چٻري وانگر چنڊ سان چاهت رکڻ
Pale moon doth rain
Red moon doth blow
White moon doth neither
Rain nor snow.
ڪڪرن ڪري چنڊ ڍڪجيو وڃي پر چوڏهين جي چنڊ کي هلڪا ڦلڪا ڪڪر لڪائي نٿا سگهن. ٻيو نه ته ان جي روشني ته ظاهر رهي ٿي ان تان يورپ ۾ چوڻي مشهور آهي ته:
“The full moon eats the clouds away”.
چنڊ جي ٻاهران جيڪو ڇلو (halo) ٿو ٺهي جنهن کي پاڻ پڙ (گول دائرو) به سڏيون ٿا ان کي يورپ پاسي جا جهازي (مهاڻا، ماڇي، ميربحر) نئون چنڊ به سڏين ٿا. انهن جو به اهو عقيدي جي حد تائين وهم آهي ته چنڊ جي ٻاهران نئون وڏو چنڊ ٺهي ٿو اهو موسم جي خرابي جي اڳڪٿي آهي ۽ چوڻي مشهور آهي ته:
When the new moon holds the old moon in its arms, disasters occur at sea.
جپاني زبان ۾ هڪ چوڻي آهي: تسوڪي (معنيٰ چنڊ) نِي مُورا ڪُومُو، هانا (معنيٰ گل) ني ڪازي. ڪازي معنيٰ هوا. ڪامي ڪازي قدرت طرفان موڪليل هوا. چنگيز خان جي پوٽي جڏهن چين کان جهازن جو وڏو ٻيڙو وٺي جپان تي حملو ڪيو ته جپان جي سمنڊ کان اُٿندڙ طوفان قبلائي خان جا ٻيڙا ٻوڙي رکيا ۽ سڄي لشڪر جون وايون بتال ٿي ويون. ڪي ٻُڏا، ڪي ڦٽيا، ٻيا جان بچائي اچي پنهنجن جوين وٽ پهتا. ان وقت، جي اها typhoon جي صورت ۾ تيز هوا نه لڳي ها، ته جپانين کي به اٽي جي اگهه جي خبر پوي ها. بلڪ جپانين ڀلي ڀت سمجهيو ٿي ته هو قبلائي خان جي لشڪر جو مقابلو هرگز نه ڪري سگهن ها ۽ کين ان تيز هوا (ڪازي) بچايو جنهن کي هو پنهنجي ديوتا (ڪامي) طرفان سمجهڻ لڳا ۽ ٻي جنگ عظيم ۾ پرل هاربر تي جن پائليٽن فدائي حملو ڪيو هو (يعني پنهنجي جان فدا ڪئي) انهن جو ڳجهو نالو ”ڪامي ڪازي“ ان ٽائفون تان رکيو ويو هو جنهن قبلائي خان جي لشڪر جو ٻيڙو ٻوڙيو ۽ جپانين کي بچايو. بهرحال هن وقت مٿين جپاني پهاڪي ۾ ڪازي (هوا) جو لفظ اچڻ تي اها ڳالهه ياد اچي وئي جيڪو پهاڪو هن ريت آهي ته:
Tsuki ni murakumo, hana ni Kaze.
”ڪڪر چنڊ کي تباهه ڪن ٿا، هوا گلن کي.“
جپانيءَ ۾ چنڊ بابت هڪ ٻيو مشهور پهاڪو آهي:
متسُو رَيبا، ڪاڪُورُو
وڌڻ بعد لهي ٿو. (يعني سُسي ٿو).
هي پهاڪو چنڊ جي وڌڻ ۽ گهٽجڻ بابت آهي يعني هر شيءِ جي ڪمال سان گڏ زوال به آهي. اڄ جنهن وٽ اميري آهي سڀاڻي ان وٽ غربت به اچي سگهي ٿي.
چنڊ بابت جپاني ۽ ملئي زبانن ۾ ڪيترائي پهاڪا، چوڻيون، شعر، Pantun (چؤسٽا) آهن. ڏور اوڀر جي ٻين زبانن ۾ به ضرور هوندا پر جيئن ته منهنجو وڏو عرصو انهن ملڪن ۾ گذريو آهي ۽ آئون انهن زبانن کان ئي واقف آهيان ان ڪري آئون انهن زبانن جي پهاڪن جي ئي ڄاڻ رکان ٿو جن بابت اڄ کان 16 سال کن اڳ منهنجو انگريزيءَ ۾ هڪ ڪتاب “The Proverbs of Far East” پڻ ڇپجي چڪو آهي. بهرحال هتي چنڊ بابت هڪ ٻي چوڻي به لکي رهيو آهيان، جيڪا ڪيوشو ۽ شڪاگو واري پاسي عام آهي.
Engo ga tsuki wo toran to suru ga gotoshi.
”ڀولڙن وانگر پاڻيءَ ۾ نظر ايندڙ چنڊ جي اولڙي کي کسڻ.“
جپاني ٻڌن جي ڌرمي ڪتابن ۾ ڀولڙن جي هيءَ ڪهاڻي لکيل آهي ته هڪ دفعي ڪنهن وڻ تي ٽپندي ڪڏندي هنن کي هيٺ کوهه ۾ چنڊ جو اولڙو (reflection) نظر اچي ويو ۽ هنن ان کي سچو پچو چنڊ سمجهي حاصل ڪرڻ لاءِ سَٽل سٽيو. هڪ ڀولڙي پنهنجي پڇ کي هڪ ٽاريءَ جي چوڌاري سوگهو ڪري هيٺ لڙڪي ٻئي کي پڇ کان جهليو، ٻئي ٽئي کي پڇ کان جهليو، اهڙي طرح کوهه جي تري تائين پهچڻ لاءِ چوٿون پنجون ڇهون هيٺ ٿيندو ويو ۽ پوءِ جيئن ڀولڙن جي هيءَ ڊگهي زنجير پاڻيءَ جي ويجهو پهتي ته وڻ جي ٽاري وڌيڪ بار نه جهلڻ ڪري ٽٽي پيئي ۽ سڀئي ڀولڙا ڌڙام سان پاڻيءَ ۾ وڃي ڪريا ۽ ٻُڏي مري ويا.
۽ آخر ۾ چنڊ بابت نموني خاطر ملئي زبان جو هڪ پهاڪو ۽ پنٽون به لکان ٿو. Pantun دراصل چئن سٽن واري شعر جو نمونو آهي جيڪو ملئي زبان ۾ ائين مشهور آهي جيئن فارسيءَ ۾ رباعي، انگريزيءَ ۾ Sonnet، جپاني ۾ هائڪو، سنڌيءَ ۾ بيت ۽ اڙدو ۾ قطعو خاص صنف آهي.
Bagai pungguk merindukan bulan
”چٻري وانگر چنڊ سان چاهت رکڻ“
يعني اهو ماڻهو جيڪو هڪ ناممڪن شيءِ کي حاصل ڪرڻ جي تمنا رکي.
۽ چنڊ بابت ملئي پنٽون هن ريت آهي:
Jika tidak kerana bintang
Tak mungkin bulan terbit tinggi
Jika tidak Kerana sayang
Tak mungkin saya dating ke mari
تارا جي نه هجن ها مٿي آسمان ۾
ته ڇا ممڪن هجي ها چنڊ لاءِ ايڏو چڙهڻ
نه هجي ها جيڪر تنهنجو پيار
ته ڇا ممڪن هجي ها منهنجو تو وٽ اچڻ.
ملائيشيا بابت سفرنامن ۾ آئون هميشھ اهو لکندو آيو آهيان ته ملئي زبان (جنهن کي هو ”بَهاسا“ ٿا سڏين) ننڍي کنڊ جي ماڻهن لاءِ سکڻ تمام آسان آهي جو هن ۾ ڪيترائي سنسڪرت، هندي، اردو، پنجابي، عربي ۽ فارسيءَ جا لفظ آهن. مٿين پنٽون ۾ هڪ دلچسپ لفظ آهي Mungkin جيڪو اسان جي لفظ ممڪن جي کار آهي ۽ ٻي ڳالهه ته ملئي پنٽون ۾ رديف قافئي جو پئٽرن ڏسبو ته ABAB آهي يعني پهرين سٽ جو آخري لفظ بنتانگ (تارو) ۽ ٽي سٽ جو سايانگ (پيار) ملن ٿا ۽ ٻي سٽ جو آخري لفظ ٽِنگي (اتاهون) ۽ چوٿين سٽ جو ماري (تو وٽ) ملن ٿا.