ڪجهه چنڊ جي شڪل و صورت بابت
تارا ان ڪري ٽمڪن ٿا جو انهن کي پنهنجي روشني بلڪ منجهن مختلف گئسون ٻرنديون رهن ٿيون، جن جا شعاع ۽ ڄڀون لکين ميلن تائين نظر اچن ٿيون ۽ اسين ڪروڙين ميل پري کان انهن کي فقط ٽمڪندو ڏسون ٿا. ان حساب سان سج به هڪ تارو (Star) آهي. نيويگيشن يا فلڪيات (Astronomy) جي ڪلاس ۾ سينيئر ڪلاس وارا پنهنجن جونيئرن سان اڪثر اهو چرچو ڪندا آهن ته ”ڏينهن جي وقت آسمان ۾ تارا آهن يا نه؟“ جنهن جو جواب: ”آهن پر نظر نٿا اچن“ ڏيڻ سان هو چوندا آهن: ”اهڙي ته ڳالهه ناهي. گهٽ ۾ گهٽ هڪ ته نظر به اچي ٿو.“
۽ اهو تارو سج آهي. خلامان يا هڪ سَياري (Planet) تان ٻيو سَيارو روشن ضرور اچي ٿو. پر اها روشني ان سَياري جي پنهنجي نه پر سج جي reflected آهي. چنڊ لاءِ ٻه سؤ سال کن اڳ تائين اهوئي سمجهيو ويندو هو ته ان کي به سج وانگر پنهنجي روشني آهي پر پوءِ گليلو جي ٽيلي اسڪوپ ايجاد ڪرڻ تي خبر پيئي ته چنڊ کي پنهنجي نه پر اڌاري ورتل روشني آهي. مزي جي ڳالهه اها ته ان حقيقت بابت قرآن اسان کي چوڏهن سؤ سال اڳ ٻڌايو ۽ قرآن ۾ چنڊ جي روشني لاءِ ’نور‘ لفظ reflected light استعمال ٿيل آهي.
وَجَعل القَمَرَ فِيْهِنَ نُورًا وَّجَعَل الشَمْس سِراجاً
(۽ ان ۾ چنڊ کي نور ۽ سج کي ڏيئي (وانگر روشن) بڻايو.)
جيئن ڌرتي ۽ ٻيا سيارا سج جي چوڌاري گردش ڪندا رهن ٿا، تيئن ڪجهه سيارن جي چوڌاري ٻيا ننڍا سيارا، جيڪي قدرتي سيٽلائيٽ آهن ۽ چنڊ (Moons) سڏجن ٿا گردش ڪندا رهن ٿا. ڌرتيءَ جي چوڌاري فقط هڪ چنڊ (Natural satellite) ڦري ٿو. اهڙي طرح مريخ کي ٻه چنڊ آهن، پلوٽو سَياري کي ٽي چنڊ آهن. Mercury (عطارد) ۽ Venus (سَياره زهره) کي هڪ به چنڊ ناهي. مزي جي اها ڳالهه ته ٻين سيارن جي چنڊن جا نالا آهن جيئن مريخ جي ٻن چنڊن جا نالا فوبوس (Phobos) ۽ ڊائيموس (Deimos) آهن ۽ پلوٽو جي چنڊن جا نالا: نڪس، هائيڊرا ۽ چارون آهن پر ڌرتيءَ جي چنڊ جو ڪوبه نالو ناهي. انگريزيءَ ۾ به ان کي The Moon (القمر) سڏيو وڃي ٿو يا ڪڏهن ڪڏهن Luna يا Selene جيڪي لاطيني ۽ يوناني لفظ آهن جن جي معنيٰ چنڊ، moon، قمر ئي ٿي. بقول اسانجي هڪ جهازي دوست جي چنڊ جهڙي سهڻي ۽ اکين جي ٺار شيءِ جو ڪوبه مقرر نالو نه هجڻ کپي. توهان چنڊ کي پنهنجي محبوبا جي نالي سان سڏي سگهو ٿا- يعني اسان گرم ملڪن جا رهاڪو. سئيڊن، ناروي ۽ ڪئنڊا جهڙن قطبي ۽ ٿڌن ملڪن جي ماڻهن لاءِ ته سج ئي پياري شيءِ آهي جيڪا هنن کي ڏڪندڙ سيءَ کان بچائي ٿي. تڏهن ته هو پنهنجن ٻارن کي به پيار مان Sunny سڏين ٿا. هاڻ جيڪڏهن ڪو چوي ته اسان وٽ انڊيا پاڪستان ۾ به ٻارن کي سني سڏين ٿا ته ان جو علاج ڪهڙو ٿي سگهي ٿو. اها ته ساڳي چاڪليٽ کائڻ واري ڳالهه جيڪا شروع ۾ لکي چڪو آهيان ته قطبي ملڪن جا ماڻهو جيڪي ٿڌ ڪري گهٽ پاڻي پيئن ٿا ۽ اڪثر قبضي جو شڪار رهن ٿا اهي مجبوريءَ ۾ کائين ٿا. هاڻ انهن کي ڏسي ملائيشيا، پاڪستان، انڊيا جهڙن گرم ملڪن جون جيڪي مائرون پنهنجن ٻارن کي چاڪليٽ کارائين ٿيون ته پوءِ انهن جي پرسن ۾ هر وقت دستن کي بند ڪرائڻ لاءِ لموٽل جهڙيون گوريون ئي رهن ٿيون.
بهرحال ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته چنڊ هڪ خوبصورت شيءِ آهي جنهن کي اسانجي شاعرن ۽ عاشقن پنهنجي محبوبا سان ڀيٽيو آهي. تنهنجو مکڙو چوڏهين جي چنڊ جهڙو آهي، تون چنڊ جو ٽڪرو آهين ۽ بقول اسان جي هڪ پياري شاعر ابن انشا جي:
کل چودھویں کا چاند تھا
شب بھر رہا چرچا تیرا
کس نے کہا یہ چاند ہے
کس نے کہا کہ چہرا تیرا۔
چنڊ تي اسان جي تر جي زبانن: هندي، سنڌي، اڙدو، عربي، فارسي ۽ ويندي بنگالي ۽ جپاني زبانن ۾ کوڙ شعر آهن، جيڪي محبوب کي مخاطب ٿي چيا ويا آهن. ايتري قدر جو محبوبا ڏي نياپا به چنڊ ذريعي موڪلڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي. شاهه لطيف جو هڪ شعر آهي:
چڱا چنڊ چئيج سنهيا کي سڄڻين
اڱڻ مٿان اڀري پريان جي پئيج
جهيڻو ڳالهائيج، پيرين وجهي هٿڙا.
شاهه جو هڪ ٻيو خوبصورت شعر آهي ته:
چنڊ چوانءِ سچ جي مٺيان مور نه ڀانئين
ڪڏهن اڀرين سنهڙو ڪڏهن اڀرين ڳچ
منهن ۾ ٻريئي مچ تو ۾ ناهي پيشاني پرينءَ جي.
بهرحال اڄڪلهه ته انٽرنيٽ ۽ موبائيل جو دور آهي. ملڪ جا مولوي هيليڪاپٽر يا هوائي جهاز ۾ چڙهي مٿاهين Altitude تان نئين چنڊ جي نڪرڻ يا نه نڪرڻ جو اطلاع عوام کي ٽيليويزن ۽ ريڊيو ذريعي ڪن ٿا. هن دفعي، اسان وٽ رمضان جو چنڊ ان ڏينهن تي نظر نه آيو جڏهن ٻي سڄي دنيا کي نظر اچي ويو. هڪ مٿي ڦريل عاشق پنهنجي محبوبا کي يڪدم SMS ڪيو:
”مفتي منيب الرحمان صاحب کي چنڊ نظر نه آيو پر تون ته ڏسي سگهين ٿي. بس فقط توکي ٻه چار وکون کڻي آرسيءَ اڳيان اچڻو پوندو...“ توهان چوندائو ته ان ۾ مٿي ڦريل هجڻ جي ڪهڙي ڳالهه آهي.
اهو ان ڪري جو اهو ايس ايم ايس اتي ئي ختم نٿو ٿئي. اڳتي چتاءَ واري نوع ۾ هن وڌيڪ لکيو ته:
”پليز! متان اهڙو ڪم ڀُلجي به ڪيو اٿئي. ڊڄي ويندينءَ...“
بهرحال اهي ته ٿيون چنڊ بابت شاعراڻيون ۽ چرچي ڀوڳ جون ڳالهيون. حقيقت اها آهي ته چنڊ تي ڪنهن به زندگيءَ جا آثار نظر نٿا اچن. چنڊ تي نه هوا آهي ۽ نه پاڻي- ۽ سچ ته اهو آهي ته چنڊ جو مکڙو (Surface)، اڇو ۽ چلڪندڙ هجڻ بدران ڪوئلي جهڙو ڪارو آهي ۽ سج جي فقط ست سيڪڙو روشني reflect ٿو ڪري. پر اسان کي چنڊ چمڪندو ۽ اڇو ان ڪري ٿو لڳي جو ڀر ۾ ٻي ڪا شيءِ يا سَيارو (Planet) ناهي جنهن سان ڀيٽ ڪري سگهجي. اهو مثال ان ريت ڏئي سگهون ٿا ته ڪنهن بند ۽ اونداهي ڪوٺي ۾ ٽارچ يا سج جو سنهو ڪرڻو (beam) ڪوئلي (اڱار) تي هڻڻ سان اهو چمڪندو ۽ چٽو چپاٽو محسوس ٿيندو جيئن ئي ان روشنيءَ جي بيم جو ڊاياميٽر وڌائبو ته ڀر ۾ رکيل شيون وڌيڪ روشن نظر اينديون ۽ ڪوئلي جي ڪاراڻ آسانيءَ سان محسوس ڪري سگهبي.
اها ڳالهه سمجهڻ لاءِ آئون پنهنجن جهازي شاگردن کي هي مثال به ڏيندو آهيان ته فرض ڪريو ته اسانجي ڌرتي ۽ چنڊ جي اوس پاس ٽيون به ڪو سيارو هجي ها جنهن تان اسان کي ڌرتي ۽ چنڊ هڪ size جو نظر اچي ها. پوءِ اتان ڏسندڙ کي اهو احساس ٿي وڃي ها ته چنڊ کان ڌرتيءَ جو surface ڪوئلي وانگر ڪارو ناهي. اڌ کان وڌيڪ حصو ته پاڻي آهي باقي اڇي ريت، برف، ساوڪ ۽ ڀُورا جبل آهن- جيڪي شيون آرسيءَ وانگر وڌيڪ روشني reflect ڪن ٿيون ۽ ڌرتي پنهنجي محور جي به چوڌاري ڦري ٿي. ان ڪري ٻئي سياري تان ڌرتيءَ کي ڏسندڙ کي سندس پاڻي، پوک ۽ بيابانن جا رنگ ڦرندا نظر ايندا.