ڌرتيءَ جو هڪ هڪ ماپيل ميل
ڌرتيءَ جي گولي تي ڪنهن به هنڌ جي سڃاڻپ لاءِ اسين ان هنڌ جو ويڪرائي ڦاڪ Latitude ۽ ڊگهائي ڦاڪ Longitude ٻُڌايون ٿا. مثال طور ڪراچي 25 کن ڊگريون ويڪرائي ڦاڪ تي اتر ۾ آهي ۽ 67 ڊگريون اوڀر واري ڊگهائي ڦاڪ تي آهي. هاڻ ڪو اسلام آباد يا لاهور کان باءِ روڊ اچي ٿو ته هو ته پڪو رستو وٺي ملتان، سکر، مورو حيدرآباد کان ٿيندو اچيو ڪراچيءَ کان نڪري. رستي تي هر ميل يا ڪلوميٽر بعد بورڊ تي هن کي لکيل نظر اچي ٿو ته هاڻ ڪراچي هيترا ميل آهي، وغيره. پر سمنڊ يا هوا ۾ رستا يا ميل جا پٿر ته لڳل نه آهن جو انهن کي فالو ڪندو هوائي جهاز يا پاڻي وارو جهاز پهچي. هوائي جهاز هلائڻ وارا يا اسين پاڻيءَ جو جهاز هلائڻ وارا، ڪنهن به هوائي اڏي يا بندرگاهه ڏي وڃڻ لاءِ ان جو ويڪرائي ڦاڪ (Latitude) يا ڊگهائي ڦاڪ (Longitude) ڌيان ۾ رکون ٿا. پوءِ چاهي ڏينهن هجي يا رات، اوندهه هجي يا ڌنڌ، مينهن يا برف باري- طرف ڳوليندڙ (Direction Finder)، نيويگيشنل سيٽلائيٽ، Sextant جهڙن اوزارن ۽ اليڪٽرانڪ برقي لهرن ذريعي ان هنڌ تي پهچي وڃون ٿا. اهو ان ڪري آسان ٿي ويو آهي جو دنيا جي سڄي گولي جو هڪ هڪ ميل انهن اُڀين ۽ ليٽيل ڇلن (Rings) جهڙن دائرن ۾ ورهايل آهي، جن کي اسان Latitude ۽ Longitude سڏيون ٿا. ان کي سمجهڻ لاءِ آئون پنهنجن شاگردن کي هميشھ گدري جو مثال ڏيندو آهيان، جنهن ۾ اڳهين ڦارن جا نشان نظر اچن ٿا. سمجهو ته دنيا جو گولو گدري مثال آهي. ۽ فرض ڪريو ته ان گدري جون 36 ڦارون ڪيون وڃن ٿيون يعني هڪ ڦار ڏهن ڊگرين جي ٿي جو اسان کي خبر آهي ته سڄي گول چڪر ۾ 360 ڊگريون آهن. اهڙي طرح هر ڊگريءَ ۾ سٺ منٽ ٿيا. (هي منٽ ٽائيم وارو نه پر ماپ واري ڊگري جو سٺهون حصو آهي، جيئن پائونڊ انگلينڊ جو نوٽ آهي ته تور جو ماپو به هو.) هڪ ڊگريءَ ۾ سٺ منٽ ٿيا ته دنيا جي سڄي گولي يعني 360 ڊگرين ۾ 21600 منٽ ٿيا. هاڻ گدري وانگر دنيا جي گولي جي چوڌاري جيڪڏهن 21600 ڦارن جا نشان ڪيا وڃن ته هر ڦار جي Arc ۾ جيترو فاصلو آهي، ان کي اسين سامونڊي دنيا سان واسطو رکندڙ (۽ هوائي جهاز اُڏائڻ وارا) هڪ ناٽيڪل ميل سڏيون ٿا جيڪو ماپ ۾ عام زميني ميل کان ڪجهه وڏو ٿو ٿئي (1.151 ميل ۽ 1.852 ڪلوميٽر برابر).
دنيا جي گلوب تي يا ڪنهن پني تي نقشو ڏسندائو ته توهان کي هي اڀيون ليڪون Longitudes نظر اينديون جيڪي هڪ هڪ منٽ (ناٽيڪل ميل) بدران ڏهن ڏهن ڊگرين (يعني 600 ناٽيڪل ميلن بعد آهن) بلڪ ڪيترن نقشن ۾ ته پندرهن پندرهن ڊگرين (900 ناٽيڪل) ميلن بعد آهن يعني ٻڙي (زيرو)، پندرهن، ٽيهه، پنجيتاليهه وغيره. ٻڙيءَ واري ڦاڪ (Longitude) انگلينڊ جي شهر ”گرين وِچ“ وٽان لنگهي ٿي ۽ اها Prime Meridian سڏجي ٿي ۽ پوءِ ان جي ساڄي پاسي يعني اوڀر واري 15E سڏجي ٿي ۽ اولهه واري 15W ۽ اهڙي طرح 30E ۽ 30W ۽ پرائيم ميريڊين جي بلڪل پٺيان واري 180 ڊگرين واري ڦاڪ (Longitude) سڏجي ٿو. دنيا جو وقت انهن ڦاڪن موجب اڳيان پويان رکيو ويو آهي. پرائيم ميريڊين يعني زيرو واري ڦاڪ جو وقت گرين وچ مِين ٽائيم سڏجي ٿو ۽ اسان جو لوڪل ٽائيم ان کان 5 ڪلاڪ اڳيان آهي جو اسان وٽ گرين وِچ (انگلينڊ جي شهر) کان پنج ڪلاڪ اڳ سج اُڀري ٿو.
مٿين اڀين ليڪن (Longitude) کان علاوه ليٽيل گول دائرا آهن، جن مان اهم اهو دائرو آهي جيڪو ڌرتيءَ جي بلڪل وچ مان لنگهي، ان کي پورن ٻن اڌن (مٿيون اڌ Northern Hemisphere ۽ هيٺيون اڌ Southern Hemisphere) ۾ ورهائي ٿو. ان خيالي ڇلي (گول دائري) کي پاڻ خطِ استوا يعني وچ واري ليڪ (Equitor) سڏيون ٿا ۽ اهو سڀ ۾ وڏو گهيرو آهي ۽ اهو گولو Latitude زيرو ڊگري سڏجي ٿو. ان بعد هڪ جيتري مفاصلي تي خط استوا جي هيٺان ۽ مٿي گول (Latitude) آهن جيڪي ننڍا ٿيندا وڃيو اتر قطب ۽ هيٺ ڏکڻ قطب تائين پهچن ۽ اُتي اهي 90 ڊگريون اتر ۽ 90 ڊگريون ڏکڻ وارو ويڪرائي ڦاڪ ٺاهين ٿا. دنيا جي گولي تي خط استوا بعد هيٺ ۽ مٿي ڏهه ڊگرين جو Latitude ان بعد ويهن جو ۽ پوءِ وڌندو وڌندو اتر قطب ۽ ڏکڻ قطب تائين نوي جو ٿئي ٿو. دنيا جي اتر اڌ گول وارا ويڪرائي ڦاڪَ N يعني نارٿ (اتر) سڏجن ٿا ۽ ڏکڻ وارا S يعني سائوٿ (ڏکڻ) سڏجن ٿا.
ڏٺو وڃي ته دنيا جي گولي جي چوڌاري اُڀين (Vertical) ۽ ليٽيل (Horizontal) ليڪن جي ڄار وڇايل آهي ۽ دنيا جو ڪوبه شهر يا ڳوٺ ڳولڻ يا ان تائين پهچڻ ڪو ڏکيو ڪم ناهي. ايتري قدر جو ڪراچيءَ جو ڪياماڙيءَ کان گلشن حديد تائين به هڪ هڪ ميل ته ڇا پر هر ميل جو حصو به Locate ڪري سگهجي ٿو. جيئن مثال طور شروع ۾ لکيو اٿم ته ڪراچي 25 کن ڊگريون اتر ۽ 67 ڊگريون اوڀر ۾ آهن. دراصل ڪراچي جي exact پوزيشن 24 ڊگريون 51 منٽ اتر ۽ 67 ڊگريون ۽ ٻه منٽ اوڀر واري ڊگهائي ڦاڪ (Longitude) تي آهي. اهڙِ طرح اسلام آباد 33 ڊگريون 44 منٽ اتر واري ويڪرائي ڦاڪ ۽ 73 ڊگريون ۽ 8 منٽ اوڀر واري ڊگهائي ڦاڪ تي آهي. يوگنڊا ملڪ جو شهر ڪمپالا زيرو ڊگري 19 منٽ نارٿ واري Latitude تي آهي تنهن جي معنيٰ ته ڪمپالا خط استوا تي ئي آهي ڇو ته خط استوا وارو گهيرو زيرو ڊگري تي آهي ۽ ڪمپالا جو شهر خط استوا کان فقط 19 ناٽيڪل ميل (اٽڪل 22 کن زميني ميل) اتر ۾ آهي. ڪوالالمپور 3 ڊگريون 8 منٽ اتر ۾ آهي يعني خط استوا کان 180 ناٽيڪل ميل هڪڙا (ٽي ڊگريون) ۽ 8 ناٽيڪل ميل (8 منٽ) ٻيا، سي ٿيا 188 ناٽيڪل ميل اتر ۾. جڪارتا 6 ڊگريون ۽ 8 منٽ ڏکڻ واري Latitude تي آهي معنيٰ 368 ناٽيڪل ميل خط استوا کان هيٺ ڏکڻ اڌ گول ۾ آهي. ڪينيا جو شهر نئروبي به ڏکڻ اڌ گول ۾ خط استوا کان فقط 77 ناٽيڪل ميل (يعني هڪ ڊگري 17 منٽ) هيٺ ڏکڻ ۾ آهي. ناروي جو شهر 600 اتر ۾ آهي يعني خط استوا کان گهڻو گهڻو مٿي اتر قطب جي ويجهو آهي.