مغرب ۽ عشاء نمازن ۾ وٿي
ملائيشيا ۾ اسان لاءِ اهو به نئون تجربو ثابت ٿيو ته سڄو سال سج تقريباً ساڳي وقت تي اڀري ٿو ۽ ساڳي وقت تي لهي ٿو ۽ هر نماز جو وقت نه فقط اسانجي نيول اڪيڊمي واري مسجد ۾ ٻارهوئي ساڳيو هلندو رهيو پر سڄي ملائيشيا ۾ ساڳيو نظر آيو. ان جو سبب اهو آهي ته ملائيشيا پاڪستان وانگر اُڀو نه پر ليٽيل ملڪ آهي. يعني ساڳي ويڪرائي ڦاڪ (Latitude) تي آهي. ان ڪري سڄي ملڪ ۾ سج هڪ ئي وقت تي اڀرندو ۽ لهندو نظر اچي ٿو. اسان وٽ سجاول، مٺي وغيره 24 کن ڊگرين تي آهي ته پشاور گلگت 32 يا 33 کن ڊگرين تي. ان ڪري سج اُڀرڻ ۽ لهڻ ۾ اڌ ڪلاڪ جو ته گهٽ ۾ گهٽ فرق پئجيو وڃي. ان ڪري اسان وٽ ٽي وي تي ظهر يا عصر جي ٻانگ ايندي يا روزي افطار ڪرڻ جو اعلان ٿيندي وقت انائونسر اهو چتاءُ ضرور ڏيندو ته هي اعلان فقط ڪراچي ۽ ان جي پسگردائيءَ وارن لاءِ آهي يا فقط لاهور جي رهاڪن لاءِ آهي.
ملائيشيا ۾ عيد جي نماز به هر شهر ۾ ساڍي اٺين بجي ٿئي پوءِ چاهي عيد ڪهڙي مهيني ۾ به اچي. هونءَ عيد جي نماز مغرب جي نماز نه آهي جو جيئن سج لهي ته ٻانگ ڏيئي نماز پڙهجي. عيد جي نماز اڌ ڪلاڪ اڳ يا پوءِ به مقرر ڪري سگهجي ٿي پر ملائيشيا جي مذهبي ڊپارٽمينٽ طرفان سڄي ملڪ جي مسجدن لاءِ اهوئي وقت مقرر ڪيو ويو آهي. ملائيشيا جي اڌ آدمشماري ملئي مسلمان آهن، 45 کن سيڪڙو چيني ۽ باقي پنج سيڪڙو کن هندو، جين، سک، عيسائي، دهريا وغيره.
ملائيشيا هڪ ’گهڻ قومو‘ ۽ ’گهڻ مذهبو‘ ملڪ آهي پر هڪ ڳالهه مون نوٽ ڪئي ته اتي رهندڙ مسلمان نماز جا پابند آهن. ويتر جو هر مسجد ۾ هر نماز جو وقت ساڳيو آهي ان ڪري هڪ سست ماڻهو به نماز کان گسائيندي شرم ٿو محسوس ڪري جو سندس اوڙي پاڙي وارا يا ساڻس گڏ آفيس ۾ ڪم ڪندڙ يا ڪاليج يونيورسٽي ۾ ساڻس پڙهندڙ ساٿي، جيڪي غير مسلم آهن يعني چيني، عيسائي، هندو، ٻڌ، پارسي، سک وغيره، اهي ئي کيس ٽوڪين ٿا ته ”وقتُو سمڀايانگ“ ٿي ويو آهي- يعني نماز جو وقت ٿي ويو آهي (تون ڪهڙو مسلمان آهين جو نماز نٿو پڙهين.) ڇو جو اڄڪلهه جي انٽرنيٽ جي دور ۾ هڪ غير مسلم کي به اها ڄاڻ آهي ته مسلمان لاءِ نماز فرض آهي. بيماري ۽ معذوريءَ جي حالت ۾ به نماز ڇڏڻي ناهي. اشارن سان به پڙهڻي آهي. اهوئي سبب آهي جو ڏيڍ ڪلاڪ جي لنچ بريڪ ۾ منهنجا ملئي شاگرد ظهر نماز لاءِ مسجد هليا ويا ٿي يا ڪلاس رومن جي پٺئين ورانڊي ۾ مصلو وڇائي نماز پڙهي ورتي ٿي. ٻڌ، عيسائي، هندو ۽ سک شاگرد ڪلاس روم ۾ ويٺا رهيا ٿي. هاڻ تصور ڪريو ته اهڙي صورت ۾ ڪو هڪ يا ٻه مسلمان شاگرد نماز لاءِ نه اُٿڻ تي باقي غير مسلمانن جو هنن ڏي گهوري ڏسڻ لازمي شيءِ ٿيو پوي ته هي ڏٽا مٽا نماز پڙهڻ بدران ڪرسين تي ڇو ويٺا آهن. اها اهڙي شيءِ آهي جنهن جو اسان وٽ احساس ناهي. اسان وٽ ٻيون نمازون ته ٺهيو پر سانجهي نماز جون ٻانگون پيون اينديون ته به ماڻهو دڪانن ۽ مارڪيٽن ۾ شاپنگ ۾ مشغول هوندا. ايتريقدر جو ٻانگ اچڻ تي ٽي وي ۽ ريڊيو جو آواز به گهٽ نه ڪندا. پر ملائيشيا ۾ اها به ڳالهه نوٽ ڪيم ته شهرن ۾ توڙي ٻهراڙيءَ ۾ شام جي وقت عورتون پنهنجن ٻارن سان گڏ پنهنجي گهٽي يا ڀر واري پارڪ ۾ ٽهلنديون رهنديون، جيئن ئي سج لهڻ جو وقت ٿيندو ته ملئي عورتون جيڪي مسلمان آهن پنهنجي گهر ڏي ڀڄنديون. ان وقت ڪا ڳالهه پڇبن ته به يڪدم ”وقتُو مغرب“ چئي هليون وينديون يعني مغرب نماز جو وقت ٿي ويو آهي. پنهنجي پنهنجي گهر جي دريءَ مان مسلمان عورتون ٻاهر کيڏندڙن ٻارن کي سڏ پيون ڪنديون ته ٻين ڌرمن جا ٻار اڃا کيڏن پيا ته ڀلي کيڏن توهان گهر پهچي نماز پڙهو يا مسجد ۾ وڃو. ان وقت هنن جي زبان تي Mari Sini (هيڏانهن اچو) بدران Waktu Maghrab جو سڏ هوندو آهي ۽ ٻار سمجهي ويندا آهن ته وقتُو مغرب معنيٰ راند روند يڪدم بند ڪري نماز لاءِ گهرن ۾ گهڙو. ان وقت نماز کان گسائي ٻاهر ڦرڻ هڪ مسلمان لاءِ خراب علت ۽ عيب سمجهيو وڃي ٿو.
مغرب جي اذان سج لهڻ يعني اُفق (Horizon) جي پٺيان هلي وڃڻ تي اچي ٿي. اها ٻي ڳالهه آهي ته Navigationally سج ڪجهه منٽن لاءِ اڃا رهي ٿو پر هتي انسان جي ديد مطابق سج جو غروب ٿيڻ قبول ڪرڻ جو حڪم آهي ۽ ان وقت مغرب نماز جي ٻانگ ڏني وڃي ٿي ۽ افضل ڳالهه اهائي چئي وڃي ٿي ته ڪوشش ڪري يڪدم نماز پڙهجي. پر ڪن مجبورين ڪري ڪجهه دير ٿي وڃي ته سانجهي (مغرب) نماز ڪيستائين جائز آهي؟ اهو سوال هڪ ڏينهن پنهنجي دوست رشيد کرل کان ڪيم ته هن ٻڌايو ته هن کي ڪنهن مولوي ٻڌايو آهي ته سانجهي نماز جي ٻانگ اچڻ بعد سؤ اُٺن جي قطار لنگهڻ تائين نماز delay ڪري سگهجي ٿي. سئيڊن ۾ تعليم دوران مالمو شهر جي مسجد جي ترڪ امام کان پڇيم ته هن ٻڌايو ته ٻانگ بعد ڪلاڪ اندر نماز پڙهي سگهجي ٿي. ٿي سگهي ٿو مون غلط ٻڌو يا سمجهيو هجي پر اهو آهي ته ڪافي دير تائين سئيڊن ۾ سانجهي نماز لاءِ ماڻهو ايندا رهيا ٿي.
هڪ دفعي ملائيشيا ۾ سانجهي نماز تي مونکي ڏهه منٽن کن دير ٿي وئي ۽ جنهن وقت مسجد ۾ گهڙي رهيو هوس ته ماڻهو نماز پڙهي نڪري رهيا هئا. مونکي مسجد اندر آرام سان گهڙندو ڏسي امام مونکي رڙ ڪري چيو ”جلدي ڪر! نماز جو وقت تنگ ٿيندو وڃي.“ هن جو مطلب هو ته اهو ختم ٿيڻ تي آهي. ٻئي ڏينهن امام کي چيم ته مون ٻڌو آهي ته سانجهي نماز هڪ ڪلاڪ اندر تائين ٿي سگهي ٿي. هن ڪا دير مون ڏي حيرت ۾ ڏسي پوءِ ٽوڪ طور چيو ته ”ڪهڙي مولويءَ توکي چيو آهي، مني ڪلاڪ بعد ته سومهڻي (عشاء) نماز جي ٻانگ ٿي اچي. معنيٰ عشاء نماز جي ٻانگ کان پوءِ تون سانجهي پڙهندين ڇا؟“
آئون چپ ٿي ويس. ڳالهه ته مونکي برابر دل سان لڳي جو ملائيشيا ۾ ستين بجي سج ٿو لهي ۽ مغرب نماز ٿا پڙهون ۽ پوري اٺين بجي عشاء نماز لاءِ جماعت ٿي بيهي. هاڻ کيس ڪهڙي ويهي سئيڊن جي مولويءَ جي ڳالهه ٻڌايان ته ملائيشيا اچڻ کان اڳ آئون اتي هوس ته اتي جي مسجد جو مولوي ٻڌائيندو هو. ملائيشيا جي ان ڳوٺ جي مسجد جو اهو ڳوٺاڻو امام هونءَ ئي يورپ ۽ اتي جي ماڻهن تي ڪاوڙيو وتيو ٿي.
بهرحال ڪجهه وقت کان پوءِ اها ڳالهه مونکي ڌيان ۾ ضرور آئي ته ٿي سگهي ٿو ته ملائيشيا جي هن ڪئالا سنگائي بارو ڳوٺ جي مسجد جو مولوي ته صحيح هجي ئي هجي پر سئيڊن وارو مولوي به صحيح هجي. ڇو جو هڪ ڳالهه آهي ته ملائيشيا ۾ مغرب ۽ عشاء نمازن جي وچ ۾ فقط ڪلاڪ جو فرق آهي پر سئيڊن ۾ ٻن اڍائي ڪلاڪن کان مٿي جو فرق آهي. اڄڪلهه (هي سيپٽمبر مهيني جو آخري هفتو آهي) سئيڊن جي گادي واري شهر اسٽاڪهوم ۾ سج ڇهين بجي ڌاري لهي ٿو ۽ عشاء نماز ساڍي اٺين بجي ٿئي ٿي. اسٽاڪهوم شهر چڱو خاصو اتر ۾ آهي پر سئيڊن جو هڪ ٻيو شهر ڪرونا جيڪو اڃا به گهڻو مٿي اتر ۾ آهي اتي اڄڪلهه سج ساڍي ڇهين لهي ٿو ۽ عشاء نماز ڏهين بجي ٿئي ٿي. يعني ساڍي ڇهين بجي سج جي غروب ٿي وڃڻ بعد چڱي دير روشني رهي ٿي ۽ ظاهر آهي سومهڻي (عشاء) نماز تڏهن پڙهي سگهجي ٿي جڏهن اونداهه ٿي وڃي. اهڙي طرح فجر نماز ان وقت کان پڙهي سگهجي ٿي جڏهن رات جي اونداهه ٽٽي. اسان وٽ ڪراچيءَ ۾ اڄڪلهه فجر نماز سوا پنجين کان شروع ٿئي ٿي. سج پوري ڪلاڪ بعد، سوا ڇهين بجي اُڀري ٿو. فجر نماز لاءِ چيو وڃي ٿو ته سج اُڀرڻ کان پنج ڏهه منٽ اڳ تائين پڙهي سگهجي ٿي تنهنجا کڻي پندرهن منٽ سمجهو. تنهنجي معنيٰ ته ڪراچيءَ ۾ اڄڪلهه توهان فجر نماز سوا پنجين کان ڇهين تائين پڙهي سگهو ٿا يعني منو ڪلاڪ توهان کي نماز لاءِ آهي. ان حساب سان اسلام آباد ۾ جيڪو ڪراچيءَ کان ڪافي مٿي اتر ۾ آهي توهان کي فجر نماز پڙهڻ لاءِ سوا ڪلاڪ کن مليو وڃي جو اتي اڄڪلهه فجر نماز ساڍي چئين کان پڙهي سگهجي ٿي ۽ سج پوري ڇهين بجي اُڀري ٿو ۽ اسان اهوئي سج اُڀرڻ کان 15 منٽ اڳ تائين فجر نماز پڙهي سگهجي ٿي وارو ساڳيو فارمولا apply ڪريون ته سوا ڪلاڪ ٿيندو. اهڙي طرح ڏکڻ ۾ خط استوا جي ويجهو وارن شهرن سنگاپور، ڪوالالمپور يا يوگنڊا جي شهرن ۾ جتي اڄڪلهه فجر نماز ساڍي پنجين شروع ٿئي ٿي ۽ سج سوا ڇهين ڌاري اُڀري ٿو اتي فجر نماز لاءِ مني ڪلاڪ کان به گهٽ وقت ملي ٿو ۽ مٿي اتر ۾ مثال طور روس جي شهر مرمانسڪ ۾ اڄڪلهه پوڻي پنجين فجر نماز جي ٻانگ اچي ٿي ۽ سج ساڍي اٺين بجي اُڀري ٿو ۽ اڃا به مٿي اتر ۾ گرين لئنڊ جي شهر ٿول (Thule) ۾ صبح جو سوا پنجين ٻانگ اچي ٿي ۽ سج نائين بجي اُڀري ٿو. يعني توهان جي آفيس جو ٽائيم 8 وڳا آهن ته توهان آفيس اچي پنهنجي حاضري هڻي، چانهه جو ڪوپ پي پوءِ وضو ڪري فجر نماز پڙهي سگهو ٿا. يا سوا پنجين بجي ئي نماز پڙهي ڪلاڪ ٻه ننڊ ڪري پوءِ آفيس لاءِ تيار ٿي اٺين بجي آفيس ۾ اچي سگهو ٿا. ٿول شهر کان به اڃا مٿي اتر قطب وٽ 83oN تي هڪ ٻيو گرين لئنڊ جو شهر ٿامسن آهي جتي اڄڪلهه ساڍي چئين کان فجر نماز جو ٽائيم شروع ٿئي ٿو ۽ سج ساڍي اٺين بجي ڌاري اڀري ٿو. هاڻ (انهن ڪجهه شهرن ۽ انهن ۾ ”فجر نماز“ ۽ ”سج اڀرڻ“ جي وقتن تي توهان غور ڪندائو ته توهان کي هيءَ ڳالهه ڌيان ۾ ايندي ته خط استوا وٽ جيڪي ملڪ آهن اتي فجر ۽ سج اڀرڻ جي وچ ۾ ٿورو وقت ٿئي ٿو جيئن سنگاپور، ملائيشيا ۽ انڊونيشيا جي شهرن ۾ يا آفريڪا ۾ ڪينيا، يوگنڊا، زائر جي شهرن ۾ يا جيئن ڏکڻ آمريڪا جي اڪيڊار ۽ ڪولمبيا جي شهرن ۾، جتان خط استوا (Equator) گذري ٿو. ساڳي طرح انهن هنڌن تي سانجهي (مغرب) ۽ سومهڻي (عشاء) جي نمازن جي وچ ۾ به گهٽ وقت ٿئي ٿو. جيئن جيئن خط استوا کان پري قطبن ڏي وڃبو ته اهو وقت وڌندو ويندو. جيئن اسان وٽ ڪراچيءَ ۾ سج لٿي کان پوءِ ڪجهه دير روشني رهي ٿي، اسلام آباد ۽ ڪابل ۾ ته اڃا وڌيڪ ۽ جي وڌيڪ اتر ۾ ماسڪو يا اسٽاڪهوم ۾ ڏسبو ته اتي اهو روشنيءَ جو وقت اڃا وڌيل ملي ٿو ان ڪري سانجهي نماز بعد سومهڻي نماز لاءِ ٻه اڍائي ڪلاڪ انتظار ڪرڻو پوي ٿو، جيئن ڏينهن واري روشني صفا ختم ٿي مڪمل اونداهه ڇانئجي وڃي. ماسڪو، اسٽاڪهوم يا اوسلي جهڙن قطبي شهرن جا رهاڪو جڏهن سنگاپور يا ڪوالالمپور گهمڻ ايندا آهن ته انهن کي اهو تجربو عجيب محسوس ٿيندو آهي ته سج لهڻ کان پوءِ يڪدم اوندهه ٿيو وڃي. گذريل سال جون جولاءِ ڌاري آئون جپان ۾ هوس جتي فجر ساڍي ٽي بجي شروع ٿيندي هئي (يعني رات جي اوندهه ٽٽندي هئي) ۽ سج وري ستين بجي اڀرندو هو ۽ منهنجن ڏهٽن کي اٺين بجي اسڪول پهچڻو هوندو هو. پوءِ فجر تي تهجد نماز وانگر اُٿي نماز گهر ۾ پڙهي سمهي رهندو هوس ۽ پوءِ سج اڀرڻ تي اُٿي ٻارن کي اسڪول ڇڏي ايندو هوس. ڪوبي واري مسجد ۾ جماعت ٿيندي هئي پر دير سان، سج اڀرڻ کان ڪلاڪ کن اڳ.