قمري ۽ شمسي ڪئلينڊر
• قمري (Lunar) ڪئليندر جو مهينو 29 ڏينهن جو به ٿي سگهي ٿو ته 30 ڏينهن جو به (سال ۾ ڇهه مهينا 30 ڏينهن جا ۽ ڇهه مهينا 29 ڏينهن جا ٿين). شمسي ڪئلينڊر جي فيبروري مهيني ۾ 28 ڏينهن ٿين (سواءِ Leap year ۾، يعني چوٿين سال جي فيبروري مهيني ۾ 29 ڏينهن ٿين)، چئن مهينن ۾ 30 ڏينهن ٿين (اپريل، جون، سيپٽمبر ۽ نومبر ۾) باقي بچيل ستن مهينن مان هرهڪ ۾ 31 ڏينهن ٿين. ان حساب سان شمسي ڪئلينڊر جي هڪ سال ۾ 365 ڏينهن ٿين ۽ ليپ يئر ۾ 366 ڏينهن. قمري سال شمسي سال کان يارهن ڏينهن ننڍو ٿئي ٿو. ان ڪري رمضان هر سال 11 ڏينهن اڳ اچي ٿو.
• اسلامي ڪئلينڊر جي هجري سال جو قمري مهينو، جڏهن پهرين جو نئون هلال (Crescent) چنڊ اُفق وٽ نظر اچي ٿو، ان بعد شروع ٿئي ٿو. ياد رهي ته ”نئين چنڊ“ (New Moon) ۽ نئين هلال چنڊ (Crescent) ۾ گهٽ ۾ گهٽ 17 کن ڪلاڪن جي ڄمار جو فرق رهي ٿو. نئون چنڊ نمودار ٿيڻ، يعني ان جي ڄمڻ جي Calculation سال کن اڳ ڪري سگهجي ٿي، پر هلال چنڊ جي اڃا تائين ته ناممڪن آهي. ٿي سگهي ٿو اڳتي هلي قدرت انسان کي اهڙي سمجهه ۽ عقل ڏي جو هلال چنڊ جي نظر اچڻ جي خبر اڳواٽ لهي سگهجي ۽ پڙهندڙن جي ياداشت لاءِ هڪ دفعو وري لکندو هلان ته نئون ڄميل چنڊ Invisible ٿئي نٿو، جيڪو اُگهاڙي اک سان ته ڇا پر ڪنهن دوربين سان به ڏسي ٿو سگهجي. پوءِ هي نئون چنڊ جڏهن سترهن ارڙهن ڪلاڪ جو ٿئي ٿو ته مٿس پوندڙ سج جي ڪِرڻن ڪري هن جو هڪ معمولي حصو، گدري جي سنهڙي ڦار جي شڪل جهڙو ڌرتيءَ تان نظر اچي ٿو، جنهن کي اسان هلال سڏيون ٿا. اهو چنڊ اسان جي ملڪ ۽ ترڪيءَ جي جهنڊي ۾ ڏيکاريل آهي. هلال چنڊ نظر اچڻ کان پوءِ اسان جو نئون مهينو شروع ٿئي ٿو. پر ڪن قومن ۽ ڌرمن جي ڪئلينڊر جو مدار قمري چنڊ تي ته آهي پر انهن جو مهينو نئين چنڊ جي ڄمڻ شرط ئي شروع ٿيو وڃي ۽ چنڊ جو نظر اچڻ ضروري ناهي. جيئن هن سال رمضان مهيني جي شروع ٿيڻ وارو چنڊ جيتوڻيڪ ملائيشيا ۽ ٿائليند ۾ جنم وٺي چڪو هو بلڪ هن جي عمر انهن ملڪن ۾ سج لٿي مهل 8 ڪلاڪن جي هئي پر جيئن ته اهو نظر نه آيو ان ڪري مسلمانن رمضان ان ڏينهن کان شروع نه ڪيو (ظاهر آهي اٺ ڪلاڪ عمر جو چنڊ Invisible ٿئي ٿو ۽ هرگز نظر نه ايندو) ساڳي وقت ملائيشيا ۽ ٿائلينڊ ۾ رهندڙ چيني ماڻهن جو نئون چيني مهينو شروع ٿي ويو جو انهن جو حساب چنڊ جي ڄم کان ٿئي ٿو ۽ اسانجو چنڊ جي نظر اچڻ کان پوءِ. ان ڪري هجري ڪئلينڊر جو مهينو سڄي دنيا ۾ هڪ ئي ڏينهن تي شروع ٿي نٿو سگهي. ان ڪري اسان ڏٺو ته انگيلنڊ ۾ رمضان شروع ٿيڻ کان هڪ ڏينهن پوءِ ملائيشيا، انڊيا، پاڪستان وغيره ۾ ٿيو. پر اهي قمري ڪئلينڊر، چينين وغيره جا، جن جو نئون مهينو، چنڊ جي ڄم واري گهڙيءَ کان، يعني Conjuction کان شروع ٿئي ٿو، جي نئين مهيني جي پهرين تاريخ سڄي دنيا ۾ هڪ ئي ڏينهن تي ٿئي ٿي ۽ اهڙو قمري ڪئلينڊر شمسي ڪئلينڊر وانگر اڳواٽ ٺاهي سگهجي ٿو پر اهو قمري ڪئلينڊر ٺاهڻ ناممڪن ڳالهه آهي جنهن جو مهينو Moon Sighting (چنڊ جي نظر اچڻ) سان شروع ٿئي ٿو.
• چوڏهين جو چنڊ، (سڄو چنڊ، Full Moon) اهو آهي جيڪو پوري طرح روشن آهي يعني چنڊ جو اهو اڌ جيڪو ڌرتيءَ ڏي آهي اهو سج جي ڪِرڻن سان ڀريل هجي. چنڊ جو هي فيز (Phase) جنهن ۾ سڄو چنڊ نظر اچي ٿو ”نئين چنڊ“ جي بلڪل ابتڙ آهي. نئين چنڊ واري فيز ۾ چنڊ جو اهو اڌ جيڪو ڌرتيءَ طرف آهي بلڪل اونداهو رهي ٿو ۽ نظر نٿو اچي.
• چنڊ جو فقط هڪ پاسو ڌرتيءَ ڏي رهي ٿو. چنڊ ڌرتيءَ جي چوڌاري 29.5 ڏينهن ۾ ڦيرو ڪري ٿو. ان سڄي ڦيري ۾ چنڊ جو اهوئي هڪ پاسو ڌرتيءَ ڏي رهي ٿو. توهان چنڊ تي پهچڻ بعد جيڪڏهن چنڊ جي ان اڌ تي آهيو ته ڏينهن رات ۽ مهيني جا سڀ ڏينهن ڌرتي جو گولو توهان سامهون آهي ۽ جي ٻي اڌ پاسي آهيو ته توهان کي سڄو مهينو ڌرتي نظر نه ايندي.
• ڌرتي سج جي چوڌاري چڪر ته هڻي ٿي پر پنهنجي محور تي به گول ڦرندي رهي ٿي. پنهنجي چوڌاري 24 ڪلاڪن ۾ چڪر پورو ڪري ٿي ان ڪري ڌرتيءَ تي 24 ڪلاڪن اندر هڪ دفعو سج اُڀري ٿو ۽ هڪ دفعو لهي ٿو. چنڊ پنهنجي چوڌاري نٿو ڦري اهو فقط ڌرتيءَ جي چوڌاري ڦري ٿو جيڪو هن جو چڪر 29.5 ڏينهن ۾ پورو ٿئي ٿو ان ڪري چنڊ تي سڄي مهيني ۾ فقط هڪ دفعو سج اُڀري ٿو ۽ هڪ دفعو لهي ٿو.
• نئون چنڊ (New Moon) جيڪو سج، چنڊ ۽ ڌرتيءَ جي هڪ قطار يا لائين (Plane) ۾ اچڻ وقت ڄمي ٿو يعني ان وقت چنڊ جي عمر ٻُڙي (Zero) ڪلاڪ آهي ۽ ان گهڙيءَ کان چنڊ جي عمر ڳڻي وڃي ٿي. اها گهڙي Conjuction سڏجي ٿي، يعني ميلاپ يا اجتماع جي ساعت سڏجي ٿي. نئون چنڊ 17 کان 23 ڪلاڪن تائين اڳيان ۽ پويان (يعني Conjuction کان پهرين) ڪڏهن به نظر نٿو اچي. اسان کي Calculation ذريعي خبر ته پئجي وڃي ٿي ته هن وقت Conjuction (اجتماع) ٿيو آهي ۽ نئون چنڊ ڄائو آهي. نئون چنڊ مڪمل چنڊ (Full moon) جو بلڪل مخالف فيز آهي. نئين چنڊ مهل، توڙي سڄي چنڊ (چوڏهين جي چنڊ يعني full moon) مهل، سج، چنڊ ۽ ڌرتي هڪ ئي قطار ۾ اچيو وڃن پر فقط اهو آهي ته سڄي چنڊ مهل وچ ۾ ڌرتيءَ جو گولو آهي ۽ هڪ پاسي سج آهي ته ٻئي پاسي چنڊ ۽ اهو سڄو چنڊ اسان کي روشن نظر اچي ٿو. ان تي سج جا پوندڙ ڪِرڻن وارو پاسو اسان (ڌرتي) ڏي آهي ۽ چنڊ جي سڄي reflection اسان ڏي آهي.
نئين چنڊ نڪرڻ مهل چنڊ وچ ۾ اچي ٿو جنهن جي هڪ پاسي سج آهي ۽ ٻئي پاسي ڌرتيءَ جو گولو. چنڊ جو اڌ گول جيڪو ڌرتيءَ ڏي آهي اهو اونداهو آهي. سج جي روشني هن جي ٻئي پاسي پئي پوي. چنڊ جو ڌرتيءَ ڏي وارو پاسو اهڙو اونداهو آهي جو دوربين سان به نٿو ڏسي سگهجي. ايتري قدر جو محسوس به نٿو ڪري سگهجي ته هي چنڊ آهي. هونءَ عام حالتن ۾ ستين کان ويهين تاريخ جو چنڊ جيڪو ڪافي روشن رهي ٿو، ان جي هيٺان جي ڪا ڪڪري اچي وڃي ته به محسوس پيو ٿيندو ته چنڊ ان ڪڪر جي پويان، هن هنڌ تي آهي پر نئون چنڊ ٺپ نظر نٿو اچي. سندس ڪو لينگهو يا ٻاهرين گول جي ذري (Arc) به نظر نٿي اچي. پر ڪڏهن ڪڏهن اهڙو وقت اچي ٿو جڏهن اهو نئون چنڊ (Invisible چنڊ) نظر اچي ٿو. اهو پهرين يا ستين اٺين، يا چوڏيهن يا ويهين ايڪهين تاريخ جيئن چمڪندو نظر نٿو اچي بلڪ هڪ پاسي Shadow وانگر Silhouette نظر اچي ٿو، جيئن ڪنهن وڏي بلب جي اڳيان ڪا شيءِ جهلڻ سان ان جو فقط Silhouette نظر ايندو.
پٺيان بلب جي تيز روشنيءَ ڪري ان جي اڳيان جهليل شيءِ جو تفصيل ته معلوم نه ٿي سگهندو پر ان جي ٻاهرين پاڇي مان اهو معلوم ضرور ٿي سگهندو ته اها شيءِ بال آهي، ڪو پکي آهي يا ڪو گل، ڪتاب وغيره. سو اسانجو نظر نه ايندڙ (Invisible) نئون چنڊ فقط تڏهن نظر اچي ٿو جڏهن سج گرهڻ ٿئي ٿي ۽ سج گرهه هميشھ تڏهن ٿئي ٿي جڏهن سج، چنڊ ۽ ڌرتي هڪ لائين ۾ آهن يعني Conjuction (ميلاپ) جي عمل مهل ۽ چنڊ گرهه تڏهن ٿيندي آهي جڏهن سڄو چنڊ چوڏهينءَ جو (Full moon) هوندو آهي.
• چنڊ جي ڄم جي گهڙي يعني Conjuction (جنهن لمحي کي سج چنڊ ڌرتيءَ جي گولي کي هڪ ليڪ ۾ اچڻ ڪري اسين ميلاپ يا اجتماع سڏيون ٿا، يا عرب ”قران“ سڏين ٿا جيڪو لفظ ڪيترن هنڌن تي اڙدو ۾ به استعمال ٿئي ٿو) هڪ لمحو ٿئي ٿو جنهن جو سڄي دنيا ۾ ساڳيو وقت ٿئي ٿو. مثال طور شوال جي چنڊ جو ڄم Conjuction گرين وچ مين ٽائيم (جنهن کي اڄڪلهه U.T يعني يونيورسل ٽائيم به سڏجي ٿو) 8 بجي صبح جو ٿيو، معنيٰ سڄي دنيا ۾ ان وقت ٿي ويو. اها ٻي ڳالهه ته ان وقت پاڪستان ۾ منجهند جو هڪ ٿيو هوندو ۽ اسان اهوئي چونداسين ته هڪ بجي قران يعني چنڊ جو ڄم ٿي ويو. دبئي ۾ ان وقت صبح جا يارهن ٿيا هوندا معنيٰ دبئي ۾ يارهين بجي ٿي ويو. سو چنڊ جي ڄم جو اعلان سڄي دنيا ۾ هڪ ئي وقت ٿيو وڃي ۽ ان وقت جي خبر هڪ سال اڳواٽ به پئجي سگهي ٿي پر چنڊ نظر اچڻ يعني Moon Sight، جنهن کي اسان عربي ۾ ”رويت هلال“ به چئون ٿا يعني (Crescent) چنڊ جو نظر اچڻ، ان جي هڪ ته اڳواٽ خبر نٿي پئجي سگهي ۽ ٻيو ته ان جو هر هنڌ وقت به مختلف ٿئي ٿو. مثال طور مٿيون بحث هيٺ آيل شوال جو چنڊ جنهن جو پاڪستان ۾ ڄم جو وقت منجهند جو هڪ ٿيو، اهو پاڪستان ۾ شام جو 7 بجي، سج جي غروب ٿيڻ وقت ڇهن ڪلاڪن جو ٿيندو ان ڏينهن اهو پاڪستان ۾ ڪڏهن به نظر نه ايندو، ڇو ته ان عمر (ڇهه ڪلاڪن) جو چنڊ هرگز نظر نه اچي سگهندو، ڀلي کڻي اهو سج لٿي کان پوءِ به ڪافي دير اُفق تي هجي. اهو چنڊ نيويارڪ پهچڻ تائين به ايترو بالغ نه ٿيندو جو هلال (سنهي ڦار) جي شڪل ۾ نظر اچي سگهي، ڇو جو نيويارڪ تائين پهچڻ ۾ ان جي عمر 15 ڪلاڪ هوندي. چنڊ هميشھ سترهن ارڙهن يا اڃا به وڌيڪ ٻاويهه ٽيويهه ڪلاڪن جو ٿيڻ بعد نظر اچي ٿو. نيويارڪ ۽ لاس اينجلس شهرن ۾ چئن ڪلاڪن جو فرق آهي ۽ لاس اينجلس تائين پهچڻ ۾ جڏهن چنڊ 19ڪلاڪن جو هوندو، ان وقت لاس اينجلس (ڪئليفورنيا رياست) جو ڪو باشندو چوي ته مون چنڊ ڏٺو ته اها ڳالهه مڃڻ جهڙي آهي ڇو جو 17 کن ڪلاڪن بعد نظر اچي به سگهي ٿو.
• نئين چنڊ يعني هلال چنڊ جي نظر اچڻ جو انحصار ڪيترين ئي ڳالهين تي آهي. جيئن ته چنڊ جي بلوغت. اهو گهٽ ۾ گهٽ ارڙهن کن ڪلاڪن جي لڳ ڀڳ هجي. چنڊ جو ڪنهن هنڌ اڳ ۽ ڪنهن هنڌ تي پوءِ (ٻئي ڏينهن) نظر اچڻ جو مدار ان جي ويڪرائي ۽ ڊگهائي ڦاڪ تي به آهي- يعني جنهن ملڪ مان توهان ڏسڻ چاهيو ٿا، ان جي جاگرافيائي پوزيشن ڪهڙي آهي- خط استوا جي ويجهو آهي يا قطبن جي ويجهو؟ ڪهڙي Longitude تي آهي؟ ٽي ڳالهه اها آهي ته سج جي لهڻ کان پوءِ چنڊ ڪيتري دير رهيو، جنهن بعد اهو غروب ٿيو؟ ڇو جو ڪيترن هنڌن تي پهرين تاريخ جو چنڊ جيتوڻيڪ سج جي غروب ٿيڻ کان پوءِ لهي ٿو پر اُفق تي گهڻي شفق احمر يا شفق ابيض (Twilight) يعني تکي روشني رهي ٿي، جو چنڊ جو نظر اچڻ مشڪل ٿيو پوي.