دين ڌرم ۽ اخلاقيات کي ڇڏڻ جا نتيجا
”منهنجي خيال ۾ ورجينيا رياست جي ڪرسٽل سٽي، پينٽاگان ۽ تنهنجي رهائش واري شهر اليگزئنڊرا جو چڱو ديدار ٿي ويو. هاڻ اڳتي جي منزل ڏي پنڌ ڇڪجي.“ مون پوٽو مئڪ نديءَ جي الهندي ڪناري تي اڏيل هن جهوني شهر جي اوچين عمارتن ۽ وچ وچ ۾ ٺهيل پارڪن ڏي نگاهه ڊوڙائيندي عرفان جماڻيءَ کي چيو. هن شهر جو اليگزئنڊريا نالو هڪ جهوني جهازي ڪئپٽن فلپ اليگزئنڊرا (ڄم جو سال 1704ع وفات 1753ع) تان پيو، جيڪو هتي اچڻ تي اڄ واري ڊيوڪ اسٽريٽ وٽ اچي رهيو هو.عرفان جماڻيءَ ٻڌايو ته هتي جا ماڻهو چون ٿا ته هي شهر 1828ع کان 1836ع تائين دنيا جي بدنام بزنيس ”غلامي“ Slavery کان مشهور رهيو. آفريڪا کان آندل غريب شيدين جو هتي غلامن طور وڪرو ٿيندو هو ۽ هتان آمريڪا جي ٻين رياستن ڏي کين موڪليو ويو ٿي. غلامن کي زنجيرن ۾ ٻڌي سوگهو رکڻ واري عمارت کي بعد ۾ هن رياست جو جيل خانو مقرر ڪيو ويو.
1870ع ۾ اليگزئنڊريا شهر کي خود مختيار ڪائونٽي بنايو ويو ۽ پوءِ اڳتي هلي 1920ع ۾ هن جي هڪ حصي کي آرلنگٽن ڪائونٽي قرار ڏنو ويو. جيڪا اتر ۾ آهي. اليگزئنڊرا جي ڏکڻ ۾ هن رياست ورجينيا جي هڪ ٻي مشهورڪائونٽي فيئر فئڪس آهي. هتان نڪرڻ وقت ڪجهه گهٽين ۽ عمارتن جا نالا آئون جلدي جلدي پنهنجي ڪاپيءَ تي لکندو ويس. ڪنگ اسٽريٽ، ڪامن ويلٿ ايوينيو، ڊيوڪ اسٽريٽ، مارڪيٽ اسڪائر، سينٽ اسٽيفن اسڪول، ورجينا ڪامن ويلٿ يونيورسٽي، لٽل ٿيٽر، واشنگٽن ميموريل وغيره. ايڊسل (Edsal) روڊ تان لنگهڻ وقت اداره دعوت و ارشاد (Idara Dawat-o-Irshad) جو بورڊ نظر آيو ۽ Hume ايوينيو تان لنگهڻ وقت هڪ عمارت جي ٻاهران Islamic Circle of North America جو بورڊ پڻ ڏسڻ ۾ آيو.
عرفان جماڻيءَ ٻڌايو ته نائن اليون کانپوءِ جتي آمريڪا طرفان مسلمانن تي سختي ٿي آهي اتي ڪيترائي آمريڪن گورا توڙي هتي جا شيدي، اسلام بابت پڙهي مسلمان ٿيندا وڃن جن جو اندازو ڏينهون ڏينهن وڌندڙ مسجدن، اسلامڪ سينٽرن، اسلامي تعليمي درسگاهن ۽ اسلامي ائسوسيئيشن مان لڳائي سگهجي ٿو.
”هتي رهي دين بابت معلومات ۽ نماز روزي جو پابند تون ڪيئن ٿئين؟“ مون عرفان کان پڇيو.
”مون سان گڏ رهندڙ ٻه پنجابي دوست بيحد نيڪ ۽ پرهيز گار قسم جا آهن، جيڪي ويندي تبليغ تي به وڃن ٿا. انهن جي صحبت ۾ رهي مون کان به جيڪو وقت پڄي ٿو مسجد ۾ نماز پڙهان ٿو نه ته گهر ۾ يا رستي يا آفيس ۾ پڙهان ٿو “ عرفان ٻڌايو.
”جمعي نماز ڪٿي پڙهو؟“ مون پڇيو.
”آئون پنهنجن دوستن سان گڏ ڀر واري شهر ”فالس چرچ“ ۾ جمعي نماز لاءِ ويندو آهيان،“ عرفان ٻڌايو، ” Falls Church شهر جي Row Street ۾ دار الهجره مسجد ۾ جمعي نماز سوا هڪ بجي ٿئي ٿي. اتي اسلامي ڪتابن جو دڪان پڻ آهي، جتان مختلف عالمن جا ڪتاب خريد ڪندا آهيون. مون کي ڪتاب پڙهڻ جو ڏاڍو شوق آهي. ڪڏهن ڪڏهن Spring field شهر ڏي هليا ويندا آهيون، جتي جي ڪامرس اسٽريٽ تي دارالهديٰ نالي مسجد آهي، جتي هڪ بجي خطبو شروع ٿئي ٿو ۽ ڏيڍ بجي نماز دارالهديٰ ۾ هر روز شام جو پنجين کان اٺين تائين درس (واعظ) پڻ ٿئي ٿو ۽ هر عمر جا ماڻهو ٻڌڻ لاءِ اچي سگهن ٿا.“
ورجينيا رياست ۾ رهندڙ پيٽارو جي ڪجهه دوستن، ٻڌايو ته اسپرنگ فيلڊ شهر جي هن دارالهديٰ ۾ ٻارن جو اسڪول پڻ آهي، جتي هنن جا ٻار آچر ڏينهن اسلامي تعليم حاصل ڪن ٿا. ان قسم جا Sunday Schools جتي ڪٿي نظر اچن ٿا، جتي مسلمانن جا ٻار اسلام بابت معلومات حاصل ڪن ٿا. ظاهر آهي ته آمريڪا جي اسڪولن ۾ اسان جي ملڪ جي اسڪولن وانگر دينيات جو سبجيڪٽ نٿو پڙهايو وڃي، پوءِ اهي والدين جيڪي چاهين ٿا ته هنن جا ٻار مغرب جي سوسائٽيءَ ۾ رهي به پنهنجي مذهب ۽ ڪلچر جي ڄاڻ رکن، اهي پنهنجي آرام واري ڏينهن تي ٿوري تڪليف وٺي پنهنجن ٻارن کي ههڙن Sunday اسڪولن ۾ ٽن چئن ڪلاڪن لاءِ ڇڏيو وڃن ٿا. ان بابت نيو جرسي جي فلڪ شير، بالٽيمور جي ڊاڪٽر منور عباسي، نيو يارڪ جي ڊاڪٽر رمضان انڙ ۽ ٻين به ٻڌايو ته هو آچر واري ڏينهن تي پنهنجن ٻارن کي ويجهي واري اسلامڪ سينٽر ۾ وٺي وڃن ٿا. اهڙي طرح نيو جرسي ۾ رهندڙ گهوٽڪي جي رميش ٿارواڻيءَ، ڪولوروڊو جي ڪنڊياري واري پروفيسر رامچند ۽ ڪئليوفورنيا ۾ رهندڙ پيٽارو جي ببيڪشن ٻڌايو ته آچر ڏينهن هو پنهنجن ٻارن کي هندو مت جي ڄاڻ لاءِ وسواڻي سينٽر ۾ يا ڪنهن ويجهي مندر ۾ وٺيو وڃن ٿا. اهڙين ڳالهين لاءِ نه هتي جي حڪومت طرفان جهل پل آهي ۽ نه مڪاني گورا ماڻهو خراب سمجهن ٿا، ٻين لفظن ۾ هتي هر ڳالهه جي آزادي آهي. ڪنهن کي به ڪنهن ڳالهه لاءِ جهل پل ناهي. جيستائين ڪو به ماڻهو دنگو فساد نٿو ڪري يا عوام ۽ پبلڪ پراپرٽيءَ کي نقصان نٿو رسائي، هن کي ڪو جهلي نٿو سگهي.
اعجاز شيخ ٻڌايو ته مئريلئنڊ رياست، جتان هو شفٽ ٿي ويو آهي ۽ جتي هن وقت اسان سندس باقي رهيل سامان کڻڻ لاءِ وڃي رهيا آهيون اتي پڻ نه فقط هندن ۽ سکن جا مندر ۽ ٽڪاڻا آهن پر مسلمانن ويندي شيعن، سنين، احمدين جون مسجدون آهن. احمدين جي هڪ اهڙي جامع مسجد (بيت رحمان) اعجاز جي هن پراڻي واري گهر واري علائقي Silver Spring ۾ آهي. ان جو احوال ڪٿي ٻئي هنڌ ڪنداسين جتي مون کي قاضي احمد جو هڪ پيٽارين دوست سميع جادرن وٺي هليو هو، جيڪو گذريل ويهن سالن کان هتي آمريڪا ۾ رهي ٿو.
مئريلئنڊ رياست جي ڪجهه اهم مسجدن جا نالا جن بابت اعجاز کي ڄاڻ هئي ۽ مون کي لکرائين هن ريت آهن:
روٽ 108 تي Ellicott نالي شهر ۾ دار التقويٰ نالي مسجد (فون نمبر 5711-997-410)
گئٿرس برگ شهر ۾ اسلامڪ سينٽر آف مئريلئنڊ، جيڪو وڊ فيلڊ روڊ تي آهي (فون نمبر 9440-840-301)
لائريل نالي شهر جي Contee روڊ تي اسلامڪ ڪميونٽي آف Lourd (فون نمبر 5484-317-301)
پوٽو مئڪ شهر جي Montrose Rd روڊ تي اسلامڪ ايڊيوڪيشن سينٽر IEC (فون نمبر 2070-340-301)
بالٽيمور شهر ۾ جوني ڪيڪ روڊ تي مسجد راحما ۽ Islamic Cantre of Baltimore. جتي ٻارن لاءِ اسلامي تعليم جو اسڪول به آهي (فون نمبر 4869-747-410 ۽ اسڪول جو نمبر 0921-719-410)
مئريلئنڊ رياست جي هن شهر بالٽيمور ۾ (جيڪو رياست جو وڏي ۾ وڏو شهر ۽ بندرگاهه آهي، جتي اسان کي 35 سال کن اڳ پاڻي جي جهاز کي ڪيترائي دفعا وٺي اچڻ ٿيو، ان ۾) انهن ڏينهن ۾ ڪنهن خاص مسجد جو نه ٻڌڻ ۾ آيو ۽ نه گس پنڌ تي نظر آئي ٿي ۽ جيئن شروع ۾ لکي آيو آهيان ته تن ڏينهن ۾ هتي اسان جي ملڪن جا مسلمان به تمام گهٽ نظر آيا ٿي. عراق، مصر، لبنان ۽ ٻين عرب ملڪن جا مسلمان ته ڪي ورلي نظر آيا ٿي پر هينئر 35 کن سالن بعد جڏهن هيڏانهن آيو آهيان ۽ بالٽيمور به ٻه ڄار دفعا ٽرين ۾ يا رميش ٿارواڻيءَ سان گڏ هن جي ڪار ۾ اچڻ ٿيو آهي ته هن شهر جي ڪيترن ئي هنڌن تان لنگهندي مسجدون نظر آيون آهن جهڙوڪ نارٿ ايوينيو تي مسجد الصفات، مارٽن لٿر ڪنگ ايوينيو تي مسجد تقويٰ النور ۽ بالٽيمور ۾ هڪ رستي جو نالو Islamic Way روڊ به آهي، جنهن تي مسجد الحق آهي، وغيره وغيره.
بالٽيمور جي سلور اسپرنگ شهر ۾ جتي گڊ هوپ روڊ تي احمدين جي مسجد بيت رحمان آهي، ان شهر جي نيو هئمپ شائر روڊ تي مسلم ڪميونٽي سينٽر پڻ آهي، جتي سنڊي اسڪول ۽ قرآن پڙهائڻ جو بندوبست پڻ آهي. ان جو فون نمبر 3454-384-301 آهي. اهڙي طرح لنهام شهر جي Lanham Severn روڊ تي مسلم ائسوسيئيشن ڪميونٽي سينٽر پڻ آهي، جنهن جو فون نمبر 4942-459-301 آهي.
آمريڪا ۾ ڪيترائي اهڙا آهن، جيڪي آمريڪا جهڙي مغربي دنيا ۾ رهڻ ضرور پسند ڪن ٿا پر ساڳئي وقت هو پاڻ ۽ پنهنجي اولاد کي پنهنجي مذهب ۽ ڪلچر کان بيگانو ڪرڻ به نٿا چاهين، انهن مان حيدرآباد جو هي اعجاز شيخ ۽ خيرپور جو عرفان جماڻي آهي، جن سان هن وقت ورجينيا رياست لتاڙي مئريلئينڊ رياست جي سلور اسپرنگ ڪائونٽيءَ ڏي وڃي رهيو آهيان. عرفان ٻڌايو ته اسڪولي تعليم سان گڏ هن جا ٻار گهر ۾ قرآن پڻ پڙهن ٿا. ان معاملي ۾ ٻارن جي ماءُ پڻ سخت آهي ته ٻارن کي ننڍي هوندي کان مذهبي تعليم ڏني وڃي. مذهب اسان کي سٺيون ڳالهيون ٿو سيکاري، نيڪ ٿي هلڻ جي تلقين ٿو ڪري.
”آئون پڻ انهي خيال جو آهيان،“ اعجاز چيو، ”ٻار ڪجهه وڏا ٿيڻ تي آئون کين ڪجهه سال پاڪستان ۾ رکندس جيئن هو ديني تعليم حاصل ڪري سگهن.اهو مون زال کي چيو آهي ته پوءِ اهو هوائي جهاز جي ڀاڙن جو خرچ ڪري سال ۾ ٻه دفعا آئون پيو پاڪستان گهمڻ ايندس ۽ ٻه دفعا موڪلن ۾ تون پئي هيڏانهن آمريڪا اچجانءِ جيسين ٻار وڏا ٿين ۽ پنهنجي مذهبي ۽ اخلاقي قدرن کي پسند ڪن ۽ انهن تي پختا رهن.“
I think there is a sense in it مون وراڻيو.
”هتي ٽي چار سال رهڻ جي تجربي مان مون اهو حاصل ڪيو آهي.“ اعجاز شيخ ٻڌايو”ته آمريڪا جهڙن ملڪن ۾ اهي ڪامياب ٿا رهن جن جي ٻارن کي مذهبي تعليم ۽ مشرقي اخلاق جي ڄاڻ آهي. ٻيا ٻار هتي جي رنگينين ۾ توائي ٿيو وڃن ۽ پوءِ والدين به پريشانين ۾ گذارين ٿا.“
اعجاز سندس پاڙي ۾ رهندڙ هڪ بنگلاديش جي مسلمان پروفيسر جو احوال ٻڌايو (جنهن جهڙا ڪيترائي مثال ملندا) ته هن جو هڪ غريب فئملي سان تعلق آهي پر محنتي هجڻ ڪري ۽ پڙهائي ۾ هوشيار ٿيڻ ڪري هن کي هر وقت اعليٰ تعليم لاءِ اسڪالرون ملنديون رهيون. آمريڪا مان Ph.D ڪرڻ بعد هن کي هتي ئي وڏي نوڪري ملي ويئي ۽ هن پنهنجن ٻارن کي به ان ئي وقت هتي آمريڪا ۾ گهرائي ورتو. جيتوڻيڪ پاڻ نيڪ طبيعت جو انسان آهي پر ڪجهه نوڪريءَ ۾ مشغول هجڻ ڪري ۽ ڪجهه سستيءَ ۽ بي ڌيانيءَ ڪري هن پنهنجن ٻارن تي ڌيان نه ڏنو. ٻار پنهنجي مذهب ۽ ڪلچر کان بي خبر رهي هتي جي ٻارن سان گڏ آزاد گهمڻ لڳا ۽ خاص ڪري هنن جي سنگت اهڙن سان ٿي پيئي، جن کي پڙهڻ جو به شوق نه هو. اڄ هن جا ٻار ارڙهن سالن کان وڏا آهن، يعني مائٽن جي چئي مڃڻ کان آزاد آهن. هنن کي نه مذهب جو فڪر آهي نه ماءُ پيءُ جو خيال. هنن لاءِ شراب، ڊانس، گرل فرينڊ ۽ بواءِ فرينڊ جو چڪر سڀ ڪجهه آهي. ”آئون سندس پاڙي ۾ اچي رهيس“ اعجاز ٻڌايو ”ته پروفيسر صاحب اکين ۾ ڳوڙها آڻي پنهنجن ٻارن جو ٻڌايو ته نه هنن کي اسان پوڙهن جي عزت آهي ۽ نه پڙهائيءَ جو فڪر اسان جا ته ڄڻ ٻئي جهان هليا ويا. ڇوڪرا ته ٺهيو پر ڇوري به چوي ٿي ته ڊيڊي دس از ماءِ لائيف! توهان پنهنجي زندگي گذاري چڪائو. هاڻ کين ڪير سمجهائي ته غيرت ۽ اخلاق به ڪا شيءِ آهي. آئون نواکلي جهڙي ڳوٺ جو غريب ٿي ڪري به اعليٰ تعليم حاصل ڪري سٺي نوڪري ڪريان پيو. توهان آمريڪا جهڙي شهر ۾ هر سک مهيا هوندي به پڙهي نه سگهيا آهيو ۽ توهان جو مستقبل ڪنهن هوٽل يا دڪان ۾ مزور ٿي ڪم ڪرڻ آهي يا ٽرڪ ڊرائيور يا ڪلينر ٿي لوفرن وانگر رلڻو آهي......“
اعجاز شيخ ٻڌايو ته پروفيسر صاحب کي ڏاڍو ڏک آهي ته هن جا ٻار هن جي هٿن مان نڪري ويا، جنهن ۾ هو پنهنجي ئي غلطي تسليم ڪري ٿو ته هن ڪچيءَ ۾ ڌيان نه ڏنو، ”ٻيو نه ته هنن جو ننڍي هوندي مذهب ڏي لاڙو ڪريان ها ته گهٽ ۾ گهٽ هنن کي اڄ پنهنجن وڏن لاءِ پيار ۽ عزت هجي ها. پنهنجو مستقبل تباهه نه ڪن ها. شراب نوشي ۽ آواره گردي جهڙين عادتن ۾ نه ڦاسن ها... وغيره وغيره..........“ بهرحال اسان جي ملڪ جي به ڪيترن ماڻهن جا هن ملڪ ۾ اسن قسم جا يا ان سان ملندڙ جلندڙ مسئلا آهن. هڪ ڳالهه هتي لکڻ ضروري سمجهان ٿو، بلڪه اها غلط فهمي دور ڪرڻ چاهيان ٿو،جيڪا اسان جي ماڻهن کي اڪثر آهي ته آمريڪا يا يورپ ۾ رهندڙ هر گوري جي فئملي ۾ هن جا ٻار شراب پيئن ٿا، نشو ڪن ٿا، مائٽن ۽ وڏن جي عزت نٿا ڪن. نه. اها ڳالهه هرگز ناهي. سٺا ۽ خراب ماڻهو جتي ڪٿي آهن. هتي آمريڪا ۾ به ڪيتريون ئي اهڙيون فئمليون آهن، جيڪي مٿين شين کي خراب سمجهن ٿيون. هنن جا ٻار اخلاق جي دائري ۾ رهن ٿا. والدين ۽ پاڙيسرين جي عزت ڪن ٿا. ڇو جو هڪ سٺو عيسائي يا سٺو يهودي به شراب ۽ نشي جهڙين شين کي اوترو ئي خراب سمجهي ٿو، جيترو هڪ سچو مسلمان. اهو مائٽن تي مدار رکي ٿو ته هو پنهنجي اولاد جي سنگت تي نظر رکن. ڇو جو ڪيترا ٻار برن جي سنگت ۾ رهي برا ٿيو وڃن ۽ ان خيال کان آمريڪا يا يورپ ته ڇا اسان جي ملڪ ۾ به ماڻهو خراب ٿيو وڃن ۽ نه فقط وڏن شهرن ۾ پر ننڍن ڳوٺن ۾ به. اسان جي شهر هالا جي هڪ ٻهراڙي واري ڳوٺ ۾ وڃڻ ٿيو، جتي اڄ کان پنجاهه سال اڳ ٻيڙي پيئڻ به عيب ۽ علت سمجهيو ويو ٿي. ماڻهن گهرن ۾ يا دڪانن ۾ لڪي حُقو پيئندا هئا. گذريل سال ان ڳوٺ ۾ ويس ته اهومعلوم ڪري افسوس ٿيو ته ڳوٺ جا نوجوان جيڪي هارپو يا مزوري ٿا ڪن، انهن جو سڄو پئسو نشي ۾ وڃي ٿو هو. ان تي فخر ٿا ڪن. اسان وٽ ڪم ڪندڙ همراهه کي چيم ته شراب ته هڪ مهانگي شيءِ آهي، اهو ڪيئن ٿا افوڊ ڪريو؟
هن ٻڌايو ته اهو اتي ڳوٺ ۾ ئي ٻٻر جي ڇوڏن مان ٺاهيو وڃي ٿو، جيڪو صحت لاءِ تمام نقصانڪار آهي ۽ ڪڏهن ڪڏهن گهڻي پيئڻ ڪري موت به ٿئي ٿو.