يار رڪشا وارو دل ۾ ڪندو...
مرحوم جمال ابڙو صاحب سنڌي ادب جو هڪ وڏو نالو آهي، خاص ڪري ڪهاڻيءَ جي حوالي سان.
خوشي ٿي ته ڪتاب ملي ويا. هڪڙو ڪم ته ٿيو. فيروز سان فون تي، ڪراچي پهچي به ڳالهائي سگهجي ٿو.
مون سان گڏ مون واري ڪتاب، ”نيو هالا کان نيويارڪ“ جون ڪجهه ڪاپيون هيون جيڪي آمريڪا ۾ رهندڙ هڪ دوست جي والد صاحب کي پهچائڻيون هيون. گهر جي پتي لاءِ هن لکيو هو ته قاسم آباد (يا شايد نسيم نگر) پهچي رڪشا واري کي علي (سي اين جي) جو چئجانءِ. اتان پوءِ هڪ ڪتابن جي دڪان ”سونهري بڪ لئنڊ“ جو پڇائجان جتان سڌي گهٽي گاسپل پلازه پهچي ٿي.
واه سائين واه! مون دل ئي دل ۾ چيو. حيدرآباد ۾ وڏو ڪنسٽرڪشن جو ڪم هلي رهيو آهي. انگريزي نالن وارا پلازا، آرڪيڊ، سپر مارڪيٽون، ڪامپليڪس الائي ڇا ڇا پيا ٺهن جتي سنڌ جي لتا- روبينا جو پنجابي فلمن ۾ ڪم ڪندڙ مڙس مصطفيٰ قريشي ته ڇا، پر شازيا خشڪ جهڙي نامور ڳائڻي، صدر جي ايوارڊ يافته ۽ فائين قسم جي عورت، جنهن لاءِ سانا جي 2005ع واري واشنگٽن واري فنڪشن ۾ فائيو اسٽار هوٽلن مان به چونڊ ٿي رهي هئي ته هن کي هن جي معيار مطابق ڪهڙي سٺي هوٽل ۾ ڪمرو ڏنو وڃي، اها به روزانو سنڌي ٽي وي چئلن تي چئي رهي آهي ته هُن حيدرآباد ۾ فليٽ بڪ ڪرائي ڇڏيو آهي، توهان به ته خريد ڪريو! سو ان حيدرآباد ۾ گاسپل پلازا جو ٻڌي منهنجي ذهن ۾ به آيو ته حيدرآباد بهشت برين ٿي ويو آهي. مون کي مانچسٽر، لنڊن، بالٽيمور ۽ ملاڪا شهر جا گاسپل نالي سهڻا پلازا، سپر مارڪيٽ ۽ گلن گلڪارين واري Gospel road جون يادون ذهن تي تري آيون.
اسان جي شهرن ۾ جتي ڪٿي بڪ اسٽال جام پر هي سنهري لئنڊ نالي وارو ڪتابن جو دڪان حيدرآباد، گهٽ ۾ گهٽ حيدرآباد جي نئين بستي واري علائقي ۾ بيحد مشهور ٿي لڳو جو منهنجي رڪشا جو پوڙهو پٺاڻ ڊرائيور به يڪدم سڃاڻي ويو. اتان پوءِ جيڪا گهٽي وٺي گاسپل پلازا تائين پهتا آهيون، ان جي ڇا ڳالهه ڪجي! ڀڳل ٽٽل پٿر ۽ کوٻا ٿيل، گٽر ڀڳل جن جو نڪتل گند چوڌاري پکڙيل، جنهن ۾ ننڍا ٻار پيا کيڏن! جتي ڪٿي انڪروچ مينٽ! پوءِ خبر پيئي ته سڄي حيدرآباد جو اهو حال آهي. شام تائين ڪا سهڻي گهٽي نظر نه آئي. هيرآباد جيڪا سنڌ جي پئرس سڏبي هئي ان جا به اهي ئي حال هئا. ٽرئفڪ جي گپا گيهه، گند ڪچرو، ڪتن ۽ ٻلن جي ڪرفتي، هڪ هنڌ تي مئل ڪتي جي ڌپ مان لڳو ٿي ته ان کي گهٽ ۾ گهٽ 24 ڪلاڪ ٿي ويا آهن. گهرن مان اڇلايل گند جي ڍير وٽ، ڪمند جي رس وارو، مشين ذريعي رس ڪڍي وڪڻي پيو ۽ ماڻهو مزي سان پيئن پيا. پڪوڙن ۽ ڇولن وارو به اتي ئي ڌپ ۽ گند وٽ وڪڻي پيو ۽ اسڪول جا ٻار مزي سان کائين پيا. هنن کي پڪ اکين ۽ نڪ کي بند رکڻ جي پرئڪٽس ڪرڻي پوندي هوندي. سامهون هڪ ئي هنڌ قطار ۾ ٽي ڄڻا ڀت جي پاڙ ۾ مُٽن پيا. مون ڪئميرا کولي تصوير ڪڍي. هي اسان جو ڪلچر بڻجي چڪو آهي. هي اسان لاءِ هڪ عام ۽ روزمره جي ڳالهه ٿي چڪي آهي. عوام توڙي حڪومت کي ڪو احساس نه رهيو آهي ته ههڙي ڳتيل آدمشماري واري شهر ۾ ڪاڪوس هجڻ ضروري آهن. ٻارن جي صحت لاءِ هائيجن جو خيال رکڻ ضروري آهي. پر ان ڳالهه ۾ اسان جي ئي ملڪ ۾ سڌارو نه آيو آهي. آفريڪا جا ملڪ به سڌري ويا. ويٽنام، سريلنڪا ۽ برما جهڙن ملڪن ۾ به ائين گند ناهي. ايران ۽ ملائيشيا جهڙن مسلمان ملڪن جي ته ڇا ڳالهه ڪجي!
گاسپل پلازا جو ٻاهريون گيٽ متاثر ڪندڙ ضرور لڳو ۽ ٻيو ان جو چوڪيدار، خاص ڪري بندوقچي کي ڪڇ ۾ رکي ڪرسي تي بالم ٿي وهڻ واري پوزيشن ۾. واپسيءَ تي رڪشا واري کي ان ڪتابن واري دڪان تي ترسائي اندران جائزو ورتم. سٺي هنڌ تي سٺو دڪان آهي. اڄ کان 40 سال کن اڳ تلڪ چاڙهي تي سليم قريشيءَ جو ”ادبيات“ نالي دڪان ياد اچي ويو، جتان خريداري ڪرڻ status سمبل سمجهيو ويندو هو.
”ڀائو دڪان جو مالڪ ڪير آهي؟“ اڳيان بيٺل هڪ هئنڊسم نوجوان کان پڇيم.
”هي منهنجو دڪان آهي.“ هن ٻڌايو.
”توهان پاڻ ڪير آهيو؟“
”اسين ڀان سعيد آباد جا ميمڻ آهيون.“ هن وراڻيو.
چئبو ته گذريل ويهارو کن سالن ۾ چڱي اٿل پٿل آئي آهي، ڪجهه تعليم حاصل ڪرڻ خاطر، ڪجهه وڏيرن ڀوتارن جي مصيبتن ڪري، ڪيترا ماڻهو ڳوٺ ڇڏي شهرن ڏي آيا آهن ۽ هاڻ هر فيلڊ ۾ ڪم ڪري رهيا آهن. نه ته حيدرآباد جهڙي شهر ۾ بزنس ۾ گهڻي ڀاڱي بوري، ڪاٺياواڙي ۽ هندو سنڌي نظر آيا ٿي.
”هاڻ ڪيڏانهن هلون؟“ رڪشا واري پڇيو.
”هاڻ ٺنڊي سڙڪ تي سرڪاري آفيسن ڏي هل.“ ٺنڊي سڙڪ ٿڌي ته نه هئي پر جئم ٽرئفڪ ۽ ڪچو دونهون ڇڏيندڙ گاڏين ڪري گرم ۽ دونهاٽيل هئي. بس ويچارا ننڍا وڏا ٻار ٻچا پيا ڪاربن مونو آڪسائيڊ گئس inhale ڪن ۽ سي او گئس پنهنجي قدرتي فارم ڪاربن ڊاءِ آڪسائيڊ ۾ اچڻ لاءِ کٽل آڪسيجن جو جزو، اسان ماڻهن جي رت مان پئي حاصل ڪري. نتيجي ۾ هتي جي هر رهاڪوءَ کي آڪسيجن جي ڪوٽا گهٽ پئي ملي. پاڻي خراب، ڀاڄين ۽ ميون ۾ ڪيميڪل ۽ جيتن مار دوائن جو اثر. بجليءَ جي لوڊشيڊنگ ۽ ويندي هوا، جيڪا قدرت طرفان مفت جي آهي، اها به گدلاڻ ۾ ورتل. باقي رستن جي ڪنارن تي انگريزي نالن وارا دڪان ۽ ريسٽورنٽون، فش ڪارنر، پيزا هٽ، مئڪڊونالڊ، ڪينٽڪي فرائيڊ! ڀائي پهرين هوا ۽ پاڻي ته صحيح حاصل ڪريو ۽ مئڪڊونالڊ، ڪينٽڪي وغيره جيڪي هتي اسان ڄٽن لاءِ status symbol ٿي پيا آهن اهي ته دنيا جي نظرن ۾ جنڪ فوڊ آهن. ڪوڪا ڪولا، پيپسي ڪولا ۽ ٻيون ڪولائون جيڪي ڳوٺن ۾ به فخر سان پيش ڪيون وڃن ٿيون اهي ته زهر قاتل آهن. توهان ڪڏهن سئيڊن جي ماڻهن کان پڇو ته اهي توهان کي ٻڌائيندا ته هو سال ۾ ڪو ٻه دفعا ڪا ”ڪولا“ ٿا پين. انهن جي حڪومت به انهن شين واپرائڻ لاءِ، دلشڪستو ٿي ڪري جيتوڻيڪ ڪوڪا ڪولا جو يهودي مالڪ سئيڊن جو آهي.
ڪوڪا ڪولا يا پيپسي ڪولا جي هڪ بوتل تي توهان جي جسم ۾ ڪيتري کنڊ وڃي ٿي ۽ توهان جي پئنڪرياز تي ڪيترو ٻوجهه پوي ٿو. اهو به ته سوچيو! انهن ڪولائن جي هر بوتل توهان جي جسم مان ڪئلشم خارج ڪري ٿي. هڪ ڊاڪٽر ٻڌايو ته ڪوڪا ڪولا جي گلاس ۾ هفتو کن ڪو اصلي ڏند وجهي ڏسو ته توهان کي نرم لڳندو. توهان جي گهر جو گٽر چوڪ هجي ته پيپسي ڪولا يا ڪوڪا ڪولا جي بوتل ان ۾ هاريو ته صحيح ٿي ويندو. سو اهڙي شيءِ توهان وڏي شوق سان روز ٿا پيئو؟
”ڀائي ٿورو رڪشا کي ترسائجانءِ.“ شهباز بلڊنگ اڳيان هڪ ميوو وڪڻندڙ گاڏي وارو ڏسي، مون رڪشا واري کي چيو. مون کي پنهنجي پيٽارو جي دوست عبدالجبار عباسي وٽ سندس والد محمد عيسيٰ عباسي صاحب جي عذر خواهيءَ لاءِ وڃڻو هو. چانهه ٻن ٽن هنڌن تي پي چڪو هوس ڪنهن قسم جي ڪولا مون نه ٿي پيئڻ چاهي.
”ڪيئن ٿو ڏين؟“ مون ڪِينن ڏي اشارو ڪري گاڏي واري کان پڇيو.
”ٽيهين رپئي.“ هن وراڻيو. مون عبدالجبار وٽ ڪجهه کائڻ يا پيئڻ بدران هي ڪِينا کائڻ ٿي چاهيا. ٻه اسين ٽيون قاسم لاشاري کي به اتي سڏينداسين.
گاڏي واري ساهمي کڻي ان جي هڪ پڙ ۾ ڪلو جو وَٽُ وڌو ۽ ٻئي ۾ ڪينا وجهڻ لڳو. هي ڪري ڇا پيو! مون حيرت مان هن ڏي ڏسي هن کان پڇيو. ۽ هن به حيرت مان مون ڏي گهوري چيو، ”توري ته رهيو آهيان. توهان کي هڪ ڪلو کپي نه؟“
”ٺهيو“، مون دل ۾ سوچيو. هتي حيدرآباد ۾ ڪينا، ڪيلا، نارنگيون ڊزن جي حساب سان نه پر تور تي ملن ٿا. اسين اجايو ملائيشيا جي ماڻهن تي کلندا هئاسين ته هو بصرن، پٽاٽن وانگر بيضا به تور جي حساب سان وڪڻن ٿا.
رڪشا واري کي اتي ئي ترسائي، ڪينن جي ٿيلهي هٿ ۾ لوڏيندو سامهون گرائونڊ فلور تي نظر ايندڙ آفيس جي در تي پهتس.
”ڪنهن سان ملڻو آهي؟“ دربان صاحب پڇيو.
”عباسي صاحب سان.“ مون وراڻيو.
”هتي ته عباسي صاحب ناهي، ڇا آهي؟“ هن جو مطلب هو ڪهڙي پوسٽ اٿس. اها ته مون کي به خبر نه هئي ۽ نه ڪڏهن جبار ۽ قاسم کان پڇيم. مون کي ڪهڙي خبر ته اڄ مون کي اوچتو هنن جي آفيس ۾ اچڻو پوندو. بهرحال سڄو نالو ٻڌائڻ سان هو سمجهي ويو ۽ منهنجو اخلاق سڌارڻ واري نوعيت ۾ چوڻ لڳو ”توهان پروجيڪٽ ڊائريڪٽر جو هتي ڪلارڪن جي آفيس ۾ پيا پڇاڻو ڪريو؟ صاحب ۽ قاسم لاشاري ميمبر روينيو بورڊ، مٿي ٿا وهن.“
مٿي چڙهي کاٻي پاسي مڙيس.
هڪ آفيس جي ٻاهران عبدالجبار عباسي جو بورڊ پڙهي ان جو در کوليم. سندس اسسٽنٽ يا سيڪريٽريءَ ٻڌايو ته هو ڪلاڪ کن ٿيندو ته ڪراچي روانو ٿي ويو آهي. اهو ٻڌي پاڻ تي افسوس ٿيم ته جبار جي 37 سالن جي نوڪريءَ ۾ هي پهريون دفعو سندس آفيس ۾ آيو آهيان پر پاڻ ڪونهي!! دراصل مونکي پهرين ٻڌائي اچڻ کتو ٿي. پر اهو ڪم آئون به نه ڪندس. پنهنجي طبيعت ۾ موڊي ماڻهو آهيان. ڪنهن کي پڪ ڏيئي نه اچان ته هو ويٺو انتظار ڪري. جبار عباسي، قاسم لاشاري، لياقت جتوئي، رشيد ابڙو ۽ محسن پنهور ڪئڊٽ ڪاليج ۾ ڪلاس ميٽ هئا ۽ مون کان ٽي سال جونيئر هئا. جبار سان سندس والد صاحب جي ڪري به منهنجي ويجهڙائي رهي. مرحوم منهنجي والد جو دوست هو ۽ اسان جو ڏاڍو خيال رکندو هو.
جبار جي آفيس واري همراهه کان خبر پئي ته قاسم لاشاري جي آفيس به هن ئي بلڊنگ ۾ گرائونڊ فلور تي آهي. آئون ڪِينن واري ٿيلهي لوڏيندو هيٺ لٿس. ان بعد کاٻي پاسي واري اونداهي لين ۾ هڪ هڪ آفيس جو بورڊ پڙهندو اڳيان وڌندو ويس. سڄي گهٽيءَ ۾ جيڪا ٿوري گهڻي روشني پهتي ٿي سا هِتان هُتان reflect ٿي. سج جي روشني ته ٺهيو پر لڳو ٿي ته هوا جو گذر به گهٽ ٿو ٿئي. پاسي کان رکيل ڪونڊيون، ڀتيون ۽ فرش پان جي ڳاڙهين پِڪن سان ڀريل هيون ۽ مريل ڪوئن ۽ يورڪ ائسڊ جي سخت ڌپ هئي. شايد رات جي وقت هن بلڊنگ جا چوڪيدار هن گهٽيءَ ۾ هنگن مُٽن ٿا يا Toilets ۾ سخت قسم جو سيمو (Seepage) آهي. ڪيئن ٿا ماڻهو ۽ هتي ڪم ڪندڙ آفيسر، هن گهٽيءَ مان لنگهن؟ پر ڪيترا ته هن گهٽيءَ ۾ رکيل بئنچن ۽ ڪرسين تي ويٺا هئا ۽ وڏي آرام سان سگريٽ پي رهيا هئا ۽ ڪچهري ڪري رهيا هئا.
قاسم مون کي پنهنجي آفيس ۾ اوچتو ڏسي حيران ٿي ويو. ڀاڪر پائي ملي، خير عافيت ڪري قاسم يڪدم پڇيو، ”ڪيئن اچڻ ٿيو آهي؟“ هن جو مطلب هو ته آئون ڪنهن اهم ڪم لاءِ آيو آهيان ڇا. چيومانس ته پهرين دروازو بند ڪر.
”اڙي بابا، دروازو بند ڪري ٻاهر ئي ويٺو هج.“ قاسم پنهنجي آفيس جي همراهه کي چيو ۽ پوءِ مون ڏي نهاري چيو،
”سائين هاڻ ڪريو خبر؟“
”خبر وري ڌوڙ جي. جبار سان سندس والد جي عذر خواهي ڪرڻ آيو هوس پر هو ڪراچيءَ هليو ويو آهي. هاڻ ڪا پراڻي اخبار وڇاءِ ته ڪينا کائون.“
”مانيءَ جو ٽائيم آهي، هلو ته ڪٿي لنچ ڪريون.“ قاسم چيو.
نه. يار ماني مون کي هڪ ٻئي هنڌ کائڻي آهي. هينئر تنهنجي چانهه بدران هي ڪينا کائي نڪران ٿو.“
”پوءِ آئون به هلان.“ قاسم چيو.
”نه، هڪ ته اُتي ڪار جي پارڪنگ جي جاءِ ناهي ۽ ٻيو ته تون رڪشا ۾ ويهي نه سگهندين ۽ ٽيون ته توکي سڄي حيدرآباد سڃاڻي. هرڪو ايندڙ ويندڙ توکي پيو کيڪاريندو ۽ پاڻ کي کائڻ نه ڏيندو.“
ٻه کن ڪينا کائي آئون اُٿي کڙو ٿيس.
”يار ٿوري دير ته ويهه.“ قاسم مون کي اُٿڻ کان جهليو.
”نه يار گهڻي دير ٿي وئي آهي، رڪشا وارو دل ۾ ڪندو. چيوهومانس ته ڏهن منٽن ۾ ٿو اچان.“ قاسم ٽهڪ ڏيڻ لڳو.
”چڱو قاسم هاڻ جوڳي نه ڪنهن جا مِٽَ“، ۽ آئون کيس ڀاڪر پائي نڪتس.
قاسم سان منهنجي ملاقات سال 1960ع ۾ پيٽارو اچڻ کان اڳ هالا ۾ ٿي هئي. سندس والد صاحب هالا ۾ مختيارڪار هوندو هو. وڏي ڏاڙهي، پنج وقت نمازي ۽ بيحد سادي طبيعت جو درويش صفت انسان هو. منهنجو والد جڏهن به هالا ايندو هو ته لاشاري صاحب سان ضرور ملندو هو ۽ مون کي به پاڻ سان وٺي هلندو هو. 1958ع ۾ هالا جو اسڪول ڇڏي ڪئڊٽ ڪاليج آيس. پورن ٽن سالن بعد، جڏهن سندس پٽ قاسم ستون ڪلاس پاس ڪيو ته لاشاري صاحب هن کي به ڪئڊٽ ڪاليج موڪليو.