سج کان اڳ ۽ پوءِ جي روشني
سج لهڻ کان پوءِ به ڪافي دير روشني رهي ٿي ۽ ڪڏهن ڪڏهن ته ايتري چٽي رهي ٿي جو خبر ئي نٿي پوي ته سج لهي چڪو آهي يا نه. اها روشني جنهن کي اسان شفق يا نما شام سڏيون ٿا اها انگريزي ۾ Twilight سڏجي ٿي ۽ اسان جهازرانن سان گڏ جاگرافي، Astronomy، Aviation جي شاگردن جو اهم عنوان آهي. اها Twilight (سج لهڻ کان پوءِ جي روشني) ئي آهي جيڪا ڪڏهن ڪڏهن اسان کي نئين چنڊ جي نظر اچڻ بابت مونجهارو پيدا ڪري ٿي ۽ اهو چنڊ ساڳي ڏينهن تي هڪڙن ملڪن ۾ ته نظر اچي ٿو ٻين ۾ نه. يا نئون چنڊ آسمان تي موجود ضرور آهي پر نظر نٿو اچي ۽ اسان مذهبي نقطي نظر کان اهو قبول ڪيون ٿا ته Moon was not sighted ۽ پهرين تاريخ نه ٿي. بهرحال ان بابت اڳتي هلي ڳالهه ٻولهه ڪنداسين هتي اسان سج لهڻ بعد يا اُڀرڻ کان اڳ جي روشني Twilight بابت مختصر احوال ڪنداسين.
دراصل سج جي ٿالهه جي مٿين ڪَني (Arc) افق (horizon) جي پويان وڃڻ بعد (يعني سج جي غروب ٿيڻ کان وٺي) رات جي مڪمل اوندهه ڪانڀار ٿيڻ تائين، سج 18 ڊگريون هيٺ تائين سفر ڪري ٿو ۽ سج جي ان ارڙهن ڊگرين جي فاصلي واري روشني کي اسان ڏينهن جي روشني (Day light) نه پر Twilight سڏيون ٿا. Twilight جا ٽي قسم يا کڻي چئجي ته درجا آهن:
1. Civil Twilight- هيءَ سج جي ڇهه ڊگريون اُفق کان هيٺ تائين واري روشني کي سڏجي ٿي. هن روشنيءَ ۾ سڀ کان گهڻو چمڪندڙ تارا ۽ سيارا- خاص ڪري وينس جنهن کي مارننگ اسٽار (وهائو تارو) ۽ ايوننگ اسٽار به سڏجي ٿو، نظر اچن ٿا. ڌرتيءَ تي ايتري روشني آهي جو ڪنهن ڏيئي يا بتيءَ ٻارڻ جي ضرورت ناهي. رستن تي گاڏيون به بنا هيڊ لائيٽ جي پيون هلنديون آهن.
2. Nautical Twilight- سج جي ڇهن ڊگرين کان ٻارهن ڊگرين تائين سفر واري وقت واري روشني ناٽيڪل ٽيوِلائيٽ سڏجي ٿي. هي اهو وقت آهي جنهن ۾ اسان جا جهازي Navigators سيڪسٽنٽ يا ٻئي ڪنهن اوزار ذريعي اهم تارن جيSight وٺن ٿا جنهن مطابق هو سمنڊ تي جهاز جو ڪيل سفر ۽ ان جي دنيا جي گولي تي نئين پوزيشن جي ڄاڻ حاصل ڪن ٿا. هن وقت جي ورتل سائيٽ سڀ ۾ گهڻي اعتبار جوڳي سمجهي وڃي ٿي. هيءَ روشني سول واريءَ کان گهٽ ٿئي ٿي. بنا بتي جي شيون نظر اچن ٿيون پر انهن جا تفصيل چٽا نظر نٿا اچن. هيءَ روشني مليٽري جي ائڪشن لاءِ اهم سمجهي وڃي ٿي.
3. Astronomical Twilight- هي اهو وقت آهي جنهن ۾ سج ٻارهن ڊگرين کان هيٺ ۽ ارڙهن ڊگرين تائين جي سفر ۾ آهي. هيءَ تمام هلڪي روشني ٿئي ٿي جنهن ۾ آسمان تي اونداهه ڇانيل رهي ٿي ۽ تارن جي سائنس (Astronomy) جا ماهر مختلف تارن جي پوزيشن ۽ چرپر جو رڪارڊ رکي سگهن ٿا پر ڏورانهان ۽ گهٽ روشن تارا جيئن ته Nebulae ۽ galaxies فقط تڏهن نظر اچن ٿا جڏهن سج جو گولو 18 ڊگرين کان هيٺ هليو وڃي ٿو.
Twilight رڳو شام جو سج لهڻ بعد واري روشني نه پر صبح جو سج اڀرڻ کان اڳ واري روشني جو به نالو آهي ۽ اها به ساڳين ٽن حصن ۾ ورهائي وڃي ٿي.
هڪ ٻي اهم ڳالهه جيڪا هتي لکڻ ضروري آهي ته جيتوڻيڪ سج لهڻ بعد واري اها روشني يا صبح جو سج اُڀرڻ کان اڳ واري روشني جيڪا سج جي 18 ڊگريون سفر تائين رهي ٿي، پر سج جو اهو سفر، يعني Twilight، خط استوا وٽ فقط ويهه منٽ کن رهي ٿي جيئن شروع ۾ ٻڌائي آيو آهيان ته ملائيشيا، جيڪو خط استوا جي ويجهو ملڪ آهي، اتي مغرب جي ٻانگ اچڻ بعد (يعني سج لهڻ بعد) اڌ ڪلاڪ اندر اونداهه ٿيو وڃي. پاڪستان خط استوا کان ڪجهه پري آهي ته اتي اها Twilight ڪجهه وڌيڪ وقت هلي ٿي ۽ مغرب نماز پڙهي مسجد مان نڪرڻ تي به ناٽيڪل يا ائسٽرو ناميڪل Twilight (روشني) جو اثر هوندو آهي. وڌيڪ مٿي اتر قطب ڏي يا هيٺ ڏکڻ قطب ۾ اهو عرصو اڃا به وڌيو وڃي. قطبن وٽ جتي اونهاري ۾ ڏينهن جي روشني چوويهه چوويهه ڪلاڪ هلي ٿي اتي بهار ۽ سرءُ جي موسم ۾ Twilight هفتن جا هفتا هلي ٿي ۽ اهڙن ڏينهن کي انهن علائقن ۾ ”سفيد راتيون“ (White Nights) سڏيو وڃي ٿو يعني رات جو به ڪاراڻ يا اونداهه بدران فجر جي وقت واري اڇاڻ رهي ٿي.