چنڊ بابت ڏند ڪٿائون
اسلامي ڪئلينڊر اکين سان ڏٺل پهرين چنڊ، جنهن کي هلال (Crescent) سڏجي ٿو، سان شروع ٿئي ٿو. ڏسڻ يعني Observation جي شرط هجڻ ڪري ڪيترين حالتن ۾ اهو ڪم ڏکيو ٿي پوندو آهي ته ڪنهن مهيني لاءِ اڳواٽ ٻڌائجي ته اهو ڪهڙي ڏينهن کان شروع ٿيندو. خاص ڪري رمضان ۽ شوال جي مهيني جي پهرين تاريخ (جنهن تي روزا شروع ٿين ۽ عيد اچي ٿي) اڳواٽ نٿي ٻڌائي سگهجي. سعودي عرب ۾ (۽ هاڻ ڪيترن سالن کان اسان وٽ به) جڏهن حساب واري پهرين تاريخ تي آسمان ۾ رءُ ۽ مٽي هوندو آهي يا ڪڪر ڇانيل هوندا آهن ته منتخب مولوين کي هوائي جهاز ۾ مٿي وٺي وڃبو آهي ته چنڊ جي خاطري ڪن. ايران ۾ وري ان ڪم لاءِ خاص ڪميٽي آهي جنهن ۾ چنڊ ڏسڻ وارن جا هڪ سؤ گروپ آهن جن جي رپورٽ ملڻ تي تهران ۾ چنڊ نظر اچڻ يا نه اچڻ جو اطلاع سڄي ملڪ ۾ ڪيو وڃي ٿو.
• چينين ۽ ٻڌن جو ڪئلينڊر به چنڊ جي پهرين تاريخ کان شروع ٿئي ٿو. ملائيشيا جتي منهنجو ڏهاڪو کن سال رهڻ ٿيو ۽ جتي اڌ ملڪ جي آدمشماري چيني ۽ ٻڌ آهن چنڊ جي پهرين تاريخ ۽ چوڏهين تاريخ تي رڳو ڀاڄيون کائين.
سڄو چنڊ تڏهن نڪري ٿو جڏهن چنڊ ڌرتيءَ جي ٻئي پاسي بيهي ٿو. يعني هڪ پاسي سج آهي ته ٻئي پاسي چنڊ. سج مغرب ۾ جنهن وقت لهڻ وارو هوندو آهي ته مشرق ۾ چنڊ نمودار ٿيندو آهي. پوءِ جيئن جيئن سج اُفق جي هيٺان دنيا جي ٻئي طرف سفر ۾ هوندو آهي تيئن تيئن چنڊ پنهنجي رفتار مطابق اڳيان ٿيندو آهي. سج اسانکي نظر نه ايندو آهي پر جيئن ته چنڊ ڌرتيءَ کان گهڻو مٿي آهي ان تي سج جي روشني پوندي رهي ٿي انڪري اسانکي سڄي رات چنڊ وارو روشن پاسو، سڄي ٿالهه جي صورت ۾ نظر اچي ٿو. هونءَ چوڏهينءَ جا چنڊ يعني full moons اسان جي جهاز هلائڻ واري برادري ۽ فلڪيات (Astronomy) جي شوقينن لاءِ مٿي جو سور هوندا آهن جو چنڊ جي گهڻي روشنيءَ ڪري باقي تارا ۽ سَيارا چُنجها ٿي ويندا آهن.
• مسلمانن وانگر هندن، يهودين ۽ چينين جا ڪئلينڊر چنڊ جي هلالي صورت کان شروع ٿين ٿا. ڪوبه ڪئلينڊر ”فل مون“ يعني چوڏهين جي سڄي چنڊ کان شروع نٿو ٿئي. البت ڪيترن جا خوشيءَ جا ڏينهن فيسٽيول ”فل مون“ تي ٿين ٿا. مڊ آٽم فيسٽيول هر اٺين مهيني جي چوڏهين واري چنڊ تي ٿئي ٿو. جپانين ۽ چينين جو ”ڏيئي وارو ميلو“ (Lantern Festival) به هر سال جي پهرين چوڏهين واري چنڊ تي ٿئي. شنتو ڌرم جا جپاني، يا قديمي چيني، پنهنجن وڏن جي روحن کي خوش ڪرڻ لاءِ يا پنهنجين ديوين ۽ ديوتائن جي پوڄا پاٺ ڪرڻ لاءِ، چنڊ جي پهرين ۽ چوڏهين تاريخ ڀيٽا ڏين ٿا.
• ڏور اوڀر کان وٺي مغربي ملڪن تائين گرهڻن eclipses ۽ چنڊ بابت ڪئين قصا، ڏند ڪٿائون (Myths) ۽ ڪهاڻيون مشهون آهن. خاص ڪري چوڏهينءَ جي چنڊ (full moon) بابت. ڪيترن ڌرمن، ثقافتن ۽ قومن ۾ اهو سمجهيو وڃي ٿو ته رت چوسيندڙ چمڙا (Vampires) ۽ بگهاڙي شڪل جا آدم خور چنڊ (full moon) واري رات، جاڳندا رهن ٿا يا ظاهر ٿين ٿا.
1994ع واري فلم Wolf (ڊائريڪٽر: مائيڪ نڪولس) پنهنجي فلم ۾ اها ڳالهه اجاگر ڪئي آهي ته سڀ کان گهڻا ڏوهه چوڏهين جي چنڊ واري رات ٿين ٿا جيتوڻيڪ سڄي چنڊ نڪرڻ ڪري روشنيءَ ۾ فقط واڌارو اچي ٿو. شايد ان ڪري ڏوهاري وڌيڪ آزاد ڦرندا رهن ٿا.
چنڊ جي راتين (يعني full moon وارين راتين) لاءِ اڪثر اهو چيو وڃي ٿو ته اهي انسان کي عارضي طرح (Insomnia) ننڊ نه اچڻ ۽ Insanity (پاڳلپڻي) جو مريض بنائين ٿيون. ان پاڳپلڻي (جنهن لاءِ انگريزيءَ جو لفظ Lunacy آهي) جي دوري ڪري چنڊ جو نالو Luna پيو آهي ۽ پاڳل ۽ چرئي کي انگريزيءَ ۾ Lunatic پڻ سڏجي ٿو يعني چنڊ وارو يا جنهن تي چنڊ جو اثر هجي.
بهرحال اهڙين ڳالهين بابت نفسيات جي ماهرن جو چوڻ آهي ته اهي اجايون سوچون آهن جن جو چنڊ وارين راتين سان ڪو واسطو ناهي. ان بابت تجربا به ڪيا ويا آهن پر انهن جا نتيجا اهڙين ڳالهين جي ڪڏهن حق ۾ وڃن ٿا ته ڪڏهن خلاف. ڊسمبر 2000ع واري ”برٽش ميڊيڪل جرنل“ ۾ ڪتي جي چڪيلن تي تحقيق ڪيل رپورٽون ڏنل آهن جن ۾ براڊ فورڊ اسپتال ۾ ڏٺو ويو ته چنڊ وارين راتين تي پاڳل ڪتن جي چڪن جا مريض عام ڏينهن کان اٽڪل ٻيڻا آهن. پر پاڻ ان ڳالهه کي خاطريءَ سان مڃي نٿا سگهون جو ساڳين ڏينهن ۾ آسٽريليا جي اسپتال ۾ ڪيل کوجنا موجب چانڊوڪي راتين ۾ عام راتين کان گهٽ ڪتي جي چڪ جا مريض رڪارڊ ڪيا ويا. اسان وٽ اڃا تائين ڳوٺن ۾ اهو وهم عام آهي ته ڳورهاري عورت سج گرهڻ وقت جيڪڏهن چرپر ڪندي ته کيس چپ ڪٽيل ٻار ڄمندو. هن کي کپي ته جيسين سج گرهڻ جي اثر هيٺ هجي ته هوءَ کٽ تي سڌي ٿي ستي رهي. ڊاڪٽر ۽ سائنسدان ان کي غلط ڳالهه ٿا سمجهن. هنن جو چوڻ آهي ته سج، گرهڻ وقت فقط سج ڏي نه ڏسجي جو اهو اونداهو هجڻ جي باوجود هن مان نڪرندڙ انفرا ريڊ شعاع ڏسڻ واري جون اکيون خراب ڪري سگهن ٿا. پر مون هن صديءَ جي شروعات وارن سالن ۾ به جپان ۽ چين جي ڳوٺن ۾ اتي جي عورتن کي سج گرهڻ توڙي چنڊ گرهڻ وقت عجيب عجيب ساٽ سوڻ ڪندي ڏٺو آهي، ۽ ساڳي طرح انڊيا جي شهر دهليءَ ۾ پڻ، جتي گذريل سال منهنجي هجڻ وارن ڏينهن ۾ اڻپورو (Partial) سج گرهڻ ٿيو هو. انڊيا ۾ ته مختلف مهينن جي چنڊن جا مختلف نالا به آهن جن جو واسطو هندو ڌرم سان آهي. انهن نالن مان ڪجهه هن ريت آهن: هنومان جيانتي، ماگهه پورنيما، هولي، پائوش پورنيما، گرو پورنيما، نارالي پورنيما يا رکشا بندهن، ڪوجاگيري يا شارد پورنيما وغيره.
بهرحال مختلف مهينن جي چنڊن جا نالا ٻين زبانن، ڌرمن ۽ ملڪن ۾ به آهن. جيئن انگريزن طرفان رکيل نالا ڪجهه هن ريت آهن: وولف مون، Egg Moon، فلاور مون، هارويسٽ مون، هنٽرس مون (شڪاريءَ جو چنڊ) وغيره. اهڙا ئي ڪجهه نالا آمريڪا جي اصلي رهاڪن جا چنڊ تي رکيل آهن جيئن ته Pink Moon (گلابي چنڊ)، ٿڌو چنڊ، پوڙهو چنڊ، بکايل چنڊ.
پوڙهي چنڊ تان هڪ چرچو ياد آيو ته ڪنهن ٻار کان پڇيو ويو ته هر مهيني نئون چنڊ نڪري ٿو پوءِ پوڙهو (پراڻو) چنڊ ڪيڏانهن هليو وڃي؟
ٻار: ”ان کي ٽڪرا ٽڪرا ڪري تارا ٺاهيا وڃن ٿا.“