقت پڙهڻ جي تلقين ڪندي رهي ٿي. هن جي اهائي خواهش هوندي هئي ته اسان پڙهائيءَ ۾ مٿاهون درجو حاصل ڪريون. هوءَ اسان کي تيستائين کيڏڻ نه ڏيندي هئي جيسين اسين سندس مقرر ڪيل وقت پڙهڻ ۾ نه لڳايون. هوءَ هڪ اهڙي سوسائٽي، هڪ اهڙي شهر ۾ رهي ٿي جتي ڇوڪرين کي پڙهائڻ ناجائز جي حد تائين خراب سمجهيو ويو ٿي پر هوءَ پهرين عورت هئي جنهن پنهنجي ڌيءَ کي اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ لاڙڪاڻي کان پري جي اسڪول جي هاسٽل ۾ موڪليو. هن شهر جي سڀني عورتن کي اهو ئي زور ڀريو ٿي ته هو پنهنجين ڌيئرن کي اسڪول ۾ موڪلين ۽ کين انگريزي پڙهڻ تي آماده ڪن. ڇو جو ائين ڪرڻ سان هنن جا ٻار شهر جي اعليٰ خاندانن جي ٻارن جو مقابلو ڪري سگهندا جن جي انگريزي سٺي هجڻ ڪري، سٺيون نوڪريون ملن ٿيون.
”پنهنجن چئن ٻارن کي اعليٰ تعليم ڏيارڻ جي سفر ۾ هوءَ جيئن منزل ڏي وڌي رهي هئي ته هن تي ڪئنسر (Breast Cancer) جو حملو ٿيو. هن وڏي همت سان Mastectomy ۽ ريڊيو ٿيراپي جهڙي آپريشن ۽ علاج ڪرائڻ بعد به پنهنجي مشن کي پورو ڪرڻ جي جدوجهد قائم رکي. گهر کان ٻه ميل کن پري اسڪول ۾ پهچڻ لاءِ هن کي روزانو ڏينهن تتي جو واڪ ڪرڻو پيو ٿي. لاڙڪاڻي جي رستن تي امڙ کان علاوه ٻي ڪابه عورت بنا برقعي جي نظر نٿي آئي. هوءَ پنهنجي مشن کي پورو ڪرڻ لاءِ وڏي اعتماد ۽ ڀروسي سان لاڙڪاڻي جي رستن تي ڪلف ڏنل اڇي ساڙهيءَ ۾ پيرين پنڌ نظر آئي ٿي. سڄي شهر جي نظرن ۾ هوءَ هڪ باوقار ۽ باعزت خاتون هئي جنهن جي مشن تعليم عام ڪرڻ ۽ جهالت جو خاتمو آڻڻ هو. ڪجهه سالن کان پوءِ هن تي وري ڪئنسر جو حملو ٿيو. هن ڀيري هن بيماريءَ پنهنجو اثر هن جي ڦڦڙن تي ظاهر ڪيو پر هوءَ اهڙي سخت عزم واري عورت هئي جو هن آڻ نه مڃي. هن جي ٻارن اڃا تعليم مڪمل نه ڪئي هئي ان ڪري هن کي اڃا جدوجهد ڪرڻي هئي جيئن سندس مِشن مڪمل ٿي سگهي. هن اڪيلي سر لاڙڪاڻي کان پيٽارو سفر ڪيو ۽ پنهنجن ٻنهي پٽن (مونکي ۽ منهنجي وڏي ڀاءُ خالد) کي ڪئڊٽ ڪاليج ۾ داخل ڪرايو جيئن هو بهتر کان بهتر تعليم حاصل ڪري سگهن ۽ ٻارن جي تعليم جو خرچ پورو ڪرڻ لاءِ هن کي پنهنجي نوڪري جاري رکڻي پيئي. ڏکين مالي حالتن جي باوجود هوءَ پنهنجي ٿوري گهڻي پگهار مان به ڪجهه حصو ڪڍي ضرورتمند شاگردياڻين جي به مدد ڪئي ٿي. ايتريقدر جو هن گهر ۾ سئيٽر اڻي ماٺ مٺوڙي ۾ ڪنهن اهڙي شاگردياڻيءَ کي ڏئي ٿي ڇڏيو جنهن کي سيءَ کان بچڻ لاءِ ڪا ڇنل سنل شال به نه هئي. منهنجي امڙ (جنهن کي اسين ”امي“ سڏيندا هئاسين) هڪ مذهبي قسم جي عورت هئي پر هن جي مذهب بابت سوچ رنگ، نسل، ذات پات کان مٿاهين هئي. هن لاءِ سڀ انسان انسان هئا. هن سڀني جو ڀَلو ٿي چاهيو. اٺ سال ڪئنسر جي تڪليف ڀوڳڻ بعد هوءَ هڪ ڏينهن ڪوما ۾ هلي وئي ۽ کيس اسپتال ۾ داخل ڪيو ويو. هوءَ چئن مهينن تائين بستري تي ئي رهي. ڪڏهن ڪڏهن هن جي چپن مان ڪجهه لفظ نڪتا ٿي ته اهي شينا (اسان جي ننڍي ڀيڻ) جي تعليم بابت هئا. هن بيماريءَ سندس جسم جي ڪيترن ئي اهم عضون کي کوکلو ڪري ڇڏيو هو پر لڳو ٿي ته هوءَ مرڻ لاءِ اڃا راضي نه هئي. ۽ پوءِ هڪ ڏينهن اسان لاءِ اهو معجزي کان گهٽ نه هو جو اسان ڏٺو ته هوءَ نه فقط هوش ۾ اچي وئي پر هلڻ چلڻ به لڳي. هڪ دفعو وري هوءَ روزمره جي ڪرت کي لڳي ويئي. شينا هاڻ ڪاليج وڃڻ لڳي ۽ اميءَ هن کي پنهنجي حياتيءَ ۾ گريجوئيشن ڪندي ڏٺو. مونکي انهن ڏينهن ۾ پاڪستان ايئرفورس اڪيڊمي ۾ انگلش انسٽرڪٽر طور رکيو ويو ۽ آئون امي کي خدا حافظ چئي گهران نڪتس. مونکي اڃا تائين اهي موڪلائڻ واريون ساعتون ياد آهن. هن ٻهڪندڙ آواز ۾ دعائون ڏيندي خوشيءَ وچان چيو: ”منهنجا ڏکيا ڏينهن اچي ختم ٿيا آهن. شينا جي رزلٽ اچڻ بعد آئون تو وٽ ڪراچيءَ ۾ اچي رهنديس جتي مونکي هاڻ ڪجهه به ڪرڻو نه پوندو. ڪجهه ڪرڻو نه پوندو.“ مهيني ڏيڍ بعد شينا جي به رزلٽ اچي وئي. امي بيحد خوش هئي ته هن جي چئني ٻارن ڪنهن نه ڪنهن سبجيڪٽ ۾ گريجوئيشن ڪري ورتي ۽ هاڻ هوءَ مون ڏي اچڻ جي تياري ڪري رهي هئي ته هڪ رات اوچتو مونکي امي جي طبيعت خراب ٿيڻ جو اطلاع مليو. هن کي ڳالهائڻ ۾ به تڪليف ٿي رهي هئي. فون تي آئون سندس فقط هي لفظ سمجهي سگهيس ته:
“Look after yourself and study.”
ٻئي ڏينهن مون لاڙڪاڻي وڃڻ جو پروگرام ٺاهيو پر لاڙڪاڻي پهچڻ کان اڳ هوءَ راهه رباني وٺي وئي. هوءَ سخت ارادي، نيڪي، محنت ۽ همٿ جو مجسمو هئي. آئون هن وقت 60 سالن کي اچي ويجهو ٿيو آهيان ۽ هارٽ اٽيڪ به ٿي چڪو اٿم پر منهنجي اميءَ جو مثال مون لاءِ وڏي Inspiration آهي ۽ هوءَ مون لاءِ هر وقت همت ۽ خوشيءَ جو Source رهي ٿي. منهنجي امي هر وقت چوندي هئي ته ”پڙهندا رهو“. آئون هر وقت ان ڪوشش ۾ هوندو آهيان ته امان کي Homage بخشڻ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ هفتي ۾ هڪ نئون ڪتاب ضرور پڙهان.“