نکٽ سڀ نئي ويا
دنيا جي مختلف علائقن ۾ مختلف تارا نظر اچن ٿا. ڪي تارا دنيا جي اتر اڌ گول ۾ به نظر اچن ٿا ته ڏکڻ اڌ گول ۾ به، پر ڪيترا هڪ ۾ چٽا نظر اچن ٿا ته ٻئي ۾ ڌنڌلا- خاص ڪري اُفق (Horizon) وٽ. ڪي تارا ٿوري دير نظر اچڻ بعد لڙيو وڃن ته ڪي تارا رات جو ڳپل حصو نظر اچن ٿا. گهڻو تڻو سڀ تارا سال جي مختلف حصن ۾ نظر اچن ٿا ۽ دنيا جي گول گهمڻ ڪري اسان لاءِ غروب ٿيو وڃن پر اتر قطب تارو (Polaris) اهڙو تارو آهي جو سڄي رات ۽ سڄو سال ڄڻ هڪ هنڌ بيٺو آهي. هي تارو اتر طرف نظر اچي ٿو. رات جو رڻ پٽ ۾ ڪو ڀلجي وڃي يا آڌيءَ رات جو ننڊ مان اُٿي سفر شروع ڪري ته هو اتر قطب واري تاري کي ڏسي اتر جو طرف سڃاڻي سگهي ٿو ۽ پوءِ ٻيا طرف به آسان ٿيو وڃن. سمنڊ تي جهاز اتر طرف هلائڻو آهي ته ان تاري جي نڪ سامهون پيو وڃجي، يا ٻئي ڪنهن طرف وڃڻو آهي ته اوتريون ڊگريون ساڄي يا کاٻي وڃجي. هن تاري کي Pole Star (قطب تارو) ۽ North Star (اتر تارو) به سڏجي ٿو. هاڻ ته عربستان ۾ روڊ رستا ٺهي ويا آهن ۽ ماڻهو ڪارن ۾ سفر ڪن ٿا، جيڪي اُٺن تي يا پنڌ هلن ٿا انهن لاءِ به چوڌاري ڪيتريون ئي نشانيون آهن ۽ مڪي کان مديني ته ڇا، دمام ۽ الخبر کان يمن جي شهرن: عدن ۽ صنعا تائين، بنا تارن ڏسڻ جي وڃيو پهچن، نه ته صدين تائين هي عرب رستو ڳولڻ لاءِ ٻن تارن جو وڏو سهارو وٺندا هئا. هڪ هي قطب تارو جنهن کي عرب ”الجدي“ (ٻڪر) سڏين ٿا ۽ ٻيو ڪئنوپس (Canopus) تارو جنهن کي هو ”سُهيل“ سڏين ٿا. اهي ٻئي تارا اسان واري اتر اڌ گول واري ڌرتيءَ تي روزانو نظر اچن ٿا. قطب تاري جي مقابلي ۾ سهيل (Canopus) ڪجهه گهٽ درجو رکي ٿو جو اهو پوءِ اُفق (Horizon) پويان غائب ٿيو وڃي. ڪولمبس جهاز هلائڻ وقت قطب تاري تي گهڻو depend نٿي ڪيو جو ان وقت تائين قطب نما (Compass) ايجاد ٿي چڪو هو. پر اهو آهي ته هن هر وقت رستي جي پڪ ڪرڻ خاطر قطب تاري ڏي به نهار ڪئي ٿي ڇو جو ”قطب نما“ جي لوهي سُئي ڪنهن وقت به اٽڪي سگهي ٿي يا اوسي پاسي ۾ گهڻي Magnetic Field هجڻ ڪري ڪمپاس جي سُئيءَ ۾ نقص (Error) پيدا ٿي سگهي ٿو ۽ هڪ اها به شيءِ برمودا ٽڪنڊي واري سمنڊ ۾ پيدا ٿيڻ ڪري جهازن جا حادثا ٿين ٿا. هو صحيح راهه تان ڀٽڪيو وڃن.
بهرحال Navigation لاءِ سڀ کان گهڻو استعمال ٿيندڙ قطب تارو (Pole Star) جنهن کي عرب ”الجدي“ تارو سڏين ٿا ۽ ڪجهه ملڪن ۾ هي تارو ”نارٿ اسٽار“ ۽ “Lodestar” به سڏجي ٿو، هڪ مقرر هنڌ (Fixed Position) ۾ رهي ٿو- جنهن ڪري ٻين تارن کان منفرد آهي ۽ هن ذريعي رستو ڳولڻ ۾ سولائي رهي ٿي باقي هي تارو ڪو اهڙو گهڻو روشن ناهي. آسمان ۾ گهڻي روشني وارن تارن ۾ هن کي 48هون نمبر مڃيو وڃي ٿو. سڀ ۾ چٽو تارو (يعني سج بعد) Sirius (الشعريٰ) آهي. قطب تارو اسان جي ڌرتيءَ کان 431 نوري سال پري آهي.
پڙهندڙن کان هڪ سوال پڇڻ گهرندس ته هنن کي قطب تاري جي سڃاڻ آهي؟ منهنجي خيال ۾ ته گهٽ ۾ گهٽ هن تاري کان اسان وٽ سنڌ ۾ هرهڪ واقف آهي. آئون ننڍو هوس ته اسانکي پنهنجي ڏاڏيءَ ٻڌايو هو. هوءَ مرحومه تارن، ڪتين ۽ انهن جي اڀرڻ لهڻ کان تمام گهڻو واقف هئي. پڙهيل بلڪل نه هئي. گهڙيال ڏسي وقت به سڃاڻي نه سگهندي هئي پر رات جو چنڊ تارن جي Positions مان ۽ ڏينهن جو سج جي پاڇي مان، چاهي اونهارو هجي يا سيارو ته وقت ٻڌائي ويندي هئي ته فلاڻي نماز جو وقت ٿيڻ وارو آهي يا رات جا ڪيترا پهر گذري چڪا آهن، وغيره. تارا جيسين ٻيو ڪونه ڏيکاري، تيسين منهنجو هي مضمون پڙهي سڃاڻڻ سولو ڪم نه آهي. يا ته وري ڪو جاگرافي يا علم فلڪيات (Astronomy) جو شاگرد هجي جنهن کي ويڪرائي ڦاڪ (Latitute) يا Constellation (تارن جو جهرمٽ) ٻڌائجي ته پوءِ سمجهي سگهي. پر Astronomy پڙهڻ وارن ڏينهن ۾ به سبجيڪٽ پڙهائڻ وارو پروفيسر رات جو کلئي آسمان هيٺان بيهي مغز ماري ڪندو هو ته فلاڻي نالي وارو تارو فلاڻو آهي.
Astronomy (علم فلڪيات) جي حساب سان- ياد رهي ته اسان علم فلڪيات سائنسي سبجيڪٽ جي ڳالهه ڪري رهيا آهيون ۽ نه علم نجوم (Astrology) جي- جيڪو اسانجي مذهب ۾ حرام سمجهيو وڃي ٿو؛ سڄو آسمان مختلف حصن ۾ ورهايو ويو آهي جنهن ۾ ڪجهه اهم ۽ روشن تارن جي جهرمٽن جون شڪليون آهن. صدين کان مختلف قومون پنهنجي حساب سان تارن جي جهڳٽن کي مختلف نالن سان سڏينديون اچن. انهن شڪلين ۾ اسان 80 کن شڪلين کي اهميت ڏيون ٿا. ڏٺو وڃي ته اهي سڀ شڪليون خيالي آهن سواءِ ڪنهن ايڪڙ ٻيڪڙ جي. جيئن اسان وٽ هڪ اهڙي شڪل جو نالو ٽيڙو آهي جنهن ۾ ٽي تارا هڪ ٻئي جي ويجهو نظر اچن ٿا- يعني اسان ڌرتي وارن کي ائين لڳي ٿو جيتوڻيڪ هو هڪ ٻئي کان ڪروڙين ميل پري آهن ۽ اسان کان ته اربها کربها ميل ڏور آهن. بهرحال تارن جي هن جهڳٽي (ٽيڙوءَ) جو نالو نظر ايندڙ شڪل مطابق آهي ۽ اسان وٽ هرڪو تارن جي هن جهڳٽي کان واقف آهي ۽ اڱڻ ۾ سمهڻ وارو هرهڪ هن جهڳٽي (Constellation) کان واقف آهي. شاهه لطيف به سر راڻي ۾ هن Constellation (تارن جي جهرمٽ) جي ڳالهه ڪئي آهي:
”ڪتين ڪَر موڙيا، ٽيڙو اڀا ٽيئي
راڻو رات نه آيو، ويل ٽري ويئي
کوءِ سا کاڻي راتڙي! جا پرين ري پيئي
مونکي ڏنءُ ڏيئي، ڍوليو ڍٽ قراريو.“
پر ڪي ڪي تارن جا جهرمٽ اهڙا آهن جن جا نالا کڻي هرڻ، عقاب، يا انگريزيءَ ۾ Canis Minor (ننڍو ڪتو)، Canis Major (وڏو ڪتو)، Orion، Virgo (ورجن)، Cygnus (ڪونج) آهي پر اهي ڇهه ست تارا جيڪي اها ڪونج يا ڪتو ٺاهين ٿا انهن مان ته ڪونج جي چهنب يا پڇ به نه ٺهي سگهي ۽ 7 تارن جي هڪ اهڙي جهڳٽي (Constellation) جو نالو Ursa Major آهي جنهن کي يورپ پاسي Big Dipper سڏين ٿا، انگريز ان کي Plough (هَر) به سڏين ٿا ۽ ڪي ان کي Small Pot هئنڊل واري ديڳڙي به سڏين ٿا. عرب دنيا ۾ هن جهڳٽي کي دبِ اڪبر (وڏو رڇ) سڏين ٿا- ۽ يوناني به ان کي رڇ سڏين ٿا پر پنهنجي يوناني زبان ۾ Arktos سڏين. ياد رهي ته هن يوناني لفظ Arktos تان اسان جي ڌرتيءَ جي اتر واري حصي جو نالو Arctic پيو جتي جڏهن شروع جا ماڻهو پهتا ته رڳو اڇي برف ۽ ان مٿان گهمندڙ اڇا رڇ ڏسي سئيڊن، ناروي، ڪئناڊا کان مٿئين حصي جو نالو ئي رکيائون آرڪٽڪ يعني رڇن جو ديس!
مونکي لڳي ٿو ته اسڪول جي ڏينهن ۾ ڇهين يا ستين ڪلاس ۾، شايد جاگرافي جي سبجيڪٽ ۾ اسان کي سج، چنڊ، تارن ۽ موسم سان گڏ هن قطب تاري بابت به ٻڌايو ويو هو ته اهو دبِ اڪبر (وڏي رڇ) واري Constellation (تارن جي جهڳٽي) ڀرسان آهي. ان ستن تارن جي جهڳٽي جي اڳين ٻن تارن جي وچ ۾ ليڪ کي اڳيان کڻي وڃڻ سان، انهن ٻن تارن جي وچ ۾ جيڪو فيصلو آهي ان کان پنجوڻ مفاصلي تي جيڪو تارو آهي اهوئي قطب تارو آهي. ستن تارن جي هن جهڳٽي (Constellation) کي مون رات جو وڏي غور سان ڏٺو ته من ڪنهن رڇ جو خاڪو ٺهي پر خيالن ۾ به رڇ نه آئڙيو تڏهن مون پنهنجي ڏاڏيءَ سان ڳالهه ڪئي.
”رڇ ته نه پر کٽ چئجي ٿو.“ هن وراڻيو هو. ۽ واقعي انهن ستن تارن مان چار تارا کٽ جو اهڃاڻ ڏين ٿا. پر پوءِ جڏهن چٽگانگ جي نيول اڪيڊمي ۾ Astronomy پڙهيسين ته خبر پيئي ته فقط تارن کي سڃاڻڻ لاءِ اهي خيالي شڪلين جا نالا ڏنا ويا آهن. هونءَ اڄ اهو سوچيان ٿو ته ان تارن جي جهڳٽي جي وري به ديڳڙي (Small Pot with handle) ۽ هَر (Plow) سان ڪجهه شڪل ملي ٿي. ۽ ٻي ڳالهه ته اسلام کان اڳ تائين سنڌي به سٺا ناکئا (Navigator) هئا. بقول پروفيسر جاويد ڀٽو جي هندو سمنڊ کان پري رهن ٿا پر سنڌي هندو ۽ ٻئي نمبر تي ڪجهه ڪجهه گجراتي هندو هئا جيڪي سمنڊ تي سفر ڪندا رهيا ۽ اڄ هو سڄي دنيا ۾ نظر اچن ٿا. سو جڏهن هو سٺا Navigator هئا ته هنن کي ضرور تارن جا به نالا ايندا هوندا جن ذريعي هو سمنڊ تي رستو ڳوليندا هوندا. پر هي مضمون شروع ڪرڻ کان اڳ مون ڊزن کن تاجل بيوس، تاج بلوچ، جنت منگهاڻي جهڙن کان تارن جي سنڌي نالن جو معلوم ڪرڻ چاهيو پر ڪوبه نه ٻڌائي سگهيو. ڳوٺ ڳوٺ ۾ بجلي اچڻ ڪري اهي پراڻا نالا ۽ ڳالهيون ئي ماڻهن جي دلين تان ميسارجي ويون آهن ۽ اڄ شايد ڪو ڳوٺاڻو به نه ٻڌائي سگهي ته قطب تارو ڪهڙو آهي. پر گهڻو اڳ، سنڌ جي ماڻهن آسمان ۾ چمڪندڙ ڪيترن ئي تارن کي سڃاتو ٿي ۽ جن ذريعي واٽون ۽ منزلون حاصل ڪيون ٿي. هڪ اهڙي تاري ”لُڌي“ جو شاهه لطيف به سر کنڀاٽ ۾ ذڪر ڪيو آهي:
”تارا تيلِيءَ روءِ، لُڌا لالن! اڀرن؛
جَهڙي تو صُبوح، تَهڙي صاف سڄڻين.“
۽ انهيءَ سر ۾ آهي ته:
”تارا ڪتيون تائب ٿيا، ديکيندي دلبر.“
يا سر مومل راڻي ۾ آهي ته:
”اڀي اڀاريم، نکٽ سڀ نئي ويا
هڪ ميو ٻيو مينڌرو رات سڄي ساريام
ڳوڙها ڳل ڳاڙيام، سورج شاخون ڪڍيون.“
۽ هي نکٽ ۽ ڪتيون ڇا آهن؟ تارا ۽ انهن جا جهڳٽا Constellations ته آهن جن جي شاهه لطيف ڳالهه ٿو ڪري.