عجيب ۽ دلچسپ سوال
بهرحال سوال حضرت عبدالله بن عباس ڏي موڪليا ويا، جنهن جواب ڏيڻ ۾ ويرم ئي نه ڪئي. حضرت عبدالله بن عباس جي ڄاڻ ۽ قرآن دانيءَ جو مثال جڳ ۾ مشهور رهيو آهي. سندن لاءِ پاڻ ڪريم ﷺ جن ٻه دفعا دعا ڪئي: ”ياالله ابنِ عباس کي حڪمت عطا ڪر.“
هرقل (قيصر روم) جا سوال هن ريت هئا:
1. شيءِ ۽ لاشيءِ ڇا آهي؟
2. اهي ڪهڙيون چار ساهه واريون شيون آهن جن جو نه ڪو پيءُ آهي ۽ نه انهن ماءُ جو پيٽ ڏٺو؟
3. اهڙو ڪهڙو انسان آهي جيڪو پيءُ بنا پيدا ٿيو؟
4. اهو ڪهڙو انسان آهي جنهن جي ماءُ ناهي؟
5. اها ڪهڙي قبر آهي جيڪا صاحبِ قبر سميت ڊوڙندي رهي؟
6. اهو ڪهڙو وڻ آهي جيڪو بنا پاڻيءَ جي ڦُٽيو؟
7. ڪائنات ۾ اهو ڪهڙو حصو آهي جنهن تي سواءِ هڪ دفعي جي نه ڪڏهن اڳ سج جي روشني پئي ۽ نه وري ڪڏهن پوندي.
8. اها ڪهڙي شيءِ آهي جنهن وجود ۾ اچڻ کان پوءِ فقط هڪ دفعو چرپر ڪئي. ان کان اڳ نه چرپر ڪئي ۽ نه پوءِ ڪندي؟
مٿين سوالن جا جواب ابنِ عباس هن ريت ٻڌايا:
1. ”شيءِ“ حقيقت ۾ پاڻي آهي. پاڻيءَ مان ئي هر شيءِ کي حيات ۽ زندگي ۽ وجودي دولت ڏني وئي آهي. قرآن ڪريم ۾ آهي ته ”وجعلنا من الماء ڪل شيء حي“ (اسان هر شيءِ کي پاڻيءَ مان پيدا ڪيو آهي.) ۽ ”لاشيءِ“ دنيا آهي جيڪا جيڪڏهن موجود به آهي ته معدوم (ختم) ٿي وڃڻ لاءِ. ظاهر به آهي ته لڪي وڃڻ لاءِ. هن جو وجود پاڇي وانگر آهي ۽ جيڪا شيءِ پاڇي وانگر ختم ٿيڻ وارو وجود رکندي هجي اها معدوم ئي ٿي ۽ جنهن جو واسطو ان سان پوندو ان کي ختم ڪري ڇڏيندي. ۽ ظاهر آهي جيڪا شيءِ عدم سڏرائي اها لاشيءِ ئي ٿي. ان ڪري قرآن ڪريم ۾ آهي ته: ”دنيا جي زندگي راند روند کان سواءِ ڪجهه به نه آهي. ان ڪري ڪجهه نه هجڻ ئي لاشيءِ هجڻ آهي.“ (سورة العنڪبوت)
2. اهي چار شيون جيڪي ساهه واريون ۽ زندهه پيدا ڪيون ويون پر اهي پيءُ جي پٺ يا ماءُ جي پيٽ کان آشنا نه آهن. انهن مان هڪ آدم عليھ السلام آهي جنهن کي الله تعاليٰ پنهنجي هٿن سان پيدا ڪيو. ٻي شيءِ ان جي زال آهي جيڪا آدم عليھ السلام جي کاٻي پاسراٽيءَ مان پيدا ڪئي وئي. ٽين شيءِ حضرت صالح عليھ السلام جي ڏانچي آهي جيڪا پٿر مان معجزي طور ظاهر ٿي، ۽ چوٿين شيءِ حضرت اسماعيل جو دنبو آهي جيڪو قربانيءَ طور جنت مان لاٿو ويو.
3. اهو انسان جنهن جو پيءُ نه هو اهو حضرت عيسيٰ عليھ السلام آهي.
4. اهو انسان جنهن جي ماءُ ناهي اهو آدم عليھ السلام آهي.
5. اها قبر جيڪا صاحبِ قبر سان گڏ ڊوڙندي رهي حضرت يونس عليھ السلام جي مڇي هئي جيڪا هن کي پيٽ ۾ رکي پاڻيءَ ۾ ڊوڙندي رهي. ان ڪري هن جو قرآن ۾ لقب صاحب الحوت (مڇيءَ وارو) آهي. ان لاءِ قرآن مجيد خبر ڏني آهي ته:
”پوءِ هن کي مڇي ڳهي ڇڏيو ۽ هو پنهنجو پاڻ کي ملامت ڪندو رهيو، سو هو جيڪڏهن تسبيح ڪرڻ وارن مان نه هجي ها ته قيامت تائين هن جي پيٽ ۾ هجي ها.“ (سورة الانبياء)
امام رازي لکي ٿو ته جيڪڏهن هو ”لااله الاانت سبحٰنک اني کنت من الظالمين“ جي تسبيح نه پڙهي ها ته هو قيامت تائين ان مڇيءَ جي پيٽ ۾ رهي ها ۽ مڇي هميشھ لاءِ هن جي قبر ٺاهي وڃي ها.
6. اهو وڻ جيڪو بنا پاڻيءَ جي اُڀاريو ويو آهي، شجر يقطين آهي جيڪو حضرت يونس عليھ السلام کي اُس کان بچائڻ لاءِ پيدا ڪيو ويو هو جڏهن هو مڇيءَ جي پيٽ مان نڪتو هو.
7. ڪائنات جو اهو حصو جنهن تي هڪ دفعي کان علاوه سج ڪڏهن به روشني نه ڪئي ۽ نه ڪندو سمنڊ ۽ نيل نديءَ جو اهو اندروني حصو آهي جيڪو بني اسرائيل جي لنگهڻ لاءِ ڦاڙيو ويو هو ۽ هيڏانهن جو پاڻي هوڏانهن ۽ هوڏانهن جو پاڻي هوڏانهن ڀِت بڻجي بيهي رهيو هو. ٻارهن رستا ان ۾ ٺهي پيا هئا جيئن بني اسرائيل جا ٻارهن قافلا پنهنجي پنهنجي رستي تان لنگهي وڃن. درياهه جي ان حصي کي ان وقت کان علاوه سج ڪڏهن به نه ڏٺو هو.
8. اها شيءِ جنهن ابتدا کان اڄ تائين فقط هڪ دفعو چرپر ڪئي اهو جبل طور سينا آهي. بني اسرائيل جي جڏهن ڏنگائي ۽ شوخ چشمي حد کان وڌي وئي ۽ هنن آسماني ڪتاب توراة قبول نه ڪيو ته الله تعاليٰ پنهنجي قدرت سان جبل طور کي پنهنجي جاءِ تان کڻي ارض مقدسه ۾ آڻي، بني اسرائيل جي مٿان لڙڪائي ڇڏيو ۽ انهن کي چيو ويو ته يا توراة کي قبول ڪريو يا توهان جي مٿان هي جبل ڪيرايو ويندو ته هنن زوريءَ اسلامي ڪتاب کي قبول ڪيو. ان جو احوال پڻ قرآن مجيد ۾ آيل آهي.
حضرت عبدالله بن عباس اصحابي حضور ﷺ جن جو سؤٽ هو ۽ امت محمديه جو زبردست عالم ٿي گذريو آهي. پاڻ حضور ﷺ جن کان عمر ۾ تمام ننڍا هئا ۽ هر وقت حضور ﷺ جن سان گڏ رهيا ٿي. سندن طرفان هڪ هزار ڇهه سؤ سٺ حديثون روايت ٿيل آهن جن کي امام بخاري ۽ امام مسلم صحيحين ڪتاب ۾ ڏنيون آهن.
حضرت عبدالله بن عباس جيئن ئي هوش سنڀاليو ته پاڻ کي حضور ﷺ جن جي صحبت ۾ پاتو. جڏهن رسول الله ﷺ وضوءَ جو ارادو ڪندا هئا ته پاڻ انهن لاءِ پاڻي کڻي ايندو هو، جڏهن پاڻ نماز لاءِ بيهندا هئا ته هي هنن جي پٺيان بيهي نماز پڙهندو هو ۽ پاڻ جڏهن سفر لاءِ روانا ٿيندا هئا ته هي ساڻن گڏ سواريءَ تي سندن پٺيان ٿي وهندو هو. مطلب ته حضرت عبدالله بن عباس هر وقت حضور ﷺ جن سان گڏ پاڇي وانگر رهندو هو.
حضرت عبدالله جو بيان آهي ته هڪ دفعي رسول الله ﷺ جن وضوءَ جو ارادو فرمايو. مون جهٽ پٽ پاڻيءَ جو انتظام ڪيو. پاڻ ﷺ تمام گهڻو خوش ٿيا. پوءِ جڏهن پاڻ نماز لاءِ بيٺا ته مونکي پنهنجي ڀرسان بيهڻ جو اشارو ڪيو. پر آئون سندن ڀر ۾ بيهڻ بدران پٺيان ٿي بيٺس. نماز ختم ڪري پاڻ مون ڏي رُخ ڪري فرمايو: ”عبدالله! تون منهنجي ڀرسان ڇو نه بيٺين؟“
”اي الله جا رسول!“ مون وڏي ادب سان جواب ڏنو، ”توهان جي شخصيت منهنجي نظر ۾ ان کان تمام گهڻي بلند ۽ اُتم آهي جو توهان جي برابر آئون بيهان.“
منهنجو اهو جواب ٻڌي پاڻ پنهنجا هٿ آسمان ڏي کڻندي دعا فرمائي:
”اَللّٰهُمَّ اٰتِهِ الْحِکْمَة“ (خدايا! هن کي حڪم ۽ بصيرت عطا فرما.)
۽ الله تعاليٰ پنهنجي نبيءَ جي دعا قبول ڪئي ۽ حضرت عبدالله بن عباس کي ايڏي حڪمت ۽ بصيرت عطا فرمائي جو ان مان ڪئين ماڻهن علم پرايو. علم حاصل ڪرڻ لاءِ هو ماڻهن وٽ هلي ويندو هو ۽ پوءِ هڪ ڏينهن هو پاڻ اهڙو معلم ٿي ويو جو سندس گهر هڪ يونيورسٽي وانگر ٿي پيو جتي هر وقت ماڻهن جا ميڙاڪا رهندا هئا. هو مختلف سوالن جا جواب ۽ ٻيو علم پرائڻ لاءِ حضرت عبدالله بن عباس وٽ پهچي ويندا هئا. جنهن هرهڪ کي اطمينان بخش جواب ڏنو ٿي.
پاڻ ايڪهتر ورهين جي ڄمار ۾ وفات ڪئي.
(حضرت عبدالله بن عباس جي زندگيءَ جو تفصيلي احوال ڪيترن ئي ڪتابن ۾ ملي ٿو. سندن احوال مصر جي مشهور عالم ڊاڪٽر عبدالرحمان رائفٽ پاشا ”صور من حياة الصحابة“ ۾ پڻ ڏنو آهي. جنهن جو ترجمو ويجهڙائيءَ ۾ هڪ ڇپيل ڪتاب ”زندگیاں صحابہ رضہ کی“ ۾ آيو آهي.)