اسانجا ۽ هتي جا ليڊر
“… Here are mountains hils, plaines, walleyes, rivers and brookes all running most pleasantly into a faire bay compassed but for the mouth with fruitful and delightsome land…”
خبر ناهي انهن ڏينهن ۾ Hills, Mountains, plains وغيره جون Spellings ائين لکيون ويون ٿي يا ڪئپٽن صاحب پاڻ لکائي پڙهائيءَ ۾ چنڊو هو ڇو ته ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ويندي گذريل صديءَ جي اڌ تائين سامونڊي/ جهازي دنيا جو رخ انهن رکيو ٿي جيڪي اسڪولن کان ڀاڄوڪڙ هئا. مائٽن ڏٺو ٿي ته ڇورن ۾ پڙهائيءَ يا پورهئي جو ڪو حال افعال ناهي. ان ڪري چاڙهينس ڪنهن جهاز تي ته ڌڪا کائي سڌري ۽ اوڙو پاڙو سندس گوڙ گهمسان کان آجو ٿي، سک جو ساهه کڻي.
آمريڪا جي گاديءَ واري شهر واشنگٽن DC جي ڇا ڳالهه ڪجي. بقول سنڌ يونيورسٽي جي سابق هيڊ آف ڊيپارٽمينٽ پروفيسر جا ويد ڀٽو جي...
“It is a city within a capital, never a capital within a city.”
غور ڪجي ته ان ۾ ڪئين ڳالهيون اچي ٿيون وڃن. پوٽو مئڪ نديءَ جي ڪناري تي 68 چورس ميلن جي پکيڙ جي هن شهر ۾ ڪامياب حڪومت جا ٽئي ٿنڀا: انتظاميا، قانون ۽ حڪومت / نمائنده موجود آهن، جن جو ثبوت وائيٽ هائوس، ڪئپيٽال بلڊنگ ۽ سپريم ڪورٽ جي عمارت آهي. هتي دنيا جي وڏي ۾ وڏي لئبرري ”لئبرري آف ڪانگريس“ جيڪا علم جو خزانو آهي، سمٿوسن انسٽيٽيوشن، پارڪ، سفارت خانا، خوبصورت جارج ٽائون، ماضيءَ جا يادگار ۽ گهڻو ڪجهه آهي.
منهنجو پيٽارو جو ڪلاس ميٽ سميع جاڊرن، جنهن اڄ کان 25 سال کن اڳ، پنهنجي ڳوٺ قاضي احمد کي الوداع چئي، هتي ورجينا رياست ۾ اچي رهائش اختيار ڪئي سو مون کي واشنگٽن مان کڻي ورجينا آيو. پاڻ پڇيائين ته ورجينا جي ڪهڙي ڪهڙي شيءِ گهمائين؟“ مندر مسجدون ڏيکارئين يا پارڪ گهٽيون؟ شاپنگ مال ڏيکارين يا غارون جبل؟ توکي مان ڇا ٻڌايان ته ورجينا ڪيڏي خوبصورت رياست آهي. ان ۾ ڏسڻ ۽ گهمڻ ڦرڻ لاءِ ڇا ڇا نه آهي...
آئون مرڪندو رهيس. ”مهرباني ڪري ڪجهه نه ڏيکار. منجهند جا اڍائي پيا ٿين. ڳري ماني کارائي اٿئي ننڊ پئي اچي. ڪٿي ڪنهن پارڪ يا لئبرري ۾ هل ته ڪرسيءَ تي ٽيڪ ڏيئي اڌ ڪلاڪ کن ننڊ ڪري وٺان.“ مون چيو مانس.
”چئبو ته منجهند جو سمهڻ واري عادت نه وئي.“ سميع چيو.
”يار رات دير سان ستو هوس ۽ صبح جو چئين بجي فجر تي اٿيو آهيان ته اڃان پيو هلان.“
”اڙي بابا سنڌي ماڻهو کڻي ڏينهن جو ٻارهين بجي اٿي ته به ٻي بجي منجهندجو وري ننڊ ڪندو. هل ته مسجد جي لائونج ۾ صوفن تي nap ڪيون. تو کان وڌيڪ مون کي ننڊ جي ٻاڙ کنئي آهي.“ سميع چيو.
”چئبو ته سڌرين تون به ڪونه.“ مون چيومانس.
”بس پنهنجن ڏينهن ۾ پرائمري اسڪول صبح ۽ شام جو ٿيندو هو. منجهند جي مانيءَ کان پوءِ پوڙهيون زوريءَ سمهاري ڇڏينديون هيون. هاڻ ننڍپڻ جي ان عادت ڪري اڃا ويٺا لوڙهيون. باقي پنهنجن ٻارن کي مون منجهند جو سمهڻ جي عادت هرگز نه وڌي. چوندو آهيان ته ان منجهند جي سمهڻ ته اسان سنڌين کي ٻين قومن کان پٺتي ڪري ڇڏيو....“ سميع کلڻ لڳو.“ چڱو ائڊوانس ۾ ٻڌائي ڇڏ ته ننڊ بعد ڇا ڇا گهمندين؟“
”سميع ڳالهه ٻڌ. تنهنجا وڏا پنجاب کان آيا ۽ تون سنڌي آهين، پر هاڻ لڳي ٿو ته تون نه فقط پڪو آمريڪن ٿي ويو آهين پر ورجينن پڻ. ورجينا جي ماڻهن کي لڳي ٿو ته هر دور ۾ اهو مسئلو رهيو آهي ته هو پنهنجي ڌرتيءَ جي هڪ ڌارئين کي ڪهڙي شيءِ ڏيکاري ڪهڙي ڏيکارين. سڄي ورجينا رياست خوبصورت ڌرتيءَ جو ٽڪرو آهي.“
۽ پوءِ مون کيس هن رياست جي رهاڪو ۽ آمريڪا جي ٽي نمبر صدر ٿامس جيفرسن جا ورجينا بابت چيل ان قسم جا مشهور لفظ ٻڌايا جيڪي هن ريت آهن ۽ هن اهي لفظ 1788ع ۾ چيا هئا جيڪي سندس ڪتاب ”ڊڪليرئشن آف آمريڪن انڊپينڊنس “ مان آهن:
“I have been Planning what I would show you: a flower here, a tree there; yonder a grove, near it a fountain; on this side a hill, on that a river. Indeed, madam, I know nothing so charming as our own country…”
تن ڏينهن ۾ Whow جي اسپيلنگ Shew لکي ويئي ٿي جو صدر صاحب ائين لکي آهي ۽ ڪتاب ۾ به ائين ڇپي آهي. بهرحال ورجينا وارن کي هميشه پنهنجو علائقو گهمائڻ ۾ مسئلو رهيو آهي.
آمريڪاجي سٺن صدرن مان مون کي هي صدر بهترين لڳي ٿو. سندس ڳالهيون، ملڪ جي بهتريءَ لاءِ رٿائون، عوام لاءِ همدردي ۽ حڪومت ڪرڻ ۾ نهٺائي ۽ سڀ کان وڏي ڳالهه تعلي ملاءِ اونو- ايتريقدرجو صدر جي عهدي تان لٿو ته به ڏينهن رات ماڻهن جي تعليم جو فڪر ڪندو رهيو. ورجينا جي سڀ کان جهوني ۽ مشهور يونيورسٽي University of virginia هن صدر ٿامس جيفرسن جي مرهون منت آهي، جنهن جو پاڻ باني ۽ چيئرمين هو. يونيورسٽي 1819ع کان ٺهڻ شروع ٿي ۽ 1825ع کان پهرين بئچ گريجوئيٽ ٿي ۽ 1826ع ۾ پاڻ گذاري ويو. پاڻ سڀ ڪجهه يونيورسٽي پٺيان فدا ڪري ڇڏيائين. ايڏو قرضي ٿي ويو جو مرڻ وقت سندس سڀ جايون جڳهيون، باغ زمينون وڪڻي قرضين کي قرض ڏيڻو پيو. ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته اڄ اٽڪل ٻه سؤ سالن کان پوءِ به اسان جي قوم ۾ اهڙو صدر، وزيراعظم، يا نمائندو پيدا ٿي نه سگهيو آهي جو رڳو اڳ ٺهيل تعليمي ادارن کي وڌيڪ بهتر ۽ Update ڪري. هڪ وڏي سرندي واري پڙهيل ڳڙهيل ليڊر کي پنهنجي ئي ڳوٺ ۾ ڪراچي جي اعليٰ تعليمي ادارن جهڙو ڪو انگلش ميڊيم اسڪول کولڻ لاءِ صلاح ڏنم ته جيئن سندس ڳوٺ جا ٻار به اعليٰ تعليم حاصل ڪري سگهن ۽ سندس خاندان جا پڻ، جيڪي ان لاءِ ڪراچي، ڪوه مري، ائبٽ آباد يا ولايت جو رخ رکن ٿا. ٺهه پهه وراڻيائين:
”ڇڏ يار. آهن نوڪريون اسان لاءِ ڪو نه ويتر جي ڄٽ پڙهي پيو ته ماڳهين سورن ۾ پئجي وينداسين.“
ڪيڏو فرق آهي ان آمريڪا ۽ مغرب جو جنهن کي اسان ڏينهن رات گاريون ڏيون ٿا ۽ ڇا حال آهي. اسان جي پنهنجي ديس واسي رهنمائن، ليڊرن ۽ حاڪمن جو، جن جي وعدن پويان عوام گذريل 60 سالن کان ائين پيو هلي، جيئن چاڪيءَ جو ڍڳو اکين تي پٽي چاڙهي گهاڻي ۾ پيو ڦري.
ان ڪري ته چوان ٿو ته اسان جي ليڊرن، اسان جي سياستدانن، اسان جي حاڪمن کي صدر ٿامس جيفرسن جهڙن ماڻهن جي زندگي جو احوال ۽ انهن جي عوام خذمت بابت پڙهڻ کپي، جيڪي مري به امر ٿي ويا. جن پاڻ لاءِ هڪ ٽڪو به نه ڇڏيو.
آمريڪا جي هن ٽئين صدر ٿامس جيفرسن جي قبر تي لڳل ڪتبي تي لکيل سٽون نوٽ ڪريان ٿو:
Here was buried
Thomas Jefferson
Author of “Declaration of American Independence of
The State of Virgina for Religious Freedom and the father of the “University of virgina”
ٿامس جيفرسن 1801ع کان 1809ع تائين آمريڪا جو صدر رهيو. سندس منهن جي شڪل ڏهن سينٽن جي سڪي (Nickle) تي آهي۽ سندس نالي سان واشنگٽن ڊي سي ۾ ”جيفرسن ميموريل“ پڻ آهي، جيڪو پوٽو مئڪ نديءَ هڪ ٻيٽاري تي آهي، جتان 14 نمبر اسٽريٽ SW لنگهيو ٿي وڃي.
آمريڪا جي هڪ تصوير اسان مان ڪيترن ئي ڏٺي هوندي جيڪا جبل رَسمور جي آهي، جنهن کي آرٽسٽ (مجسما ٺاهيندڙ) ٽُڪي آمريڪا جي چئن صدرن جا منهن ٺاهيا آهن، جيڪي ميلن تان نظر اچن ٿا. انهن چئن مان کاٻي کان ٻيو نمبر ٿامس جيفرسن آهي ۽ باقي ٽي آهن:
جارج واشنگٽن،ٿيوڊور روزولٽ ۽ ابراهم لنڪن.
ٿامس جيفرسن جا ڪي ڪي نقطا (Quotations) پڙهڻ جوڳا آهن ۽ سوچڻ تي مجبور ڪن ٿا. هتي هن وقت مون کي سندس فقط ٽي چوڻيون ياد آهن، جيڪي ڪنهن زماني ۾ (1968ع کان 1972ع ۾) جڏهن مهنو مهنو هندي وڏو سمنڊ ۽ ائٽلانٽڪ سمنڊ جهاڳي هتي آمريڪا پهچندا هئاسين ته سمنڊ جي اڪيلائي ۽ خاموشيءَ جو وقت گذارڻ لاءِ ان قسم جو شيون پڙهي نوٽبڪن تي لکندو رهندو هوس.
* … That government is best which governs least.
* When the government fears the people there is liberty: when the people fear the government there is tyranny.
* The democracy will cease to exist when you take away from those who are willing to work and give to those who would not.