هي اسانجو سج، چنڊ ۽ ڌرتي
هونءَ ٻار کي به خبر آهي ته ڏينهن جو تارا نه نڪرندا آهن پر هڪ پڙهيل ڳڙهيل ماڻهوءَ کي اها ڄاڻ هجڻ ضروري آهي ته ڏينهن جو به تارا آسمان تي موجود آهن پر نظر نٿا اچن. ڏينهن جو فقط هڪ تارو نظر اچي ٿو جنهن کي پاڻ ”سج“ سڏيون ٿا. ڪيترن کي شايد اها ڄاڻ نه هجي ته سج ”تارو“ آهي. هر اها آسماني شيءِ جيڪا پاڻ ٻرندي رهي ٿي، اهو تارو آهي ۽ اسان جي ڌرتي، چنڊ، مريخ، سرطان وغيره جن کي پنهنجي روشني ناهي پر سج يا ڪنهن ٻئي تاري جي روشني پوڻ تي چمڪن ٿا ته اهي سياره (Planets) آهن. ڪائنات ۾ ڪيترن ئي تارن جي چوڌاري ڪيترائي سيارا گردش ڪن ٿا، جيئن اسان واري تاري يعني سج جي چوڌاري پڻ ڪجهه سيارا گردش ڪندا رهن ٿا. جيئن ته: عطارد (Mercury)، زهره (Venus)، اسان جي ڌرتي، مريخ (Mars)، مشتري (Jupiter)، زحل (Saturn) وغيره. وري ڪجهه اهڙا سيارا آهن جن جي چوڌاري ٻيا ننڍا سيارا گردش ڪن ٿا جيڪي رات جي وقت چنڊ جو ڪم ڏين ٿا. اسان جي ڌرتيءَ جي چوڌاري به هڪ چنڊ گردش ڪندو رهي ٿو جيڪو نه فقط اسان لاءِ رات جو ڏيئي جو ڪم ڏئي ٿو پر ڪئلينڊر جو پڻ. اهي سڀ پنهنجي پنهنجي رفتار سان ۽ پنهنجي پنهنجي دائري ۾ سيارن يا سج يا ٻين ستارن جي چوڌاري گردش ڪندا رهن ٿا ۽ انهن جي مفاصلن ۽ رفتارن مان ڪائنات جي وسعت جو اندازو لڳائجي ٿو ته انسان جو محدود عقل ۽ سوچ ڪم ڪرڻ ڇڏيو ڏئي! ڌرتيءَ جو قطر (Diameter) 13000 کن ڪلوميٽر آهي يعني پيرن هيٺان جيڪڏهن سوراخ ڊرل ڪرڻ شروع ڪيون ته اٽڪل 13000 کن ڪلوميٽرن بعد ٻئي پاسي ميڪسيڪو يا ڪيوبا پاسي کان وڃي نڪرنداسين. اسان جي ڌرتي سج کان 15 ڪروڙ ڪلوميٽر پري آهي ۽ اها پنهنجي محور جي چوڌاري 24 ڪلاڪن ۾ ۽ سج جي چوڌاري 365 ڏينهن ۾ ڦيرو مڪمل ڪريٿي. اهڙي طرح ٻيا سيارا جيڪي سج کي ويجهو آهن اهي گهٽ وقت ۾ ۽ جيڪي سج کان پري آهن اهي وڏي عرصي ۾ سج جي چوڌاري چڪر پورو ڪن ٿا. عطارد ۽ زهره سيارا اسانجي ڌرتيءَ کان ننڍا ۽ سج کي ويجهو آهن. مشتري (Jupiter) جو ڊاياميٽر اسان جي ڌرتيءَ کان ڏهوڻ وڏو آهي. ان سياري جي ڌرتي جي مقابلي ۾ وڏاڻ جو اندازو ان ڳالهه مان لڳائي سگهو ٿا ته هڪ ريل گاڏي 100 ڪلوميٽرن جي رفتار سان ڌرتيءَ جي چوڌاري لڳاتار هلندي رهي ته هن کي ڦيرو مڪمل ڪرڻ ۾ 13 ڏينهن لڳندا ۽ ساڳي ريل گاڏي مشتري سياري جي چوڌاري هلي ته هن کي سڄي سَياري جو ڦيرو ڪري ان Starting point تي پهچڻ ۾ 122 ڏينهن (اٽڪل) چار مهينا لڳندا. هڪ جهازي اهو ٻڌي چيو، ”چڱو جو ڌرتي ننڍي آهي. مشتري جيڏي هجي ها ته هڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ تائين پاڻيءَ وارو جهاز (جنهن جي رفتار وڌ ۾ وڌ 25 ڪلوميٽر ٿي ٿئي) هلائيندي اڌ عمر ڳري وڃي ها. بهرحال هتي انهن سيارن جي سائيز لکڻ مان اهو احساس ڏيارڻ آهي ته هي جيڪي کڙکٻيتن جيان تارا چمڪندا رهن ٿا ۽ لڳي ٿو ته ٻئي سان مليا پيا آهن، اهي ڪيڏا آفت جيڏا آهن ۽ ڪيڏي وڏي ڪائنات آهي، جنهن ۾ ويجها سيارا به هڪ ٻئي کان ڪروڙها ميلن جي فاصلي تي آهن ۽ ڪيترن جو مفاصلو ماپڻ لاءِ اسان وٽ انگ ئي نه آهن ۽ انهن جا فاصلا ماپڻ لاءِ ميل نه پر ”نوري سال“ (Light years) جو ماپو استعمال ٿو ڪجي.
بهرحال مشتري ۽ سج جي وچ ۾ ايڏو مفاصلو نه آهي. ٻيا سيارا جيڪي هن اسان واري سج جي چوڌاري گردش ڪن ٿا اهي اڃا به ڏورانهان آهن، جيئن ته زحل هڪ ارب 43 ڪروڙ ڪلوميٽر سج کان پري آهي. اهڙيءَ طرح نيپچون (Neptune) جنهن کي ٻه چنڊ آهن سج کان ساڍا چار ارب ڪلوميٽر پري آهي ۽ پلوٽو (Pluto) سَيارو اسان واري هن شمسي نظام (Solar system) ۾ سڀ کان ڏور ڇهه ارب ڪلوميٽر پري آهي، جيڪو سوچيو ته ڪيڏو وڏو فاصلو آهي پر ان فاصلي کي ٻين تارن جي فاصلن سان ڀيٽيندائو ته ائين لڳندو ڄڻ اهو فاصلو ٻه وکون مس آهي.
مٿي ٻڌايل سَيارا اسان واري تاري (جنهن کي پاڻ سج سڏيون ٿا) جي ڪٽنب جا آهن، جيڪي سج جي چوڌاري ايامن کان گردش ڪندا اچن ۽ اهو ڪم ڇا ته Perfection ۾ ۽ Smoothly ٿي رهيو آهي. عام ماڻهوءَ کي شايد اها خبر نه هجي ته نه فقط ڌرتي هڪ ئي وقت پنهنجي چوڌاري ۽ سج جي چوڌاري ڦري رهي آهي پر سج به پنهنجي چوڌاري ۽ جنهن ڪهڪشان (Galaxy) جو ميمبر آهي، ان جي چوڌاري ڦري رهيو آهي يعني سج پنهنجي سڄي ڪٽنب سان گڏ پنهنجي ڪهڪشان، يعني تارن جي جهڳٽي جي مرڪز کي ڦيرو ڪري رهيو آهي، جنهن ۾ ڪي هزار ٻه يا لک ڏيڍ تارا نه آهن پر هڪ سؤ بلين کان به مٿي تارا آهن. اها ڪهڪشان (Galaxy)، (جنهن جو هڪ ستارو اسانجو سج به آهي) اسان کي آسمان ۾ ائين نظر ٿي اچي ڄڻ ڪو پائوڊر ڇَٽيو پيو آهي يا رستي تي کير هاريو پيو آهي جنهن جي اَڇ اسان کي ڌرتيءَ تان نظر اچي ٿي، Milky way Galaxy سڏجي ٿي. اسان وٽ سنڌ ۾ ان کي نوح نبيءَ جي ٻيڙيءَ جو ليڪو سڏجي ٿو. حيرت جي ڳالهه اها آهي ته آسمان ۾ فقط اها هڪ گئلئڪسي (ڪهڪشان) نه آهي پر پري پري تائين ٻيون به آهن جن مان بيضوي، اسپرنگ واري ۽ Peculiar گئلئڪسيون عام آهن ۽ هرهڪ ۾ ڪروڙين ۽ اربها تارا آهن.
سج، چنڊ، ڌرتي ۽ ٻين سيارن ۽ تارن جي چرپر جو احوال ٿو معلوم ڪجي ته اهو به گهٽ حيرت وارو ناهي. چنڊ هڪ ننڍڙو سيارو آهي يعني هن کي پنهنجي روشني ناهي. مٿس سج جي روشني پوڻ تي اسان ڌرتيءَ وارن لاءِ رات جي وقت ڏيئي جو ڪم ڏئي ٿو. سندس ڊايا ميٽر 2160 ميل (3476 ڪلوميٽر) آهي. ڌرتيءَ جي چوڌاري 10 ميل ڪلاڪ جي حساب سان ساڍن 27 ڏينهن ۾ ڦيرو پورو ڪري ٿو. چنڊ پنهنجي محور تي گول نٿو ڦري. اسان ڌرتيءَ تي رهڻ وارن کي هن جو فقط هڪڙو پاسو نظر اچي ٿو. راڪيٽ (خلائي گاڏيءَ) ذريعي هن جي ٻئي پاسي جا فوٽو ڏسي سگهجن ٿا.
بهرحال چنڊ جي گردش جي رفتار گڏهه گاڏيءَ برابر مس آهي پر اسان جي ڌرتيءَ جو گولو گهمڻ ۽ سج جي چوڌاري ڦرڻ جي ڇا ته رفتار آهي! اها 1000 کن ميل في ڪلاڪ جي رفتار سان پنهنجي محور جي چوڌاري ڦري ٿي- يعني جمبو جيٽ جي ٻيڻ جيتري اسپيڊ تي، ۽ 67000 ميل في ڪلاڪ جي حساب سان سج جي چوڌاري گهمي ٿي يعني هڪ سيڪنڊ ۾ 18 ميل طئي ڪري ٿي ۽ هڪ سيڪنڊ ڇا آهي؟ توهان رڳو وات سان هڪ، ٻه، ٽي چئي انگ ڳڻو ٿا ته اهي سيڪنڊ پيا گذرن ۽ ڌرتيءَ جي گردش جي رفتار جو ان مان اندازو لڳايو ته اسان جي ڇهن تائين ڳڻڻ سان اها گاڏي ڪراچيءَ کان حيدرآباد پهچي ٿي ۽ اسان آهيون جو ان کليل ڇت واريءَ گاڏيءَ ۾ پيا آرام سان هلون چَلون! هڪ سيڪنڊ ۾ 18 ميل رفتار ڪو چرچو ته نه آهي. پر ان رفتار کي اسان سج جي رفتار سان ٿا ڀيٽيون ته اسان جي ڌرتي جهڙي ڍڳي گاڏي، ڇو جو سج 140 ميل في سيڪنڊ جي رفتار سان اسان واري ڪهڪشان (Milky way Galaxy) جي مرڪز جي چوڌاري چڪر هڻي ٿو. سج ان مرڪز کان 26000 نوري سالن جي مفاصلي تي ڦري ٿو ۽ جيئن اسان جي ڌرتي 365 ڏينهن ۾ ڦيرو پورو ڪري ٿي تيئن سج کي ڦيرو ڪرڻ ۾ اڍائي سؤ ملين سال لڳن ٿا. ساڳي وقت سج پنهنجي محور تي به گول ڦرندو رهي ٿو. ڌرتي پنهنجي چوڌاري اهو ڦيرو 24 ڪلاڪن ۾ پورو ڪري ٿي پر سج جنهن جو قطر (Diameter) ڌرتيءَ کان سؤ ڀيرا وڏو آهي ۽ تور ۾ ڌرتيءَ کان 330،000 ڀيرا ڳرو آهي، ان جو وچيون (Equatorial) حصو 25 ڏينهن ۾ ڦيرو پورو ڪري ٿو ۽ مٿيون ۽ هيٺيون حصو 36 ڏينهن ۾! ڪيترا اهو ئي سوچيندا ته اهو ڀلا ڪيئن؟ سج جي گول بال جو ڪجهه حصو 25 ڏينهن ۾ ڦيرو پورو ڪريو وٺي ته ڪجهه حصو 11 ڏينهن وڌيڪ لڳايو ڇڏي! اهو ان ڪري جو ڌرتي يا چنڊ وانگر سج هڪ Solid کينهون (بال) ناهي پر گئس جو ڦورو آهي. سج هائڊروجن ۽ هيليم گئس جو وڏو بال آهي جيڪي گئسون لڳاتار ٻرنديون رهن ٿيون.
مٿي نوري سال (Light year) جي ڳالهه ٿي آهي. جڏهن سان ٽارچ يا بلب ٻاريون ٿا ته ان جي روشني جنهن رفتار سان اڳيان وڌي ٿي ته اها آهي 3 لک ڪلوميٽر في سيڪنڊ. يعني ڪو ٽارچ ٻاري ۽ ٻيو همراهه ٽي لک ڪلوميٽر پري بيٺل هجي ته هن کي ٽارچ ٻرڻ کان پوءِ پوري هڪ سيڪنڊ بعد ان جي روشني نظر ايندي. چنڊ جي روشني اسان تائين سوا سيڪنڊ ۾ پهچي ٿي، ڇو جو چنڊ اسان کان 376300 ڪلوميٽر پري آهي اهڙي طرح سج جي روشني 500 سيڪنڊن ۾ پهچي ٿي ڇو جو سج ڌرتيءَ کان 150 ملين ڪلوميٽر پري آهي. هاڻ توهان پاڻ سوچيو ته 500 سيڪنڊ (يعني ساڍن اٺن منٽن) بعد پهچڻ وارو روشني وارو سج اسان کان ڪيترو پري آهي، اتي هڪ مهينو يا هڪ سال بعد پهچڻ واري روشني جو تارو ڪيترو پري هوندو. هڪ نوري سال معنيٰ هڪ سال جا سيڪنڊ ڪڍي ان کي روشنيءَ جي رفتار ”300،000 ڪلوميٽر في سيڪنڊ“ سان ضرب ڪرڻ سان 9460730472580 ڪلوميٽر ٿيو.
آسمان ۾ ملين ۽ بلين تارا آهن. اسان جي ڌرتي، سج (تاري) فئملي مان آهي ۽ سج اسان کان ڄڻ ته سڏ پنڌ تي آهي. ڇو جو سج بعد جيڪو ويجهي ۾ ويجهو تارو آهي اهو به سوا چئن نوري سالن جي فاصلي تي آهي. يعني مٿين انگن کي سوا چئن سان ضرب ڏبي ته ان تاري جو ڪلوميٽرن ۾ مفاصلو نڪرندو.
پاڻ ٻي مضمون ۾ ڪجهه دلچسپ تارن جو ذڪر ڪنداسين جن سان اسان جهازين جو سمنڊ تي رستو ڳولڻ لاءِ هر وقت واسطو پوندو رهي ٿو.
مختلف ملڪن ۽ ڌرمن ۾ سج جي پوڄا پاٺ ڪئي وڃي ٿي ۽ سج ديوتا جا مختلف نالا آهن. قديمي مصرين جي سج ديوتا جو نالو ’ري‘ هو، جنهن جو منهن باز جهڙو هو ۽ هن کي خلقڻهار سمجهيو ويو ٿي جنهن مصر جي نيل نديءَ لاءِ چار مندون پيدا ڪيون ٿي جيئن پوک جو ڪم ان مطابق ٿي سگهي.
چيني ماڻهن جو ان ڳالهه ۾ اعتقاد هو ته هڪ بدران ڏهه سج آهن جيڪي واري واري تي اُڀرن ٿا.
جپان ۾ اماتيراسو سج جي ديوي سمجهي وئي ٿي ۽ موجوده بادشاهه جو وڏو سج جو اولاد سمجهيو وڃي ٿو.
هندو مِٿ ۾ سج ديوتا جو نالو سريا آهي.
اسلام ۾ سج جي ڪا مذهبي حيثيت ناهي. اهي چنڊ تارا ۽ ٻيون شيون قدرت جون نشانيون آهن جن جي پسڻ سان ان جي خلقڻهار جي عبادت ڪجي. اسلام کان اڳ ڪيترن ئي عرب قبيلن ۾ سج جي پوڄا عام هئي، جنهن کي ختم ڪرڻ لاءِ مسلمانن جي شريعت سج جي اُڀرڻ يا لهڻ وقت نماز پڙهڻ تي به پابندي وڌي آهي. جيئن ڪنهن کي اها غلط فهمي نه رهي ته هڪ مسلمان سج کي سجدو ڪري رهيو آهي. اهڙي طرح اسلام کان اڳ وارن عربن سج گرهڻ کي اهم واقعا رونما ٿيڻ جو سبب سمجهيو ٿي. 632 ۾ جڏهن حضور ﷺجن جو پٽ سج گرهڻ وقت گذاري ويو ته پاڻ فرمايائون ته ”سج ۽ چنڊ قدرت طرفان پيدا ٿيل نشانيون آهن جن جو ڪو به واسطو موتي فوتي سان نه آهي.“