فلڊلفيا ۾ خوبچنداڻيءَ جي ياد
بهرحال اسان پنهنجي نيو جرسي کان واشنگٽن ڊي سي واري سفر جي ڳالهه ڪريون جيڪو آئون گهوٽڪي جي رميش ٿارواڻيءَ سان سندس ڪار ۾ ڪري رهيو هوس. رميش هلڻ لاءِ جيسين بئگ ۾ سامان ٺاهي آئون چانهه جو ڪوپ کڻي سندس ڪتابن جي ننڍڙي لئبرريءَ جو جائزو وٺڻ لڳس. سندس پروفيشن سول انجنيئرنگ ۽ ماحولياتي انجنيئرنگ سان واسطو رکندڙ ڪتابن کان علاوه انڊيا ۽ سنڌ جا ڇپيل ڪيترائي ادبي ڪتاب ۽ رسالا هئا. ساڌو واسواڻي ۽ دادا واسواڻيءَ سان تعلق رکندڙ پڻ ڪيترائي ڪتاب ۽ رسالا هئا. حيدرآباد جي ڄاول مٿين شخصيتن جو آئون پنهنجي انڊيا واري سفر نامي ۾ تفصيل سان احوال لکي چڪو آهيان. ساڌو واسواڻي سينٽر نيو جرسي جي اتراهين حصي جي شهر ڪلوسٽر (Closter) ۾ آهي، ڪلوسٽر بلڪل هڊسن نديءَ جي ڪناري وٽ آهي، جنهن جي ٻئي پاسي نيويارڪ شهر جو Bronx وارو علائقو آهي. سندس پوسٽل ائڊريس هن ريت آهي: Sadhu Vaswani Centre
494 Durie Avenue, Gloster, New jersey 07624, USA
Tel 210-768-7857, Fax 201 – 768- 0433
نيو جرسيءَجي هن جهڙا ”ساڌو واسواڻي سينٽر“ انڊيا جي ڪيترن شهرن کان علاوه دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن ۾ آهن، جيڪي دادا جشن واسواڻي جي سرپرستيءَ ۾ هلن ٿا. ڪيترن هنڌن تي اسڪول ۽ اسپتالون پڻ آهن. مختلف قسم جا رسالا، اخبارون ۽ News letter هنن مرڪزن مان نڪرن ٿا، جيڪي ساڌو واسواڻي ۽ دادا جشن جي فلاسافي ۽ انسانيت سان پيار جي تبليغ ڪن ٿا. رميش جي ڪتابن ۾ هڪ ڪتاب چلڊرين بڪ ٽرسٽ نيو دهلي طرفان ڇپايل راج گويلان جو The Secrets of Indus Valley پوني جي سينٽر فار ڪميونيڪيشن طرفان لڇمڻ خوبچنداڻيءَ جو ڪتاب Sindhi Studies 1947-67 جنهن ۾ سنڌي ٻولي ۽ سوسائٽي تي تبصرو آهي.
”رميش هي ٻه ٽي ڪتاب تنهنجا کڻان ٿو. ٻن ٽن ڏينهن بعد تو کي واشنگٽن ۾ ئي واپس ڪندس يا نيو جرسي موٽي اچي ڏيندس.“
رميش هڪ ٻن ڪتابن لاءِ چيو ته اهي هن لاءِ ضروري آهن، باقي ٻيا آئون رکي سگهان ٿو.
”مهرباني پر محدود بار کڻڻ ڪري آئون ڪتابن جهڙيون ڳريون شيون باءِ ايئر پاڪستان کڻي وڃڻ نٿو چاهيان. ڪوشش ڪري ڪتاب هتي ئي ڏسي ڇڏي ويندس.“ مون چيو مانس.
رميش وهاڻي جي ڇَوَ جهڙي هڪ ڪپڙي جي ڳوٿري ڏيندي چيو: ”چڱو پوءِ منهنجا هي سڀ ڪتاب هن ٿيلهيءَ ۾ وجهان ٿو ۽ ان ۾ ئي مون کي واپس ڪجانءِ“
بافتي جي هن ڪپڙي جي ڳوٿريءَ ٻاهران لکيل هو؛
Beneficial use of recycled materials in transportation applications ۽ هيٺان انجنيئرنگ ڪمپنيءَ جو نالو ”چيسنر انجنيئرنگ“ لکيل هو. رميش شايد ان انجنيئرنگ ڪمپنيءَ ۾ ڪم ڪري ٿو. يعني هاڻ ڪم ڪري ٿو. مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽيءَ جي هن اعليٰ ڊويزن حاصل ڪندڙ کي ڪي سال هتي آمريڪا ۾، سندس پروفيشن سان واسطو رکندڙ نوڪري نه ملي سگهي. هو روزگار خاطر، پنهنجي Survival خاطر ڪيترائي سال اهو وساري ته هو هڪ انجنيئر آهي، جيڪو پورهيو مليس ٿي ڪندو رهيو ۽ پئسو بچائيندو رهيو. ”مون کي ڪلاڪ جا ڇهه ڊالر ملندا هئا ۽ روز ست ڪلاڪ پورهيو ڪندو هوس. جنهن ڏينهن ڪوڪا ڪولا پيئڻ تي دل چوندي هئي، ان ڏينهن مقرر وقت کان ڏهه منٽ وڌيڪ ڪم ڪندو هوس، جيئن ڊالر جو ڪوڪ وٺي پي سگهان.“
انجنيئرنگ فرم ۾ ڪم ملڻ کان اڳ سندس آخري جاب لئبرري ۾ ڪتاب ٺاهڻ هوندو هو. ”اها لئبرري ايڏي وڏي هئي ۽ پڙهڻ لاءِ ايترا شاگرد ايندا هئا جو سندن هيٺ مٿي ڪيل ڪتاب ٺاهڻ کان هڪ گهڙي به فرصت نه ملندي هئي.“
اسان ان وقت نيو جرسي رياست جا مشهور شهر ٽرينٽن ۽ ائٽلانٽڪ سٽي لتاڙي ڀر واري پينسلوانيا رياست ۾ گهڙيا هئاسين، ۽ اتي جي ويجهي شهر فلڊلفيا پهچڻ وارا هئاسين.
”پاڻ واري لڇمڻ هتان P.H.D ڪئي هئي.“ فلڊلفيا وٽان لنگهندي رميش چيو.
”ڪهڙي لڇمڻ جي ڳالهه پيو ڪرين؟ تو واري يونيورسٽيءَ جي گرئجوئيٽ، هالن واري لڇمڻ ته مون کي پاڻ ملائيشيا ۾ ٻه سال اڳ ٻڌايو هو ته هن ملائيشيا مان Post graduation ڪئي.“ مون رميش کي ياد ڏياريو.
”نه. آئون لڇمڻ تاراچند جي نه پر لڇمڻ خوبچنداڻيءَ جي پيو ڳالهه ڪريان، جنهن جو ڪتاب Sindhi Studies : 1947-1967 اڄ صبح توهان منهنجي ڪٻٽ مان کنيو آهي. ”رميش ٻڌايو. ”اڇا!“ مون حيرت جو اظهار ڪيو، ”هن جي سرسري لکڻي ڏسي نو ڊائوٽ مون کي هو قابل لڳو. هتي ئي رهي ٿو يا انڊيا ۾؟“ ”جيستائين مون کي خبر آهي ته هو يونيورسٽي آف زگرب (اڳوڻو يوگوسلاويا) ۾ Indian Linguistics جو وزٽنگ پروفيسر آهي ۽ ساڳي وقت هو يوگو سلاويا جي گهڻ ٻولين وارين حالتن تي Sociolinguistic Study ڪري رهيو آهي.“
ڊاڪٽر لڇمڻ مولچند خوبچنداڻي سنڌي ٻوليءَ جو بين الاقوامي سطح تي مڃيل، مشهور ۽ معروف ماهر لسانيات آهي، جيڪو سنڌي ٻوليءَ تي تحقيق ڪندڙن ۾ سڀ کان نمايان حثيت جو مالڪ آهي، لڇمڻ خوبچنداڻي سن 1932ع ۾ ڪراچيءَ ۾ ڄائو ۽ شروع جي تعليم اتي ئي ورتائين. ورهاڱي بعد هو انڊيا هليو ويو ۽ پنجاب يونيورسٽي، چنديڳڙهه مان هندي، جرنلزم ۽ Philology ۾ گريجيوئيشن ڪيائين. سن 1961ع ۾ هن آمريڪا جي Pennsylvania يونيورسٽي مان ايم اي لسانيات ڪيائين. ان ڊگريءَ لاءِ جيڪو مقالو لکيائين ان جو عنوان هو:
The Phonology and Morphophonemics of Sindhi خوبچنداڻيءَ ساڳي يونيورسٽي (پينسلوانيا) مان سن 1963ع ۾ پي ايڇ ڊي لسانيات ۾ به ڪئي ان لاءِ سندس مقالي جو عنوان هو:
“The Acculturation of Indian Sindhis to Hindi: A language in Contact.”
ڊاڪٽر خوبچنداڻي آمريڪا جي رياست هونو لولو جي ايسٽ ويسٽ سينٽر ۾ سينئر فيلو به ٿي رهيو آهي. ان کان علاوه سينگاپور جي ريجنل انگلش لئنگويج سينٽر RELC ۾ 1976ع ڌاري نو مهينا کن رهيو هو ۽ اتي تحقيقي ڪتاب لکيائين: Language and Education in Pluralistic Societies
پوني جي مشهور ڪاليج – ڊيڪن ڪاليج ۾ سنڌي لسانيات جو شعبو سن 1961ع ۾ قائم ٿيو، جنهن جي ترقي ۽ واڌاري ۾ ڊاڪٽر خوبچنداڻيءَ جو گهڻو حصو آهي. ڊيڪن ڪاليج ۾ جامع سنڌي- انگريزي ڊڪشنريءَ جي رٿا تيار ڪئي ويئي، جنهن جا ٻه حصا خوبچنداڻيءَ تيار ڪيا ۽ 1968ع ۾ ڇپائي پڌرا ڪيا.