چنڊ تارن بابت ڪجهه حيرت انگيز ڳالهيون
• اسانجي نظام شمسي (Solar system) ۾ جيڪي به چنڊ آهن انهن جا نالا يوناني ۽ رومن مئٿالاجي پٺيان آهن سواءِ يورئنس سَياري جي چنڊن جي، جن جا نالا شيڪسپيئر جي ڪردارن پٺيان آهن ۽ اسانجي ڌرتيءَ جي اڪيلي چنڊ جو ڪوبه نالو ناهي. ان کي چنڊ “The Moon” سڏيون ٿا- يا وري لئٽن لفظ Luna سان جنهن جي معنيٰ به چنڊ ئي آهي.
• چوڏهين وارو سڄو چنڊ ستين يا ايڪهين تاريخ واري اڌ چنڊ کان نو دفعا وڌيڪ روشن ٿئي ٿو.
• اسان جي ڪهڪشان (Galaxy) ۾ اٽڪل 250 بلين تارا آهن ۽ ماهر فلڪيات وارن جي هڪ اندازي مطابق ان جهڙيون هڪ سؤ بلين ڪهڪشائون هن ڪائنات ۾ موجود آهن. ان حساب سان جيترا ريتيءَ جا ذڙا هن دنيا ۾ موجود آهن ان کان وڌيڪ آسمانن ۾ تارا آهن.
• ٽي سَيارا جيڪي ويجهڙائيءَ ۾ ايجاد ٿيا، اهي هن ريت آهن:
يورئنس Uranus 1781ع ۾.
نيپچون Neptune 1846ع ۾، ۽
پلوٽو Pluto 1930ع ۾.
• سَيارن ۾ عطارد (مرڪري) ئي هڪ اهڙو سَيارو آهي جنهن جو سج جي چوڌاري گردش ڪندڙ دائرو سندس خط استوا واري Plane ۾ آهي. يعني ٻارهوئي جتي جيڏو ڏينهن يا رات ٿئي ٿو، اهوئي رهي ٿو. اسان جي ڌرتي وانگر سياري ۾ راتيون وڏيون ۽ ڏينهن ننڍا نه ٿين.
• ڌرتي ۽ ٻيا سَيارا جنهن طرف گول گهمن ٿا ان طرف ئي اڳتي وڌي سج جي چوڌاري چڪر پورو ڪن ٿا سواءِ زهره (Venus) ۽ يرئنس سَياري جي، جيڪي پنهنجي چوڌاري ابتي طرف چڪر هڻن ٿا. يعني انهن سيارن تي سج اولهه کان اڀري، اوڀر طرف لهندو نظر ايندو.
• سڀ کان ننڍو ڏينهن رات مشتري (Jupiter) سَياري تي ٿئي ٿو، جيتوڻيڪ مشتري سيارو ڌرتيءَ کان تمام وڏو آهي. ڌرتيءَ جو ٻاهريون گهيرو (Circumference) 25000 ميل آهي ۽ مشتري (جيوپيٽر) جو 280000 ميل آهي- يعني ڏهوڻ کان به وڏو، پر مشتري سَيارو ايڏو ته تيز رفتار سان گول گهمي ٿو (Rotate ڪري ٿو)، جو هو ڏهن ڪلاڪن ۾ ڦيرو مڪمل ڪريو وڃي. ان حساب سان ان جي گول ڦرڻ جي رفتار اٺاويهه هزار ميل في ڪلاڪ ٿي ۽ ڌرتيءَ جي اٽڪل هڪ هزار ميل فيل ڪلاڪ آهي.
• مئرين اڪيڊمي وارن ڏينهن ۾ سَيارن جا نالا نمبروار ياد ڪرڻ يعني سج کي سڀ کان ويجهو سيارو عطارد (Mercury) آهي، ان بعد زهره ۽ پوءِ ڌرتي وغيره لاءِ هي جملو پڻ رٽڻو پوندو هو:
“My very Educated Mother Just Served Us Nine Pickles”.
يعني مرڪري، وينس، ارٿ، مارس، جيوپيٽر، سئٽرن، يورئنس، نيپچون ۽ پلوٽو.
• ڌرتيءَ جو اٽڪل ڏهون حصو هر وقت برف سان ڍڪيل رهي ٿو. ان ڏهين حصي ۾ اتر قطب ۽ ڏکڻ قطب جا علائقا اچيو وڃن ٿا جتي اونهاري ۾ به ايڏي ٿڌ رهي ٿي جو برف نٿي ڳري.
• مٿي ٻڌائي چڪو آهيان ته مشتري سَيارو ايڏو تکو ڦري ٿو جو هن تي ڏينهن رات فقط ڏهن ڪلاڪن جو ٿئي ٿو جيئن پاڻ وٽ 24 ڪلاڪن جو ٿئي ٿو. ۽ زهره (Venus) سَياري تي ڏينهن رات 5856 ڪلاڪن جو ٿئي ٿو. هي سَيارو پنهنجي چوڌاري ايڏو ته سست رفتاريءَ سان ڦري ٿو جو هن سَياري جو هڪ هڪ ڏينهن ڌرتيءَ جي 244 ڏينهن برابر ٿئي ٿو.
• ڌرتيءَ جو وچ اسان کان ڪيترو پري آهي؟ پنهنجن پيرن هيٺان جڏهن چار هزار ميل زمين کوٽبي ته پوءِ ڌرتيءَ جو وچ ايندو. ۽ اهڙا ٻيا چار هزار ميل وڌيڪ هيٺ کوٽائي ڪبي ته دنيا جي گولي جي ٻئي پاسي سائوٿ آمريڪا جي ملڪ ارجنٽائنا جي پاسي کان وڃي نڪربو. پر ائين ڪرڻ ناممڪن ڳالهه آهي. هڪ ته ايڏي کوٽائي نٿي ڪري سگهجي ۽ ٻيو ته ڌرتيءَ جو وچ جيڪو سمجهو ته چنڊ جي سائيز جي لڳ ڀڳ ٿيندو، ان جي گرمائش هزارين ڊگريون آهن جتي لوهه ۽ قلعي (Nickle) جهڙا ڌاتو به رَجيل حالت ۾ وهندا رهن ٿا. ان جو مثال توهان ان وقت محسوس ڪري سگهو ٿا جڏهن ڪو جبل (Volcano) ڦاٽي ٿو ۽ ان مان رَجيل ڌاتو ۽ ٽهڪندڙ شيون نڪري ٻاهر جي آباديءَ کي ساڙيو رکن.
• هن ڪائنات ۾ سڀ کان گهڻيون ٽي عام شيون آهن: هائڊروجن، هيليم ۽ آڪسيجن گئس.
• ڌرتيءَ جي چوڌاري چنڊ کان علاوه ٻيون ڏهه هزار کن مختلف شيون (جيڪي راڪيٽن جا ٽڪرا ۽ سامان (equipment) آهن، گردش ڪنديون رهن ٿيون. ڪڏهن ڪڏهن انهن شين مان ڪا اُفق وٽ چمڪندي ڏسي اسان کي نئين چنڊ جو گمان ٿيندو آهي.
• پاڻيءَ وارو جهاز چوويهن ڪلاڪن ۾ ڪيترو فاصلو طئي ٿو ڪري ان جو حساب ڪتاب (Calculation) اسان پوري منجهند جي ٽائيم تي سج کي ڏسي ڪندا آهيون جڏهن سج بلڪل اسان جي مٿان هوندو آهي يا سج لٿي مهل مختلف سَيارن ۽ تارن جو angle (ڪنڊ) معلوم ڪري لڳائيندا آهيون. اهو ائنگل، جنهن اوزار ذريعي معلوم ڪندا آهيون ان کي Sextant (سيڪسٽئنٽ) سڏجي ٿو، ڪنهن به تاري يا سج جي ڪنڊ معلوم ڪرڻ تي ٽرگنامينٽري ذريعي جهاز جو طيءِ ڪيل مفاصلو ماپي سگهجي ٿو جيڪو سمجهو ته ٽڪنڊي جو Base ٿيو.
• چنڊ تارا اڄ جي دور ۾ نه، پر اوائلي دور کان انسان جي دلچسپيءَ جو باعث رهيا آهن. عربستان، سنڌ، راجستان ۽ صحارا رڻ پٽ جهڙن علائقن جا ماڻهو تارن جي ڄاڻ ۽ چرپر کان تمام گهڻو واقف ٿين ٿا. جهازراني ۽ فلڪيات جو علم عربن کان يورپين وٽ آيو. اڄ به سوين تارن جا انگريزي نالا عربي زبان تان کنيل آهن. اسان ڪتابن ۾ جيڪي طائر، حمل، الڪيئد، الجيبر ۽ اڪرب جهڙا نالا پڙهون ٿا اهي دراصل تارن جي عربي نالن الطائر (اُڏامندڙ عقاب)، الحمل (گهيٽو، دنبو يا پيٽ واري عورت)، القائد (اڳواڻ)، الجبار (وڏو) ۽ الاقرب (وڇون) تان کنيل آهن.
الديبران (Aldebaran) نالي هڪ تمام روشن تارو تؤرس نالي تارن جي جهڳٽي (Constellation) ۾ آهي. انگريزيءَ جو هي نالو عربي زبان جي نالي الدبران تان کنيل آهي. جنهن جي معنيٰ آهي پٺ وٺي هلڻ (Follower) آهي. هي تارو Pleides تارن جي جهڳٽي (Cluster) جي پٺ وٺي آسمان ۾ رات جي سفر تي نڪري ٿو. هي تارو سج کان 38 دفعا وڏو آهي. گهڻي چمڪ ڪري هي تارو آسمان ۾ سولائيءَ سان نظر اچيو وڃي. فارسيءَ ۾ هن تاري کي تاس چيتر سڏين ٿا ۽ 3000 سال قبل مسيح کان هي تارو ايرانين لاءِ بخت، دولت ۽ شهرت جو تارو سمجهيو ويو ٿي. جيئن جپانين جو اهو عقيدو آهي ته هنن جي بادشاهه جا وڏا سج تان ڌرتيءَ تي لٿا تيئن ڪيترن نازي پوئلڳن جو اهو عقيدو آهي ته آريا قوم جا وڏا هن تاري الدبران تان هن ڌرتيءَ تي لٿا. آمريڪا جي اصلي باشندن Red Indians جي هڪ قبيلي ”ڊڪوٽا“ جو اهو عقيدو آهي ته هي تارو الدبران سج (نر) ۽ بلو تاري (مادي) جي ميلاپ مان پيدا ٿيل ٻار آهي.
• اهڙي طرح آسمان ۾ هڪ ٻيو اهم ۽ گهڻو چمڪندڙ تارو Vega آهي جيڪو نالو هن تاري جي عربي نالي ”الواقع نسر“ تان کنيل آهي. ويگا آسمان ۾ گهڻو چمڪندڙ تارن ۾ پنجون نمبر چيو وڃي ٿو. بيحد خوبصورت تارو آهي ۽ سمنڊ تي ڀٽڪندڙن کي راهه ڏيکارڻ ۾ وڏو مددگار آهي. هن تاري جي انهن خاصيتن ڪري اسان پنهنجي اڪيڊمي جي نيوز ليٽر جو نالو Vega رکيو هو.
ويگا ويجهن تارن مان هڪ آهي جيڪو ڌرتيءَ کان 25 کن نوري سالن جي فاصلي تي آهي. هاڻ ته توهان کي ان ويجهڙائيءَ جي ڏوراهيءَ جي Idea ٿي وئي هوندي. تنهن هوندي به هڪ دفعو وري توهان جي ياداشت کي تيز ڪرڻ لاءِ لکان ته چنڊ اسان کان سوا سيڪنڊ جي نوري فاصلي تي آهي، يعني هڪ سيڪنڊ ۾ روشني 186000 ميلن جو سفر طئي ڪري ٿي. چنڊ جي روشني اسان تائين سوا سيڪنڊ ۾ پهچي ٿي معنيٰ چنڊ اسان کان 186000 ضربيان 1.25 ميل پري آهي. اهڙي طرح سج اسان کان 8 منٽ ڏور آهي يعني سج جو ڌرتيءَ کان فاصلو 8 منٽ ضربيان 60، سي ٿيا 480 سيڪنڊ. هاڻ 480 سيڪنڊن کي 186000 سان ضرب ڏبو ته ڌرتي ۽ سج جي وچ ۾ فاصلو نڪرندو.
اهڙي طرح هي خوبصورت چمڪندڙ تارو ويگا جيڪو ٻين تارن کان ڌرتيءَ کي تمام ويجهو آهي 25 نوري سالن جي فاصلي تي آهي. يعني 25 ضربيان 365، سي ٿيا 9125 ڏينهن. انهن کي 24 سان ضرب ڪبو ته ڪلاڪ ٿيندا ۽ پوءِ 60 سان ضرب ڪرڻ سان منٽ ٿيندا ۽ ان بعد ٻيو دفعو 60 سان ضرب ڪرڻ سان سيڪنڊ نڪرندا ۽ پوءِ انهن سيڪنڊن کي روشنيءَ جي رفتار 186000 ميل في سيڪنڊ سان ضرب ڏبو ته ويگا ۽ ڌرتيءَ جي وچ ۾ فاصلو معلوم ٿيندو.
ويگا ته اڃا ويجهو تارو آهي، ورگو (Virgo) نالي تارن جو جهڳٽو جيڪو هڪ وڏي ۽ ويجهي ڪهڪشان (Galaxy cluster) آهي اها اسان کان 60 ملين نوري سال پري آهي!
هاڻ انهن فاصلن جي مقابلي ۾ اسان جي ڌرتي ڇا آهي ۽ اسين انسان ڇا حيثيت رکون ٿا. اهوئي سبب آهي جو هن سبجيڪٽ ”علم فلڪيات“ جا شاگرد فقط بنيادي ڳالهيون معلوم ڪري ان رب ڪريم جي وڏائي ۽ عظمت جو اعتراف ڪن ٿا جنهن هن جهان جون جوڙون جوڙيون آهن. خود الله تعاليٰ جو فرمان آهي ته مونکي سمجهڻ لاءِ منهنجي خلقيل ڪائنات تي غور ڪريو.