هڪ آمريڪي ۽ يورپي نو مسلم جا خيال
”مون حضرت محمد ﷺ جن جي حياتيءَ جو شروع کان احوال پڙهيو آهي ۽ قرآن مجيد پڻ. Unbiased ٿي ۽ نيڪ نيتيءَ سان قرآن کي جيترو گهرائيءَ سان ڪو پڙهندو ۽ خاص ڪري عربي زبان سکڻ بعد، ته هن کي بنا ڪنهن شڪ شبهي جي، هي الله جو ڪلام لڳندو ۽ ٻي ڳالهه ته وحي لهڻ کان اڳ تائين حضور ﷺ جن کي ڪابه اهڙي ڄاڻ نه هئي ته الله تعاليٰ طرفان پاڻؐ ان ڪم لاءِ مقرر ڪيا ويندا. اهو سندن روزمره جي زندگيءَ مان ئي هرڪو ڄاڻي ٿو ته پاڻ ڪريم جن جو ذهن ان ڳالهه کان بلڪل خالي هو ته پاڻ نبي ٿيڻ وارا آهن. ان شيءِ جو طالب ٿيڻ يا توقعات رکڻ ته پري جي ڳالهه، هنن جي وهم گمان ۾ به ائين نه هو ته اهڙو ڪو معاملو ٿيڻ وارو آهي. کين سندن دشمن به ڪوڙو چئي نٿي سگهيا جو حضور ﷺ جن پنهنجي زندگيءَ ۾ ڪڏهن به ڪوڙ نه ڳالهايو.“ هن دليل ڏنا.
حضور ﷺ جن تي وحي لهڻ جي قصي تي ٿوري نظر وجهبي ته ان معاملي ۾ هر انسان جو ذهن وڌيڪ صاف ٿي ويندو.
حديث جي ڪتابن ۾ محديثن حضرت عائشھ جي ڳالهه نقل ڪئي آهي. هوءَ فرمائي ٿي ته رسول الله ﷺ جن تي وحي نازل ٿيڻ جي شروعات سچن خوابن جي شڪل ۾ ٿي. پاڻ جيڪي به خواب ڏٺا ٿي اهي ائين لڳا ٿي ڄڻ پاڻ ڏينهن جي روشنيءَ ۾ ڏسي رهيا هجن. پوءِ پاڻ اڪيلو اڪيلو رهڻ پسند ڪرڻ لڳا ۽ سندن ڏينهن راتيون غارِ حرا ۾ عبادت ڪندي گذريون ٿي. (هيءَ ڪنهن طرح جي عبادت هئي جيڪا هنن ڪئي ٿي، ڇو ته ان وقت تائين الله تعاليٰ طرفان کين عبادت جو طريقو نه ٻڌايو ويو هو.) پاڻ کاڌي پيتي جو سامان گهران کڻي غارِ حرا ۾ وڃي رهيا ٿي، ۽ پوءِ وري حضرت خديجھ جن وٽ آيا ٿي جنهن کين ڪجهه وڌيڪ ڏينهن جو سامان ٺاهي ڏنو ٿي. هڪ ڏينهن جڏهن پاڻ غارِ حرا ۾ هئا، ته هنن تي اوچتو وحي نازل ٿيو ۽ ملائڪ (فرشتي) اچي کين چيو ته پڙهو.
ان کان پوءِ حضرت عائشھ جن خود رسول الله ﷺ جن جو قول نقل ڪن ٿيون ته مون چيو: ”آئون ته پڙهيل نه آهيان.“ ان تي ملائڪ مون کي جهلي زور سان ڀاڪر ۾ دٻايو ايتريقدر جو منهنجي سهپ جي سگهه جواب ڏيڻ لڳي. پوءِ هن مونکي ڇڏي ڏنو ۽ چيو ته پڙهه. مون چيو: ”آئون ته پڙهيل نه آهيان.“ هن مونکي وري ڀاڪر ۾ زور سان ڀڪوڙيو ۽ منهنجي برداشت جي سگهه جواب ڏيڻ لڳي. هن مونکي وري چيو ته پڙهه. مون وري وراڻيو ته آئون پڙهيل نه آهيان. ان تي هن مونکي وري ٽيون دفعو زور سان ڀڪوڙيو ايتريقدر جو منهنجي سگهه جواب ڏيڻ لڳي. پوءِ هن مونکي ڇڏي چيو ته اِقْرَاْ بِاسْمِ رَبَِكَ الَّذِيْ خَلَقَ (پڙهه پنهنجي رب جي نالي سان جنهن پيدا ڪيو) ويندي مَالَمْ يَعْلَمْ (جنهن کان هو ناڄاڻ هو) تائين پهچي ويو.
حضرت عائشھ رضه فرمائي ٿي ته ان کان پوءِ رسول الله ﷺ جن خوف کان ڏڪندي اتان موٽيا ۽ حضرت خديجھ جن وٽ پهچي چيو: ”مونکي ڍڪ، مونکي ڍڪ.“ ان تي کين ڪپڙي سان ڍڪيو ويو. جڏهن هنن تان خوف جي ڪيفيت ختم ٿي ته پاڻ فرمايائون: ”اي خديجھ! هي مونکي ڇا ٿي ويو آهي.“ ۽ پوءِ پاڻ سمورو قصو حضرت خديجھ کي ٻڌايو ۽ چيو: ”مونکي پنهنجي جان جو خطرو آهي.“ ان تي هن چيو: ”هرگز نه، توهان خوش ٿيو، خدا جو قسم، توهانکي خدا ڪڏهن به رسوا نه ڪندو. توهان مائٽن مٽن سان سٺو سلوڪ رکو ٿا، سچ ڳالهايو ٿا، بي سهارن جو بار کڻو ٿا، لاچار ماڻهن کي ڪمائي ڏيو ٿا، مهمانن جو خيال رکو ٿا ۽ نيڪ ڪمن ۾ مدد ڪريو ٿا.“
پوءِ هوءَ حضور ﷺ جن کي پاڻ سان وٺي ورقه بن نوفل وٽ وئي جيڪو هن جي چاچي جو پٽ هو، جاهليت واري زماني ۾ عيسائي ٿيو هو، عربي ۽ عبراني زبانن ۾ انجيل لکندو هو، جهور پوڙهو ۽ نابين ٿي چڪو هو. (ورقه بن نوفل لاءِ چيو وڃي ٿو ته حنيف هو. زمانهِ جهاليت ۾ حنيف انهن کي چيو ويو ٿي جن بت پرستي جي ته مذمت نٿي ڪئي ساڳي وقت بتن تي خاص يقين به نٿي رکيو. اهي ماڻهو ڏينهن رات حقيقت جي تلاش ۾ رهيا ٿي ۽ ڪوشش ڪئي ٿي ته ڪنهن اهڙي هستيءَ جي عبادت ڪجي، جنهن جي حقيقت ۾ ڪو شڪ شبهو نه هجي.) بهرحال حضرت خديجھ هن کي چيو ته ادا، مهرباني ڪري پنهنجي ڀائيٽي جو قصو ٻڌو. حضور ﷺ جن جيڪي ڏٺو ان جو ذڪر ڪيو.
ورقه بن نوفل چيو: ”هي اهوئي ’ناموس‘ (وحي آڻڻ وارو ملائڪ) آهي جيڪو الله تعاليٰ موسيٰ ؑ تي نازل ڪيو هو. ڪاش آئون ان وقت زندهه هجان جڏهن تنهنجي قوم توکي ڪڍي ڇڏيندي.“
رسول الله ﷺ جن فرمايو: ”ڇا هي ماڻهو مونکي ڪڍي ڇڏيندا؟“
ورقه وراڻيو: ”ها. ڪڏهن به ائين نه ٿيو آهي ته ڪنهن شخص اها شيءِ آندي هجي جيڪا توهان آندي آهي ۽ ان سان دشمني نه ڪئي وئي هجي. جيڪڏهن آئون ان زماني تائين جيئرو رهيس ته تنهنجي پرزور حمايت (مدد) ڪندس.“
پر گهڻو عرصو نه گذريو ته ورقه بن نوفل گذاري ويو.
(مٿي بيان ڪيل لفظ ’ناموس‘ لغت جي اعتبار سان خدا جي انهن حڪمن جو نالو آهي جيڪي انسان ذات لاءِ وضع ڪيا وڃن ٿا.)
بهرحال هي مٿيون قصو صاف ظاهر ڪري ٿو ته وحيءَ جي نازل ٿيڻ کان هڪ لمحو به اڳ حضور ﷺ جن جو ذهن ان ڳالهه کان خالي هو ته کين نبيءَ جو درجو ڏنو پيو وڃي. وحيءَ جو نازل ٿيڻ ۽ ملائڪ جو ائين سامهون اچڻ، هنن لاءِ هڪ اوچتو حادثو هو جنهن جو پهريون تاثر نبي محمد ﷺ جن تي اهوئي ٿيو جيڪو هڪ بي خبر انسان تي فطري طور ٿي سگهي ٿو. اهوئي سبب آهي جو جڏهن پاڻ اسلام جي دعوت ڏيڻ لاءِ اُٿيا ته مڪي جي ماڻهن مٿن هر طرح جا اعتراض ڪيا پر انهن مان ڪوبه اهو چوڻ وارو نه هو ته اسانکي ته اڳهين خدشو هو ته توهان ڪا دعويٰ ڪرڻ وارا آهيو جو توهان هڪ عرصي کان نبي بڻجڻ جي تياري ڪري رهيا هئائو.“
بهرحال ڪوپن هيگن ۾ جنهن آمريڪن نئين مسلمان سان ملاقات ٿي ان جو مطلب اهو هو ته مٿيون قصو هڪ حقيقت آهي ۽ حضور ﷺ جن کي هو سچي دل سان الله جو رسول مڃي ٿو. ۽ ان مٿئين ۽ ٻين روايتن مان اهو صاف صاف ظاهر ٿئي ٿو ته حضور ﷺ جن جي نبوت کان اڳ ۽ پوءِ جي زندگي هڪ نيڪ ڪردار ۽ بااخلاق انسان جي ٿي گذري آهي. سندن زندگيءَ جو هر عمل الله تعاليٰ جي حڪمن جي بجا آوري ڪرڻ ۽ رب پاڪ جي رضا حاصل ڪرڻ هو. پاڻ آخري گهڙيءَ تائين انسان جي بهتريءَ لاءِ فڪرمند رهيا. کين ڪابه پنهنجي لاءِ لالچ ۽ طمع نه هئي. دنيا جو اهو ڪهڙو انسان آهي جيڪو هيڏي اعليٰ درجي تي پهچڻ بعد به ايڏي سادگي ۾ گذاريندو هجي. پيغمبر اسلام ﷺ جن جو گهر، اهوئي گهر جنهن ۾ پاڻ زندگيءَ جا آخري لمحا گذاريا، مسجد مدينه جي ويجهو هو. اهو هڪ ماڙ گهر اونهاري جي موسم ۾ سخت تپندو هو، ان انسان جي گهر ۾ ڪو ٿانو ٿپو به سولو نه هو، جنهن جي حڪومت مڪي ۽ عرب کان اڳتي ايران، مصر ۽ روم جي سرحدن تائين وڃي پهتي هئي. دنيا جي مال ملڪيتن جي گُهر ڪرڻ بدران آخري ڏينهن تائين به پاڻ اهي لفظ ورجائيندو رهيو ته جيڪڏهن ڪنهن کي مونسان ڪا شڪايت هجي ته هو ان جو بنا روڪ ٽوڪ جي اظهار ڪري آئون هر طرح سان اها شڪايت دور ڪرڻ لاءِ تيار آهيان.“ جيڪڏهن مون ڪنهن کي ڌڪ هنيو آهي يا ڪنهن جي بي عزتي ڪئي آهي ته اهو اڳيان اچي ۽ اچي بدلو وٺي ۽ هو ان ڳالهه کان بلڪل نه ڊڄي ته ائين ڪرڻ سان منهنجي بدنامي ٿيندي. ائين بلڪل ناهي بلڪ منهنجي نظر ۾ دنيا جي بدنامي آخرت جي رسوائيءَ جي مقابلي ۾ ڪا اهميت نٿي رکي...“
۽ نه حضور ﷺ جن چيو ته منهنجي وفات بعد منهنجي پوڄا ڪجو يا منهنجي خاندان کي پنهنجي ڪمائيءَ جو هيترو يا هيترو حصو پهچائجو جيڪو بقول هن نو مسلم جي ته ان وقت ته ڇا پر اڄ جا حاڪم ۽ فاتح به گهڻو ڪجهه دنيا ئي مال ملڪيت چاهين ٿا. پر حضور ﷺ جن ان ڳالهه جي تاڪيد ڪندا رهيا ته ”جڏهن آئون دنيا مان رخصت ٿي وڃان ۽ توهان مونکي مٽيءَ حوالي ڪيو ته منهنجي قبر اڳيان سجدو نه ڪجو ڇو جو رڪوع ۽ سجدي جي لائق فقط هڪ خدا جي ئي ذات آهي.“
رومانيا جو سفير ڪونسٽن ويرزيل پنهنجي فرينچ ڪتاب ”عڪس سيرت“ ۾ حضور ﷺ جن جي وفات وارين گهڙين بابت لکن ٿا:
”هجرت جي يارهين سال ربيع الاول جي مهيني ۾ پيغمبر اسلام ﷺ بيماريءَ ڪري تمام گهڻا ضعيف ٿي ويا ۽ پاڻ محسوس ڪيائون ته هو جلد هن دنيا مان رخصت ٿي ويندا. اوچتو هن کي ياد آيو ته هنن حضرت عائشھ رضه وٽ ست دينار رکايا هئا. اسلام جي پيامبر ۽ سرزمين اسلام جي عظيم فرمانروا جي سڄي ملڪيت ۽ پاڇي اهي ست دينار هئا. هنن حضرت عائشھ رضه کي سڏايو ۽ پڇيو: ”اهي ست دينار جيڪي مون توکي ڏنا هئا، ڇا اهي اڃا تو وٽ موجود آهن؟“
”جي ها موجود آهن.“ زوجه پيغمبر جواب ڏنو ته پيغمبر اسلام چيو، ”اهي ست دينار غريبن ۾ ورهائي ڇڏجانءِ ڇو جو مونکي اهڙي حالت ۾ پنهنجي رب پاڪ جي سامهون ويندي شرم ٿو اچي ته دنيا جي مال مان ست دينار مون وٽ موجود آهن.“
انگلينڊ جو مشهور ليکڪ ۽ دانشور برنارڊشا حضور ﷺ جن لاءِ هڪ هنڌ لکن ٿا:
“Muhammad was a saviour of Humanity, the Mercy for all men, a blessing for men and an exemplar in every age.”
۽ فرانس جي مشهور جنرل ۽ شهنشاهه نيپوليئن بونا پارٽ لکيو آهي:
“Muhammad was a prince who rallied his compatriots around him. In a few years the Muslims conquered half of the world. They snatched away more souls from false gods, pulled down more idols, demolished more pagan temples in fifteen years than the followers of Moses and Jesus did in fifteen centuries. Muhammad was a great man”.
*
حضرت عائشھ رضه جن فرمائين ٿيون ته رسول الله ﷺ جن پهنجي وفات کان اڳ سُبْحٰنكَ اللّٰهُمَّ وَبِحَمْدِكَ اَسْتَغْفِرُكَ وَاَتُوْبُ اِلَيْكَ (اي الله تون پاڪ آهين ۽ سڀ ساراهه تنهنجي ئي آهي. آئون تنهنجي بخشش جو طلبگار آهيان ۽ توڏي رجوع ٿو ٿيان) جو تمام گهڻو ذڪر ڪرڻ لڳا. مون عرض ڪيومان ته يارسول الله هي ڪهڙيون دعائون آهن جيڪي توهان هاڻ پڙهڻ شروع ڪيون آهن؟ فرمايائون ته منهنجي لاءِ هڪ علامت مقرر ڪئي وئي آهي ته جڏهن آئون هن کي ڏسان ته اهي لفظ پڙهڻ شروع ڪريان ۽ اها آهي اِذَا جَآءَ نَصْرُاللهِ وَالْفَتْحُ...
هن سورة ۾ الله تعاليٰ رسول الله ﷺ جن کي ٻڌائي ڇڏيو هو ته جڏهن عرب ۾ اسلام جي فتح مڪمل ٿي وڃي ۽ ماڻهو الله جي دين ۾ فوج در فوج داخل ٿيڻ لڳن ته ان جو مطلب اهو آهي ته اهو ڪم پورو ٿي چڪو آهي جنهن لاءِ کين دنيا ۾ موڪليو ويو هو. ان کان پوءِ کين حڪم ڏنو ويو ته پاڻ الله جي واکاڻ (حمد) ۽ هن جي تسبيح ڪرڻ ۾ مشغول ٿي وڃن جو هن جي فضل سان پاڻ ايڏو وڏو ڪم سرانجام ڏيڻ ۾ ڪامياب ٿيا ۽ الله تعاليٰ کان دعا گهرندا رهن ته متان هن جي خذمتگاريءَ ۾ کانئن ڪا ڀُل چُڪ يا کوٽ رهجي وئي هجي ته رب پاڪ کين معاف فرمائي.
هن مقام تي، يعني تواريخ جي هن Event تي ڪوبه انسان غور ڪري ڏسي ته هڪ نبي ۽ دنيا جي هڪ ليڊر (سربراهه، اڳواڻ، حاڪم، بادشاهه، ڊڪٽيٽر يا سردار، شهنشاهه، فوج جي سالار وغيره) ۾ ڪيڏو وڏو فرق آهي دنيا جو ليڊر (رهنما) جيڪڏهن پنهنجي زندگيءَ ۾ ئي اهو انقلاب آڻڻ ۾ سوڀارو ٿي وڃي جنهن لاءِ هن ارادو ڪيو هجي ته هن لاءِ ته اها مهل ۽ اهڙي Event جشن ملهائڻ ۽ پنهنجي قيادت تي فخر ڪرڻ جو موقعو ٿئي ٿي پر هتي الله جي پيغمبر کي اسان ڏسون ٿا ته هن 23 سالن جي مختصر مدت ۾ هڪ پوري قوم جا عقيدا، سوچون، عادتون، اخلاق، تمدن، تهذيب، معيشت، سياست ۽ حربي قابليت کي بلڪل بدلائي ڇڏيو ۽ جهالت ۽ جاهليت ۾ غرق ٿيل ان قوم کي ٻاهر ڪڍي ان کي ان جي قابل بڻائي ڇڏيو جو اها دنيا کي مسخر ڪري سگهي ۽ اقوام عالم جي امام بڻجي وڃي. پر اهڙو عظيم ڪارنامو هن کان پورو ٿيڻ بعد هن کي جشن ملهائڻ لاءِ نه پر الله جو حمد ۽ تسبيح ڪرڻ ۽ هن کان مغفرت ۽ بخشش جي دعا گهرڻ لاءِ حڪم ڏنو وڃي ٿو ۽ هو وڏي عاجزيءَ سان ان حڪم جي پوئواري ۾ لڳي وڃي ٿو.
*
دنيا جو سڀ کان گهڻو اثر (Influence) رکندڙ انسان: مائيڪل هارٽ نالي هڪ انگريز جو ”دي هنڊريڊ“ (The Hundred) نالي ڪتاب نيويارڪ مان ڇپيو آهي جنهن ۾ هڪ سؤ اهڙن ماڻهن جي زندگي ۽ انهن جي ڪارنامن جو احوال ڏنل آهي جيڪي سڀ کان گهڻو مؤثر رهيا يعني جن کي گهڻي کان گهڻا ماڻهو سڃاڻن ٿا، انهن جي ڳالهين کي مڃين ٿا، هنن جي نقش قدم تي هلن ٿا ۽ هو ڪيترين ئي ڳالهين ۾ هڪ ئي وقت بهترين انسان ثابت ٿيا.
ڪتاب ۾ ڏنل هڪ سؤ شخصيتن ۾ اسانجي نبي محمد ﷺ جن جو نالو پڻ آهي ۽ انهن هڪ سؤ ماڻهن جي فهرست ۾ سڀ کان اول نمبر تي سرور ڪونين حضرت محمد مصطفيٰ ﷺ جي شانِ اقدس کي قرار ڏنو ويو آهي. ڪتاب جو پورو نالو آهي:
“A Ranking of the most Influential Persons of History”.
ڪتاب جي مصنف مائيڪل هارٽ اربها انسانن مان جيڪي هن ڌرتيءَ تي اڄ تائين پيدا ٿي چڪا آهن ۽ هڪ اندازي مطابق ويهه بلين جي لڳ ڀڳ ٿيندا، انهن سڀني مان حضور ﷺ جن کي سڀ کان وڌيڪ مؤثر انسان قرار ڏيڻ لاءِ جيڪا چٽاڀيٽي (Criteria) استعمال ڪئي آهي ان بابت هو چوي ٿو ته ڪتاب ۾ فقط مؤثر ترين انسانن جو ذڪر ڪيو ويو آهي ۽ نه عظيم ترين انسانن جو.
هن جي خيال موجب ”دنيا ۾ عظيم انسان ته تمام گهڻا ٿي چڪا آهن پر اهو ڪهڙو انسان هو جنهن انساني تاريخ ۾ سڀ کان گهڻن انسانن تي ڏور رس (Prolonged) اثر ڇڏيو- اهڙو اثر جنهن ماڻهن جي زندگيءَ کي خاص روپ ڏنو ۽ دنيا کي به هڪ خاص رنگ ڍنگ ۾ آڻي ڇڏيو.“
حضرت محمد مصطفيٰ ﷺ جن کي سرفهرست رکڻ جو سبب ٻڌائيندي ڪتاب جو مصنف لکي ٿو ته ”دنيا جي مؤثر ترين انسانن جي لسٽ ۾ ٽاپ تي حضور ﷺ جن جي چونڊ ڪرڻ تي ٿي سگهي ٿو ڪجهه ماڻهو حيران ٿيا هجن ۽ ڪجهه ضد به ڪن، پر تاريخ ۾ پاڻ صلعم هڪ اهڙا انسان هئا جيڪي بنا ڪنهن شڪ شبهي جي مذهبي توڙي دنيا جي ڳالهين ۾ ڪامياب رهيا. پاڻ صلعم نه فقط دنيا جي هڪ عظيم مذهب جو بنياد رکيو پر ٿوري عرصي اندر گهڻن کان گهڻن ماڻهن تائين ان جو پيغام پهچايو، ان ڪري حضور صلعم جن مؤثر ترين سياسي ليڊر به ٿي پيا. اڄ سندن وفات کي چوڏهن سؤ کن سال گذري چڪا آهن پر تڏهن به سندن Influence نهايت وسيع ۽ طاقتور آهي.“