نيو جرسي اسپتال ۾ پرڪاش سان ملاقات
اسان جي هتي اچڻ ڪري ۽ ٻارن کي اسڪول کان موڪل هجڻ ڪري مريم ٻارن سميت جپان کان هيڏانهن نيو جرسي هلي آئي، جتي منهنجي ٻي ڌيءَ مارئي رهي ٿي، جنهن جو گهر وارو ثمير وسطڙو گذريل ڏهه کن سالن کان هتي آمريڪا ۾ پنهنجو پرائيويٽ بزنيس ٿو ڪري.
ٻار جي اطلاع ملڻ تي سينٽ پيٽرس اسپتال پهتس، جيڪا نيو جرسي جي Middlesex واري علائقي جي نيو برنسوِڪ شهر ۾ بلڪل ايسٽن ايوينيو وٽ آهي، جتي پارڪ بوليورڊ وارو رستو ٿو اچي لڳي. Easton ايونيو جي ٻئي پاسي نيو جرسيءَ جي (بلڪ سڄي آمريڪا جي) مشهور يونيورسٽين مان هڪ رٽگرز يونيورسٽي آهي، جنهن جي اتر ۾ Huntington اسٽريٽ جي ٻئي پاسي هتي جو هڪ خوبصورت پارڪ Buccleuch پارڪ آهي.
نئين ڄاول ٻار جي ڪن ۾ ٻانگ ڏئي ابيان نالو رکيو ويو، جنهن نالي بابت پهرين کان سوچي فيصلو ڪيو ويو هو ۽ جنهن نالي لاءِ هن اسپتال جي مسلمان ليڊي ڊاڪٽر فاطمه جهان Suggestion ڏني هئي. ڊاڪٽر فاطمه شام ملڪ جي رهاڪو آهي. سندس والدين گهڻو گهڻو اڳ ملڪي سياسي جهيڙن جهٽن مان جان آزاد ڪرائي هتي آمريڪا ۾ اچي پناهه ورتي هئي. ڊاڪٽر فاطمه هتي ئي ڄائي يا شايد تمام ننڍي هئي ته هتي آئي ۽ سندس سموري تعليم آمريڪا جي اسڪولن ۽ ڪاليجن مان آهي.
لياقت ميڊيڪل يونيورسٽي ڄامشورو جيڏي هن سينٽ پيٽر يونيورسٽي هاسپيٽل ۾ فاطمه کان علاوه ٻيا به ڪجهه ايشيائي (خاص ڪري لبناني ۽ مصري نرسون) ۽ آفريڪا جا ماڻهو نظر اچي رهيا هئا. جن ۾ گهڻو تعداد شاگردن جو هو يا اسان وانگر مريض سان ملڻ وارن جو. اسپتال مان موٽڻ وقت ٻي ماڙ تي ٺهيل رسيپشن تي هاڻ رات جي ڊيوٽي وارو آفيسر هتي جي گوري آمريڪن بدران ايشيا جو همراهه ويٺل هو. هيستائين جيڪي ڪجهه ايشيائي نظر آيا هئا، اهي منهن مهانڊي مان عرب ٿي لڳا يا وري چيني ۽ ويٽنامي. هي همراهه اسان جي پنهنجي ننڍي کنڊ جو همراهه لڳي رهيو هو. ٿي سگهي ٿو هندستان جي ڪنهن اتراهين صوبي جو هجي جو بنگالين ۽ مدراسين وانگر گهڻو ڪارو ۽ سنهڙو نه هو. يا وري پاڪستاني هجي. اڄ ڪلهه ته آمريڪا ۾ پاڪستاني به جتي ڪٿي نظر اچن ٿا ۽ کين ڏسڻ سان اها حيرت نٿي ٿئي جيڪا اڄ کان ٽيهه پنجٽيهه سال اڳ واري آمريڪا ۾ اسان کي ٿيندي هئي. سٺ جي آخري ۽ ستر جي شروع وارن سالن ۾ جڏهن اسان کي آمريڪا ۽ ڪئناڊا جي بندرگاهن ۾ جهاز هلائڻو پوندو هو ته پورٽ آرٿر، گيلوسٽن، چارلسٽن، سوانا، Tampa، بئٽن روج ۽ جئڪسن وائيل جهڙن بندرگاهن ۾ ته ڪڏهن به ڪو پاڪستاني نظر نه آيو پر هاڻ ڏسان پيو ته اهڙن ننڍن شهرن ۾ به لاهور ۽ ڪراچيءَ جهڙن وڏن شهرن جا ماڻهو ته ڇا سنڌ جي ڳوٺن ماتلي، ٽنڊو جان محمد، ڀريا، قاضي احمد، ڪوٽ غلام محمد ۽ لاڙڪاڻي جي ڳوٺ وليد ۽ قمبر جي ميتلو ڳوٺ جا به نظر پيا اچن. ۽ مون کي ياد آهي ته انهن ڏينهن ۾ بس ۾ ويندي ڪنهن هنڌ پاڻ جهڙو مهانڊو نظر اچي ويندو هو ته بس مان لهي، ٻي بس ۾ ان هنڌ پهچي همراهه کي ڳولبو هو ته ويو ڪيڏانهن. خبر چار وٺجيس ته هتي آمريڪا ڪيئن پهتو. انهن ڏينهن ۾ آمريڪا هيڪاندو ڏورانهون ڏيهه سمجهيو ويو ٿي. نه ايڏيون هوائي جهازن جون اڏامون هيون نه اڄ جهڙو ٽيليفون سسٽم ۽ خبرون ڏيندڙ ٽي وي چئنل. يورپ ۽ انگلينڊ ۾ ئي اسان جي ملڪ جي ماڻهن کي کوڙ نوڪريون پئي مليون، ڪنهن جو مٿو ڦريو آهي جو هيڏانهن ڪَهي اچي ڪو پاڪستاني ته ڇا انڊين نظر ايندو هو ته ان سان به وڏي حب ۽ Curiosity مان ملبو هو. حال احوال وٺبو هو. پر هاڻ اها ڳالهه ئي نه رهي آهي ۽ هي انڊين يا پاڪستاني مهانڊو جيڪو سامهون نظر اچي رهيو هو، ان کي مون سان ۽ مون کي هن سان ملڻ يا هڪ ٻئي کان احوال وٺڻ جي ڪا به دلچسپي پيدا نه ٿي رهي هئي پر ٻار جي برٿ سرٽيفڪيٽ ٺهرائڻ لاءِ هن ڪجهه فارم ماءُ کان صحيح ڪرائڻ لاءِ اسان کي ڏنا، جيڪي منهنجي زال کڻي واپس ڌيءَ ڏي ويئي، تيسين آئون اتي ئي آجيان واري ڊيسڪ وٽ بيهي رهيس ۽ همراهه کي ٻڌايم ته آئون ان ٻار جو نانو آهيان. عيسائي آهيو؟“ هن پڇيو.
”نه مسلمان،“ وراڻيم، ”پر مون کي خبر آهي ته هيءَ اسپتال عيسائي مشنرين (تبليغين) جي آهي.“
۽ پوءِ وقت پاس ڪرڻ لاءِ سندس ملڪ پڇيم.
”هاڻ ته آمريڪن آهيان، پر ڄائس ۽ وڏو انڊيا ۾ ٿيس.“
نه سکن واري پڳڙي ۽ ڏارهي هئس ۽ نه وري پنجابين ۽ ڪشميرين وانگر گهڻو اڇو هو. منهنجي شڪ موجب گجراتي ٿي لڳو.
”گجراتي آهيو؟“ مون پڇيو مانس.
”نه. سنڌي آهيان.“ هن وراڻيو.
”سنڌي ڳالهائي سگهو ٿا يا نه؟“ مون پڇيو.
”ها. گهر ۾ پيءُ سان سنڌي ڳالهايان. باقي زال ۽ ٻارن کي نٿي اچي.“
هن ٻڌايو ته سندس نالو پرڪاش کيئاني آهي ۽ حيدرآباد جي مشهور بزنيس مئن ڪندن مل کيئانيءَ جو پوٽو آهي. سندس والد ڀڳوانداس هتي ئي نيو جرسي ۾ ساڻس گڏ رهي ٿو، جتي سندس ميرپوري زال ۽ ڌيءَ پٽ پڻ رهن.
پرڪاش ٻڌايو ته پاڻ ٽن ڀيڻن جو اڪيلو ڀاءُ آهي. سندس هڪڙي ڀيڻ ميڪسيڪو ۾ رهي ٿي، هڪڙي ڏکڻ ڪوريا ۽ هڪ انڊيا جي بندرگاهه واري شهر واشاڪا پتنام ۾ رهي ٿي. مون کانئس سندس پيءُ ڀڳوانداس ساڻ ملڻ جو پڇيو. هن ٻڌايو ته هو ڪافي پوڙهو آهي ۽ بيمار پڻ رهي ٿو پر هن کي هڪ سنڌي ليکڪ سان ملي خوشي ٿيندي جو هن وٽ اڄ به انڊيا کان سنڌي اخبارون ۽ رسالا ايندا رهن ٿا، جن کي پڙهي هو خوش ٿئي ٿو. اسان ڀائر ڀيڻون سنڌي فقط ڳالهائي سگهون ٿا پر پڙهڻ نٿي اچي.
پرڪاش کان سندس گهر جو فون نمبر وٺي اسان اسپتال مان نڪتاسين ۽ ٻئي ڏينهن ئي فون ڪري ڀڳوانداس کان مون ملڻ جو پڇيو ۽ سندس رضامندي تي مون پڪو پهه ڪيو ته جيئن ئي واندڪائي ملندي ته ڀڳوانداس کيئانيءَ سان ضرور ملندس.
اسپتال ان بعد به ٻه دفعا مون کي وڃڻو پيو ۽ پرڪاش کي سندس پيءُ لاءِ ٻه ڪتاب پڻ ڏنم. هڪ دفعي ساڻس گڏ ويٺل مهمان سان ملرائي پرڪاش ٻڌايو ته هن همراهه جو ڏاڏو ڪئپٽن ڀڳوان سنگهه پڻ انڊيا جي اهم شخصيت ٿي گذرريو آهي. هنن ڪافي وقت فجي ٻيٽ تي گذاريو آهي، جتي هن جو ڏاڏو انڊيا طرفان هاءِ ڪمشنر هوندو هو.
مون هنن کي چيو ته هيءَ دنيا ڪيتري ته ننڍڙي آهي ۽ اها ڪيڏي حيرت جهڙي ڳالهه آهي ته ڪئپٽن ڀڳوان سنگهه سان منهنجي اسي واري ڏهي ۾ ٻه دفعا سنگاپور ۾ ملاقات ٿي هئي.
ملائيشيا ۾ 1983ع کان 1991ع واري عرصي ۾ نوڪري دوران مون کي پڻ منهنجي ٻين ساٿين وانگر، اڃا به ڪنهن نئين ۽ دلچسپ هنڌ تي نوڪري ڪرڻ جي جستجو هر وقت لڳي رهي ٿي. منهنجا ڪيترا ساٿي ڪئپٽن ۽ چيف انجنيئر، خاص ڪري انڊين ۽ يورپي، ملائيشيا ڇڏي برونائي، سنگاپور، آسٽريليا ۽ نيوزيلينڊ هليا ويا هئا. مون کي جيستائين پسند جي نوڪري نه ملي، تيسين هر وقت فجي ٻيٽ جا خواب ڏسندو رهيس ۽ پوءِ هڪ دفعو جڏهن اتي جي هڪ ٻيٽ SUVA تي موجود نيول اڪيڊميءَ ۾ نوڪري ملي ته مُنجهي پيس ته ملائيشيا ڇڏي اوڏانهن وڃان يا ملائيشيا ۾ ئي رهي پوان جو مون لاءِ ملائيشيا به هڪ بهترين جاءِ هئي، جنهن جي ساوڪ، ٻارهوئي مينهن، کنوڻ ۽ گجگوڙ مون لاءِ سونهن ۽ ساز هئا.
انهن ڏينهن ۾ سنگاپور ۾ سنڌي ڪلب ۾ جتي سنڌي هندن جو مندر به هو ٿر پارڪر جو بيحد پڙهيل ڳڙهيل، دنيا ۽ پنهنجي ڌرم جي معلومات رکندڙ ۽ هر انسان جو ڀلو گهرندڙ پنڊت مهاراجن هال شرما رهيو ٿي، جنهن سان منهنجي سنگاپور وڃڻ تي اڪثر ملاقات ٿيندي هئي. ملائيشيا ۽ سنگاپور جي وچ ۾ فقط سنڌو نديءَ جي پيٽ جيڏو ويڪرو سمنڊ آهي ۽ هي ٻه ملڪ Causeway (پل ۽ ريل رستي ڳنڍيل آهن) . مهاراج واري هن مندر ۾ جتي مڪاني سنگاپور جا ۽ سنڌ هنڌ جا ماڻهو ايندا هئا، اتي بالي ۽ پئسفڪ سمنڊ جي هن ٻيٽ فجيءَ جا انڊين پڻ ايندا هئا. هنن جو پنهنجي وطن انڊيا وڃڻ يا موٽڻ وقت هتان سنگاپور مان لنگهه ۽ Stoppage ٿئي ٿو. مهاراج نهال شرما مون کي فجي وڃڻ لاءِ نه فقط پنهنجا ذاتي مشورا ڏنا (جن جو احوال سنگاپور واري سفر نامي ”سنگاپور ٿو سڏ ڪري“ ۾ ڏنو آهي.) پر سنگاپور ايندڙ فجيءَ جي ڪجهه اهم شخصيتن سان پڻ ملايو. انهن مان هڪ ڪئپٽن ڀڳوان سنگهه پڻ هو جنهن جي شخصيت مون کي بيحد متاثر ڪيو ۽ اهو ئي سبب آهي جو هينئر سندس پوٽي (يا ڏهٽي- جو انگريزيءَ ۾ گرانڊسَن لفظ ٻنهي جي نمائندگي ڪري ٿو) جي ملاقات تي سندس ذڪر ڪڍي ويٺا آهيون.
ڪئپٽن ڀڳوانداس سرڪاري ڪاموري کان علاوه سٺو اديب پڻ هو. سندس ٻه چار ڪتاب بيحد مشهور آهن، جهڙوڪ:
Indian Tea
My Father’s Fiji
هن هندي زبان ۾ به ڪيترائي ڪتاب لکيا جن مان ”اجالي اپني يادون ڪي“ ٻين به ڪيترين ئي زبانن ۾ ترجمو ٿي چڪو آهي.
ڪيپٽن ڀڳوان سنگهه آگري جي جاٽ فئملي ۾ 1916ع ۾ ڄائو. هن آگري جي اسڪول مان مئٽرڪ ڪئي ۽ اتي جي ئي ڪاليج مان 1940ع ۾ ايم اي ڪئي. ان کان پوءِ ٻي وڏي لڙائي (World War) شروع ٿيڻ تي هن کي انگريزن جي فوج ۾ ڪميشن ملي.
جنگ ختم ٿيڻ تي هن کي الهه آباد جو اسسٽنٽ مئجسٽريٽ مقرر ڪيو ويو. 1948ع ۾ بلند شهر جو ڪليڪٽر ۽ ان بعد راءِ بريليءَ جو ڊپٽي ڪمشنر بنيو. ان بعد مختلف نوڪرين تي رهيو، خاص ڪري 1957ع ۾ڪلڪتي ۾ جوائنٽ سيڪريٽري ۽ 1964ع ۾ دهليءَ جو ڪمشنر ٿيو ۽ پوءِ آخر ۾ فجي ۾ انڊيا طرفان سفير (هاءِ ڪمشنر) ٿي رهيو، جتي سندس پيءُ بيري سنگهه پڻ انگريزن جي حڪومت ۾ سرڪاري آفيسر هو. ڪئپٽن ڀڳوان سنگهه فجيءَ ۾ انڊيا لاءِ تمام گهڻو ڪم ڪيو ۽ انڊيا جي ماڻهن ۽ ملڪ کي معاشي توڙي سماجي طرح وڏا فائدا رسايا. فجيءَ جي نيول اڪيڊمي جو پرنسپال ۽ منهنجو هم عمر مسٽر ناتاني سڪا نائيوئلو جنهن سئيڊن جي ساڳي يونيورسٽيءَ مان پوسٽ گريجوئيشن ڪئي، اهو پڻ ڪئپٽن ڀڳوان سنگهه جي تعريف ڪندو هو. هن فجيءَ کي پنهنجو ٻيو وطن ٿي سمجهيو، جتي سندس پيءُ به زندگيءَ جا ڪيترائي سال گذاريا، تڏهن ته هن فجيءَ تي لکيل ڪتاب جو نالو منهنجي پيءُ جي ڌرتي (My Father’s Land Fiji) رکيو. مون وٽ جيڪا هن ڪتاب جي ڪاپي آهي. اها 1984ع وارو دهلي جو ڇاپو آهي، جيڪو Tamavua Enterprise وارن جو ڇاپو آهي ۽ مون سنگاپور مان ورتو هو.
نيو جرسي جي هن اسپتال ۾ آيل هن نوجوان مهمان ٻڌايو ته سندس گرانڊ فادر 1995ع ۾ ديهانت ڪري ويو ۽ هي ڳالهيون پڙهندڙن لاءِ هن وقت قلمبند ڪرڻ دوران فجي ۾ هڪ دوست سان ڳالهه ٻولهه ڪندي خبر پئي آهي ته ڪئپٽن ڀڳوان سنگهه جو وڏو پٽ اجيه سنگهه جيڪو 1989ع ۽ 1990ع ۾ انڊيا حڪومت ۾ ريلويز جو وزير هو، ان کي ٻه سال کن اڳ 2004ع ۾ پروفيسر آءِ ايس چوهاڻ جي جاءِ تي فجيءَ جو سفير ڪري رکيو ويو آهي. هڪ ٻي ڳالهه ته اجيه سنگهه ۽ ڪئپٽن ڀڳوان سنگهه جا پڙ ڏاڏا تڙ ڏاڏا رام چندر ۽ پدم ڪمار فجي ۾ سن 1885ع ۾ Indian Indentured System هيٺ مزدور ٿي آيا هئا. ان سسٽم بابت ڪجهه احوال اڳتي هلي ڪنداسين ته ڪيئن انگريزن ظاهري طرح ته غلاميءَ تي بندش وڌي پر هن سسٽم هيٺ هو پنهنجين ڏورانهين بيٺڪن (Colonies) ۾ ننڍي کنڊ جي غريب پورهيتن کان نيم غلاميءَ واري حيثيت جو ڪم وٺندا هئا. وجي سنگهه پاڻ فجيءَ ۾ ئي ڄائو ۽ اتي جي ئي مڪاني انڊين ڇوڪريءَ سان شادي ڪيائين. وجي سنگهه جو ڏاڏو بيري سنگهه به فجيءَ ۾ ڄائو هو. بهرحال هاڻ پاڻ نيو جرسيءَ ۾ رهندڙ سنڌي هندو فئملي کيئاني جي احوال تي واپس اچون ٿا، جنهن جي شروع ڪرڻ تي هي ڳالهيون نڪري پيون.