ڪئناڊا ۾ چينين سان سختيون
ان بعد ڪئناڊا جي مشهور ريلوي لائين Canadian Pacific وڇائڻ لاءِ چين مان چينين سان ڀريل جهاز گهرايا ويا. رڪارڊ شاهد آهي ته 1880ع کان 1885ع تائين وئنڪوئر بندرگاهه ۾ سترهن هزارن کان مٿي چيني مزدور آندا ويا، جن ڪئناڊا جي هن صوبي ”برٽش ڪولمبيا“ جي ڏکين جابلو ۽ سامونڊي پٽن تي ريل جا پٽا وڇايا. ڌارئين ڏيهه کان آيل هنن چيني پورهيتن کان سخت کان سخت مزوري ڪرائي ويئي ٿي پر کين پگهار يورپي گوري مزدور جي فقط اڌ جيترو ڏنو ويو ٿي. انهن ڏينهن ۾ هي صوبو (برٽش ڪولمبيا) انگريزن جي هٿ ۾ هو، جيئن انڊيا، ملايا، هانگ ڪانگ ۽ ڪينيا نائيجيريا وغيره ۽ انهن مڙني هنڌن تي ساڳيو برٽش پاسپورٽ هليو ٿي.
1885ع ۾ هتي (برٽش ڪولمبيا ۾) جيئن ريل جو ڪم پورو ٿيو ته هنن سستن چيني مزدورن جي ضرورت گهٽجي ويئي، مڪاني گورن مزدورن جي يونين جي ماڳهين هنن نون آيلن ۽ رهائش اختيار ڪندڙ چينين سان چڙ ٿي پيئي. ڇو ته جيڪو ٿورو گهڻو پورهيو نڪتو ٿي، ان لاءِ ماڻهن مڪاني گورن کي ڇڏي هنن چينين کي سڏيو ٿي، جن تمام گهٽ مزدوري ورتي ٿي. دراصل گورن کي به مڪاني ته چئي نٿو سگهجي. انهن جي ڪهڙي پيءُ ڏاڏي جو ملڪ هو. هو به ڏورانهن ملڪن کان هتي ڪئناڊا اچي نڪتا هئا. هو ٽيڪنيڪلي هوشيار هجڻ ڪري ٻين کان اڳ اچي پهتا هئا ۽ اصلي رهاڪن (ايسڪيموز، ريڊ انڊين يا ٻين کي) پيار محبت يا ڏنڊي جي زور تي پاسيرو ڪري پاڻ مالڪ ٿي ويٺا هئا. بهرحال هاڻ نه فقط مڪاني مزدورن جي يونينن کي پر ملڪي سياستدانن کي به چيني نه وڻڻ لڳا ۽ هر عتاب جو نشانو چيني ٿيڻ لڳا.
وئنڪوئر ۾ اچي ويل چينين يا ٻين ايندڙن کي دلشڪستو بنائڻ لاءِ هتي جي حڪومت هر چينيءَ جي اچڻ تي هن کان پنجاهه ڊالر فيءَ جا اڳاڙيا ٿي، جنهن کي Head Tax سڏيو ويو ٿي. 1885ع وارو دور جڏهن هڪ رپئي ۾ چانديءَ جو تولو مليو ٿي ۽ ڊالر کان به گهٽ ۾ سون جو تولو، چين کان ڪئناڊا ايندڙ چينين لاءِ پنجاهه ڊالر ڏيڻ وڏي ڳالهه هو. پنهنجي جان جوکي ۾ وجهڻ ۽ سامونڊي سفرجي صعوبتن ۽ ڀاڙن ڏيڻ بعد وئنڪوئر بندرگاهه ۾ لهي پنجاهه ڊالر ڏيڻ کان ته بهتر هو ته ايترن پئسن مان پنهنجي ملڪ ۾ ئي ڪو ڪاروبار کولي ويهجي. پر ان هوندي به چيني ماڻهن ڪئناڊا ۾ اچي رهڻ ۽ پورهيو ڪرڻ ۾ وڌيڪ Charm ٿي محسوس ڪيو. هنن بهتر مستقبل لاءِ پنهنجو ملڪ ڇڏي ڪئناڊا ۾ رهڻ کي ترجيح ڏني ٿي، جيئن اڄ جي ڪيترن ئي ايشيائي ملڪن جا ماڻهو آمريڪا ۽ برطانيا ۾ رهڻ کي بهتر سمجهن ٿا.
چينين جي لڳاتار آمد کي جاري ڏسي ڪئناڊا حڪومت هاڻ 50 بدران هڪ سئو ڊالر ”هيڊ ٽئڪس“ مقرر ڪيو. ان بعد به چيني ڪئناڊا ۾ ايندا رهيا. آخر ڪار 1913ع ۾ جڏهن اهو ٽئڪس وڌائي وڌائي 500 ڊالر ڪيو ويو ته پوءِ چيني اچڻ بند ٿي ويا. ان وقت جي رڪارڊ موجب پنج سئو ڊالر تمام وڏي دولت هئي، جڏهن ته هڪ ڄڻي سڄي سال ۾ چار سئو ڊالر مس بچايا ٿي ۽ وئنڪوئر ۾ هڪ گهر جي قيمت 250 ڊالر هئي.
18-1917ع ڌاري پهرين جنگ عظيم شروع ٿيڻ تي ڪئناڊا کي هڪ دفعو وري چيني مزدورن جي ضرورت پيئي ۽ هر سال چار هزار کن چيني گهرايا وڃڻ لڳا. جنگ بعد جڏهن سپاهي وطن وريا ته وري چينين سان ساڳي ڪار ڪئي ويئي. ويتر 1920ع ۾ ملڪ جو ڪاروبار ويهي رهڻ ڪري هر هڪ جي ڪاوڙ چينين تي ٿي پيئي. چينين جي وڌيڪ اچڻ جي روڪٿام ۽ اچي ويلن کي ڀڄائڻ لاءِ ڪئناڊا حڪومت پهرين جولاءِ 1923ع تي چيني قوم جي ماڻهن تي هڪ ته وري ساڳيو هيڊ ٽئڪس مڙهيو ۽ ٻيو اهو قانون پاس ڪيو ته چيني (جيڪي مزدوريءَ لاءِ ڇڙها آيا ٿي ۽ پوءِ پئسو ڪمائي پنهنجين زالن ۽ ٻارن کي گهرايو ٿي) پنهنجي زال ۽ ٻارن کي گهرائي نٿو سگهي ۽ نه وري هتي ڪنهن غير چيني عورت سان شادي يا ميل ملاقات ڪري سگهي ٿو.
مٿين قانون ڪري چيني مزدور سالن جا سال پنهنجن مائٽن مٽن کان وڇڙيل رهيا ۽ ذهني ۽ جسماني ظلم سهندا رهيا. ان ظالم قانون پاس ڪرڻ واري ڏينهن تي اڄ به ڪئناڊا جي چيني ڪميونٽي “Humiliation Day” ملهائي ٿي.
ڏٺو وڃي ته ڪئناڊا- خاص ڪري هن شهر وئنڪوئر ۾ جيڪو بندرگاهه هجڻ ڪري ڌارين ملڪن کان آيل ماڻهن لاءِ “Gateway” هو، مڪاني گورن انگريزن نه فقط چيني Immigrants سان پر ٻين ڌارين سان به ظلم ڪيا، خاص ڪري ايشيا جي رهاڪن سان. جڏهن کين سخت ۽ خوفائتي ڪم لاءِ مزدورن جي ضرورت پيئي ٿي ته هنن چين، جپان ۽ انڊيا کان ماڻهن سان جهاز ڀرائي کانئن گهٽ پئسي تي پورهيو ٿي ورتو. ضرورت پوري ٿيڻ تي هنن کين ڌڪاريو ٿي. انهن ڏينهن ۾ جپان ۾ به سخت غربت هئي. اتي به بادشاهي راڄ هو. بادشاهه جو خاندان، انهن جا چمچا، جاگيردار وڏيرا (Feudal Lords) وڏي عيش ۾ هئا ۽ غريب عوام سورن ۾ هو. پيٽ لاءِ هن کاڌي خوراڪ جي ڳولا سمنڊ ۾ ٿي ڪئي يا پرديس جا وڻ ٿي وسايا. ڪئناڊا ۾ به ڪافي جپاني اچي ويا هئا ۽ ويهين صديءَ جي شروع ٿيڻ سان مڪاني ماڻهن کي اهو اچي احساس ٿيو ته ڪئناڊا يورپي نوعيت جو ٿيڻ بدران وڃي پيو ايشيائي طرز جو ٿيندو. اها نفرت ايتري وڌي ويئي جو ڪئناڊا جي انگريز آدمشماريءَ خاص ڪري نوجوانن چينين ۽ جپانين تي حملا شروع ڪري ڏنا. 1907ع ۾ ته انهن قومن جا دڪان، گهر ۽ ڪاروبار ساڙيا ويا، جيڪو پوءِ انهن ڏينهن جي وزير اعظم ولفرد لوريئر چينين ۽ جپانين کي ڀري ڏنا.