آمريڪي صدرجو اٺ گاڏي وارو دوست
1962ع جي ڳالهه آهي، جڏهن اسين فرسٽ ييئر ۾ پڙهندا هئاسين ته آمريڪا جو نائب صدر لينڊن جانسن ڪراچي جي دوري تي آيو. انهن ڏينهن جو صدر ڪينيڊي اڪثر پنهنجي نائب صدر کي ايشيا ۽ آفريڪا جي دوري تي اماڻيندو رهيو ٿي، جيئن دنيا جي ملڪن ۾ آمريڪا جي دوستي ۽ ساک جي مشهوري ٿئي ۽ هن درويش جانسن جو اهو عام تڪيو ڪلام هو ته هو جتي به ويو ٿي ۽ جنهن سان مليو ٿي ته ائين ئي چئي ڏنائين ٿي ”توهان به واشنگٽن اچجو ۽ اسان سان اچي ملجو.“
(Y’all come to Washington and see us sometimes) بهرحال جانسن جي ان ڳالهه جي ته ماڻهن کي گهڻو گهڻو پوءِ خبر پيئي ته هو ائين تڪلف طور جنهن جنهن کي چوندو وتي ان جي ياد ٻئي ڏينهن تائين به نٿي رهيس. بهرحال هو ڪراچي شهر جو چڪر هڻي رهيو هو ته ڪارساز وٽ شاهراهه فيصل تي هن جي گاڏيءَ اڳيان بشير نالي هڪ همراهه جي اٺ گاڏي اچي لنگهي. ظاهر آهي. اهڙي شيءِ هڪ ڌارئين جو ڌيان پاڻ ڏي ڇڪايو. جانسن صاحب پنهنجي گاڏيءَ مان لهي اٺ گاڏي هلائيندڙ بشير سان هٿ ملايو ۽ تڪلف طور مٿيان جملا چيا ”توهان جي ملڪ جو صدر ايوب خان به آمريڪا اچي رهيو آهي تون به ڇو نٿو اچين؟“ چاليهن سالن جي بشير جانسن سان گڏ هلندڙ ترجمي واري معرفت ورندي ڏني: ”ها سائين ضرور ضرور.“ ۽ اهو چوڻ بعد هو پنهنجي ڪکاڻي جهوپڙيءَ ڏي روانو ٿي ويو ۽ گهر تائين پهچڻ ۾ هن کان ته ڳالهه به وسري ويئي ته سندن وچ ۾ ڇا گفتگو ٿي.
هوڏانهن جانسن بئنڪاڪ کان دهليءَ تائين هر هنڌ خبر ناهي ڪيترن ماڻهن سان هٿ ملائيندي وقت هر هڪ کي اهو چوندي ته “Now you all come see me” چوندو ايشيا جي ٽوئر مڪمل ڪري پنهنجي ملڪ کان وڃي نڪتو. ڪنهن سان ڪنهن وقت هو مليو هن کان اهو به وسري ويو. پر اسان وٽ پاڪستان ۾ اخبار نويسن ان ڳالهه کي کڻي اهڙو اڀاريو جو بشير اٺ گاڏي واري سان هٿ ملائڻ جي ٻئي ڏينهن کان، سڄي ملڪ ۾ جتي ڪٿي ان ئي ڳالهه جو چوٻول هلڻ لڳو ته هڪ اٺ گاڏي هلائڻ واري جا ڀاڳ کلي ويا آهن جو هو ملڪ جي نائب صدرجو مهمان ٿي آمريڪا جهڙي ملڪ ۾ وڃي رهيو آهي، جتي هو جهڙي تهڙي هوٽل بدران ”والڊورف- ائسٽوريا“ هوٽل ۾ رهندو. سائين شام جون اخبارون ته ڇا ڊان ۽ جنگ ۾ بشير جون خبرون پهرين صفحي تي اچڻ لڳيون. هوڏانهن جانسن کي سڌ نه سماءُ، تان جو ٻئي يا ٽئي ڏينهن دنيا جي اخبارن جا ٽڪرا (Clippings) نظر مان ڪڍي رهيو هو ته جنگ اخبار جي ڪٽنگ جي ترجمي تي نظر پيس:
“The U.S Vice President has invited Bashir, A camel cart driver, to come to America…”
۽ اهو به لکييل هو ته بشير ايڏو ته خوش نصيب آهي. هو جيٽ جهاز ذريعي سفر ڪندو ۽ Waldorf- Astoria هوٽل، نيو يارڪ ۾ مهمان ٿي رهندو.
ان بعد USA جي ڪراچي واري سفارتخاني مان پڻ جانسن کي انفارميشن ملي ته ڪراچي جي ٽرپ دوران جيتوڻيڪ هن جي اٺ گاڏيءَ واري بشير کي آمريڪا ۾ مهمان طور گهرائڻ جي نيت نه هئي. پر هتي سڄي ملڪ ۾ اهو تاثر پکڙجي ويو آهي ته سائين جن جا کيڪار کڙيءَ وارا Remarks سچ پچ جي دعوت هئي اهو معلوم ڪري جانسن به ڪجهه گهڙين لاءِ تپرس ۾ پئجي ويو ته ان مسئلي کي ڪيئن منهن ڏجي. بعد ۾ ظاهر ٿيل هڪ Document موجب:
“…… Johnson Groaned and endured the prospect of this unlikely visitor….”
آخر ميٽنگن بعد فيصلا ڪيا ويا ته بشير کي هاڻ گهرائڻو ئي پوندو ۽ ان جا خرچ پکا ۽ بندوبست ڪير ڪندو، ان لاءِ ٻن ادارن هائوڪار ڪئي. هڪ People to people Program اداري ۽ ٻيو انگريزي جي مشهور رسالي ريڊرس ڊائجيسٽ وارن. پر پوءِ اڳتي هلي ريڊرس ڊائجيسٽ وارا پنهنجو پاڻ ڇڏائي ويا. بهرحال آمريڪا کان آيل احڪامات موجب، جڏهن ڪراچي ۾ موجود آمريڪي سفارتخاني (تن ڏينهن ۾ اسلام آباد اڃان وجود ۾ نه آيو هو) طرفان جڏهن آمريڪا گهمڻ جو سرڪاري طرح دعوتنامو بشير جي ڪکاڻي ۽ مٽيءَ سان لتل گهر تي پهچايو ويو ته بشير غائب هو. مارننگ نيوز ۾ بشير جي ڳولا لاءِ اشتهار به آيو. اخبارن جا نمائندا ان جستجو ۾ لڳا رهيا ته بشير کي هٿ ڪري ان جو انٽرويو ورتو وڃي. آخر ڊان اخبار وارن کي هو ريلوي يارڊ ۾ پنهنجي اٺ گاڏيءَ تي ڇوڏا چاڙهڻ ۾ مشغول نظر آيو. هو کيس ڊان آفيس ۾ وٺي آيا ۽ چون ٿا ته اها رات هنن بشير کي اتي ئي رکيو ۽ کيس مانيون ٽڪيون کارائيندا رهيا، جيئن هو گهر وڃڻ تي ٻين اخبار وارن جي ور نه چڙهي ۽ بشير جو انٽرويو ۽ فوٽو فقط ڊان اخبار ۾ ئي ڇپجي.
هڪ اٺ گاڏيءَ واري جو آمريڪا وڃڻ جي خبر پنهنجي طرفان پڙهندڙن لاءِ اهم ۽ اخبار وارن لاءِ Scoop هو ته ٻئي طرف بشير جي حاضر جوابي ۽ معصوم ڳالهين به پاڪستان توڙي آمريڪا جي ماڻهن ۾ دلچسپي پيدا ڪئي ۽ هي اهي ڳالهيون هونديون هيون جيڪي اسان ڪلاس روم ۾ به هڪ ٻئي سان وڏي دلچسپيءَ سان ڪندا هئاسين. چون ٿا ته ڊان اخبار وارن جڏهن رات جو ٻي بجي بشير اٺ گاڏيءَ واري کي پنهنجي پريشان زال ڏي گهر موڪليو ته هن کيس يڪدم اها خبر ٻڌائي ته ڀاڳن ڀري آئون سگهو ئي فرسٽ ڪلاس هوائي جهاز ۾ شهنشاهه جانسن سان ملڻ انگلينڊ وڃي رهيو آهيان.
بشير جي وڃڻ جي خبر پڙهي هر ماڻهو پنهنجي پنهنجي سوچ مطابق ٽيڪا ٽپڻي ڪرڻ لڳو. پڙهيل لکيل ماڻهو چوڻ لڳا ته هن کي جڏهن انگريزي ئي نٿي اچي ته آمريڪا ۾ ڪيئن هلي چلي سگهندو. هن جا مائٽ مٽ ۽ پاڙيسري سوچڻ لڳا ته بشير آمريڪا مان موٽڻ مهل ضرور ڪا گوري ميم صاحبه پاڻ سان وٺي ايندو. بهرحال بشير، زندگيءَ ۾ پهريون دفعو، ڇنل چئمپل اڇلائي بوٽ پاتو ۽ آمريڪا روانو ٿيو. ان بعد اسين وڏي شوق مان بشير جا فوٽو روز اخبارن ۾ ڏسندا رهياسين. بشير جيتوڻيڪ اڻ پڙهيل هو پر سندس ڪي ڪي جملا بيحد دلچسپ، معنيٰ خيز ۽ عقل وارا هئا، جيڪي اسين تن ڏينهن ۾ اخبارن ۾ پڙهي ڪمينٽ بازي ڪندا رهياسين ٿي. اڄ به انهن مان ڪجهه مون کي ياد آهن.
اٺ گاڏيءَ وارو بشير جڏهن قراقلي ٽوپي، ڪاري شيرواني ۽ پالش ٿيل بوٽ سان آمريڪا پهچي جانسن سان هٿ ملايو ته جانسن کيڪاريندي سخت سيءَ لاءِ معافي گهريس ته جواب ۾ بشير چيس: ”سيءَ جو فڪر نه ڪرڻ کپي پر ماڻهن جي دلين جي گرمائش کي اهميت ڏيڻ کپي.“
هڪ هنڌ بشير کان پڇيو ويو ته تون هتي آمريڪا ۾ ويٺو آهين پٺيان تنهنجو اٺ ڪٿي پيو چرندو هوندو؟
ان جي جواب ۾ بشير ڪجهه دير سوچي پوءِ وراڻيو: “ اٺ عورت مثال آهي. توهان هن جي نئين چال بابت ڪا به اڳڪٿي ڪري نٿا سگهو.“
ٻيا به ڪيترائي اهڙا جملا بشير چيا ٿي جو ٻڌندڙ وائڙا ٿي ويا ٿي ته آيا اهي بشير کي پڙهايا ويا آهن يا بشير جي ڳالهه ترجمو ڪرڻ وارو ٿو چوي يا واقعي بشير خود پاڻ ٿو چوي. بهرحال ڪو ڪجهه به چوي بشير جتي به ويو ٿي ۽ کيس ڳالهائڻ جو موقعو مليو ٿي ته هن ماڻهن کي بيحد متاثر ڪيو ٿي. لڳو ٿي ته هن جي دل شاعر ۽ اديب هجي ۽ ڇو نه ٿي سگهي ٿي، بقول هڪ آمريڪن اخبار جي جڏهن خيما (تنبو) ٺاهڻ وارو (عمر خيام) رباعيون چئي سگهي ٿو ته اٺ گاڏي هلائڻ وارو ڇو نه؟
پنهنجي ننڍپڻ جي ڪلاس ميٽ انور ميمڻ، جنهن سان نيو يارڪ جي ففٿ ايوينيو تي واڪ ڪندي هن بشير اٺ گاڏي هلائيندڙ جي ڳالهه نڪتي، جنهن کي هن ملڪ جي وائيس پريزيڊنٽ 1962ع ۾ ڪراچي گهمڻ دوران ملاقات ڪئي هئي، ٻڌايم ته بشير کي ڪافي سال ٿيا ته گذاري ويو. اردو اخبار امت جي ڪالم نويس شبير سومرو مون کي گذريل سال ٻڌايو ته اٺ گاڏي هلائيندڙ بشير جنهن کي واپسي تي صدر جانسن ٻه بيڊ فورڊ جون ٽرڪون ۽ ٻيا ڪيترا تحفا ڏيئي ڪراچي روانو ڪيو هو ۽ هن جي زندگي آسودي گذرڻ لڳي هئي، پر وقت جي گردش هن جي گهراڻي جي حالت تبديل ڪري ڇڏي آهي. سندس اولاد: گل شير، غلام رباني ۽ نذير احمد بيحد غربت جي زندگي گذاري رهيا آهن. هو ڪنهن سان گهڻو نٿا ڳالهائين پر شبير ٻڌايو ته هو سگهو ئي ساڻن ملاقات ڪري سندس زندگيءَ جو احوال امت اخبار ۾ لکندو.
انور سان گڏ ففٿ ايونيو تي سينٽرل پارڪ جي ڏکڻ واري بائونڊري يعني 62-63 ايسٽ اسٽريٽ کان ايمپائر اسٽيٽ بلڊنگ ڏي يعني ٽيٽيهين چوٽيهين گهٽي ڏي واڪ ڪري رهيا هئاسين. رستي تي 48 کان 50 گهٽيءَ تائي نيو يارڪ جي مشهور عمارتن جو جهڳٽو راڪ فيلر سينٽر اچي ٿو، جتي ڪجهه دير ترسي مختلف عمارتن جي چوڌاري چڪر هنياسين. سٺ واري ڏهي جا آخري سال ياد اچي ويا، جڏهن سليم شاهه ۽ سندس گهر واري ادي پروين سان گڏ راڪ فيلر سينٽر پهچي فوٽو ڪڍائيندا هئاسين. سليم شاهه کي فوٽو گرافيءَ جو ڏاڍو شوق هوندو هو. اسان جي جهاز جو جڏهن به جپان کان آمريڪا ڏي اچڻ جو پروگرام ٺهندو هو ته هو مون کي هميشه جپان مان ڪا ڪئميرا آڻڻ لاءِ چوندو هو، جنهن جا پئسا هو مون کي پهرين ڏيئي پوءِ ڪئميرا کڻندو هو. چوندو هو ”يار اها ئي تنهنجي مهرباني جو تون مون کي پسند جي شيءِ آڻي ٿو ڏين.“ انهن ڏينهن ۾ ڪا شيءِ ڪهڙي ملڪ جي اعليٰ ۽ سستي هوندي هئي ته ڪا شيءِ ڪهڙي ملڪ جي. انهن ڏينهن ۾ جپان جون ڪئميرائون ۽ واچون دنيا ۾ تمام مشهور هيون، جيتوڻيڪ واچون سئٽزرلينڊ جون ٽاپ تي سمجهيون ويون ٿي پر انهن جا اگهه بيحد ڳرا هئا. جپان جون واچون به سستيون سستيون ته به ٻين ملڪن ۾ مهانگيون هيون. راڊو واچ بعد ۾ سنڌ جي ڌاڙيلن مشهور ڪئي نه ته انهن ڏينهن ۾ جپان جون سيڪو ۽ سٽيزن واچون ٻانهن ۾ ٻڌڻ فخر جي ڳالهه سمجهيو ويو ٿي ۽ واقعي انهن واچن جو ٽائيم صحيح هوندو هو، ٻيون ڏينهن ۾ منٽ اڌ اڳيان پويان ضرور ٿينديون هيون. بهرحال هاڻ ته ٽيڪنالاجي اهڙي ته عام ٿي ويئي آهي جو ڦلن مٺ ۾ پيون واچون ملن ۽ کڻي ڪا بي نام واچ هجي يا برانڊيڊ، سڀ وقت ساڳيو ٿيون ڏيکارين. ٻه سال اڳ ڪراچيءَ جي کوڙِ گارڊن مان 18 رپئي واچ ورتي هيم، اڃان پئي چمڪي ۽ صحيح وقت ڏيکاري. بهرحال ڳالهه راڪ فيلر سينٽر ۽ سليم شاهه جي فوٽو گرافيءَ جي پئي ڪئيسين. انهن ڏينهن جا سليم شاهه جا نڪتل فوٽو مون وٽ اڄ به موود آهن. هڪ ٻن تصويرن ۾ ته اسان جي ملڪ جو (تن ڏينهن ۾ چڱو خاصو مشهور) اداڪار ڪمال پڻ آهي، جيڪو سليم شاهه جو دوست هو ۽ نيو يارڪ ۾ هن وٽ ئي ايندو هو.
انور ميمڻ جو Soil Probe ۽ نيو يارڪ جي لئبرري
راڪ فيلر سينٽر دراصل 19 تجارتي عمارتن جو جهڳٽو آهي، جيڪو 48 گهٽيءَ کان وٺي 51 گهٽيءَ تائين ٻاويهن ايڪڙن تي پکڙيل آهي ۽ پنجين ۽ ڇهين ايونيو جي وچ ۾ آهي، جيڪو ايونيو (يعني ڇهون ايوينيو) Avenue of the Americas به سڏجي ٿو. هي ڪامپليڪس راڪ فيلر فئمليءَ 1930ع کان ٺهرائڻ شروع ڪيو. اڄ ڪلهه ٽائيم لائيف بلڊنگ، Mc Graw Hill، نيوز ڪارپوريشن / فاڪس نيوز چئنل ۽ ٻين ڪيترين بين الاقوامي ڪمپنين جا هيڊ ڪوارٽر هتي موجود آهن.
راڪ فيلر سينٽر جان- ڊي راڪ فيلر جونيئر جي نالي پٺيان آهي، جنهن هيءَ زمين 1928ع ۾ ڪولمبيا يونيورسٽي وارن کان ليز تي وٺي ڊيولپ ڪرڻ شروع ڪئي، جيڪو ڪم 1940ع تائين هلندو رهيو. راڪ فيلر پهرين هتي اوپيرا سينٽر ٺاهڻ ٿي چاهيو پر پوءِ ارادو لاهي ڪمرشل عمارتون ٺهرائين. انور ميمڻ ٻڌايو ته هي سڄو راڪ فيلر ڪامپليڪس اڄ ڪلهه جپان جي متسوبشي گروپ جي ملڪيت آهي، جنهن 1990ع ۾ راڪ فيلر گروپ کان خريد ڪيو.
اسان ففٿ ايونيو تي واڪ ڪرڻ، راڪ فيلر سينٽر جي چوڌاري چڪر هڻڻ ۽ آئيس ڪريم ڪون ۽ سنگ کائڻ ۾ ڪافي وقت گذاري ڇڏيو. انور کي پنهنجي ڪاروبار Soil Probe Ltd جي سلسلي ۾ هڪ دوست سان ملڻو هو، جنهن سان طيءِ ڪيل وقت هاڻ ويجهو اچي ٿيو هو ۽ جيئن هن جو فون آيو ۽ ملڻ جي جاءِ ٻڌائي ته اسان هڪ ٻئي کان موڪلايو. ان وقت اسين 37 گهٽيءَ وٽ هئاسين.
انور کي پنهنجي سائوٿ انڊين دوست سان ملڻ لاءِ ”مدراس محل ريسٽورنٽ“ ۾ وڃڻو هو جيڪا 27 ۽ 28 گهٽيءَ جي وچ ۾ Lexington ايونيو تي آهي. ليگزنگٽن ايوينيو چوٿين ۽ ٽئين ايوينيو جي وچ ۾ آهي، يعني اسان پنجين ايوينيو تي هئاسين. ان جي ڀر وارو ڪجهه سنهو رستو ميڊيسن ايوينيو آهي، ان بعد ويڪرو شاهراهه چوٿون ايونيو آهي، جيڪو پارڪ ايوينيو پڻ سڏجي ٿو ۽ ان بعد سنهو رستو ليگزنگٽن آهي، جنهن تي هيءَ انڊين هوٽل مدراس محل آهي، جيڪا مڪمل طور Vegetarian ريسٽورنٽ آهي، يعني ڪنهن به قسم جو گوشت ته ڇا پر فراءِ يا آمليٽ بيضو به نٿو ملي. هتي سائوٿ انڊين، نارٿ انڊين (جنهن ۾ ڪشميري ۽ پاڪستاني به اچي وڃن ٿا) ۽ گجراتي کاڌا ملن ٿا جن جا نالا ڪجهه هن ريت ٿين:
مسالا ڏوسا
اڊلي
آلو پراٺا
ڀولا بتورا (Chick Peas)
مڪس ڀاڄي اٿاپام
ڪارن ڇولن جو ٻوڙ
بهرحال هتي نيو يارڪ يا آمريڪا جي ٻين شهرن ۾ انڊين ريسٽورنٽون به جام آهن ته منجهن تيار ٿيندڙ کاڌن جو انگ به وڏو آهي. انور کي يڪدم ٽئڪسي ملي ويئي، جنهن ۾ هو روانو ٿي ويو. مون کي ڪنهن لئبرريءَ ۾ وڃي ڪجهه Notes لکڻا هئا جو ٻن ڏينهن بعد مون کي ڪئناڊا جي ڏاکڻي شهر وئنڪوور ۾ جهازي (مئرين انجنيئرنگ) جي شاگردن کي ليڪچر ڏيڻو هو، جنهن جو بندوبست ملائيشيا جي منهنجي چيني جهازران شاگردن جيڪي هاڻ Vancouver ۾ رهائش پذير آهن ۽ پنهنجو شپنگ سان واسطو رکندڙ بزنيس اٿن، انهن ڪئناڊا جي انسٽيٽيوٽ آف مئرين انجنيئرس (جنهن جو آئون به ميمبر آهيان) ليڪچر ڏيڻ لاءِ دعوت ڏني هئي.
نيو يارڪ ۾ لئبرريون جام ۽ هڪ کان هڪ اعليٰ آهي ۽ ڪيترين لئبررين جون برانچون ته شهر جي پسگردائيءَ ۾ به پکڙيل آهن. آئون ٻه چار گهٽيون واپس پٺتي هليو ويس، جتي 40 ۽ 41 گهٽيءَ وٽ نيو يارڪ جي هڪ بيحد وڏي ۽ پراڻي پبلڪ لئبرري آهي.
ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو مان انٽر ڪرڻ بعد انور مهراڻ يونيورسٽيءَ مان سول انجنيئرنگ ڪئي، مون چٽگانگ مان وڃي مئرين انجنيئرنگ ڪئي جو انهن ڏينهن ۾ مشرقي ۽ مغربي پاڪستان ۾ مئرين انجنيئرنگ پڙهڻ جو فقط هڪڙو ادارو چٽگانگ ۾ هوندو هو. انور B.E ڪرڻ بعد لنڊن جي امپيريل ڪاليج مان ايم فل ۽ DIC ڪئي. ان بعد 1973ع ۾ ڪئناڊا هليو آيو ۽ هتي جو هڪ سينئر شهري سڏجي ٿو. ڪئناڊا جي شهر اسڪاربارو (اونٽاريو) ۾ سندس Soil Probe Ltd نالي جيو- ٽيڪنيڪل انجنيئرن جي ڪنسلٽنگ فرم آهي، جنهن ۾ ڪيترائي پروفيشنل انجنيئر، ٽيڪنالاجسٽ ۽ ٽيڪنيشن ڪم ڪن ٿا.
انور ميمڻ جي ڪئناڊا ۾ هيءَ پنهنجي ڪمپني Soil Probe Ltd هڪ سول انجنيئرنگ فرم آهي، جيڪو زمين ۽ Soil سان واسطو رکندڙ مسئلن جو حل، ڄاڻ ۽ مدد مهيا ڪري ٿو. سندن ڪمپنيءَ جي بروشر موجب هو هيٺين ڪمن جي مهارت رکن ٿا:
Borehole Layout. Surveying. Soil Classification
Ground water controlling. Permafrost Assessment.
انور ميمڻ جي مٿين ڪمپنيءَ جو هيٺيون قول يا کڻي چئجي ڊائلاگ، مون سان گڏ سول انجنيئرنگ جي شاگردن کي پڻ پسند ايندو.
“….. Ultimately our work provides you with the peace of mind that your structures will stand by you. and your roads will take you where you want to go for virtually an eternity….”
انور ميمڻ کان موڪلائي آئون نيو يارڪ جي 41 نمبر گهٽيءَ واري لئبرريءَ ۾ هليو آيس، جيڪا ”نيو يارڪ پبلڪ لئبرري“ NYPL جي نالي سان مشهور آهي. شروع وارن سالن ۾ يعني اڄ کان ٽيهه پنجٽيهه سال اڳ 1970ع ڌاري جڏهن منهنجو هتي اچڻ ٿيندو هو ته جتي اسان جهازين جي ڊوڙ نيويارڪ جي ناچ گانن ۽ اوگهڙ واري 42 نمبر گهٽيءَ ڏي ٿيندي هئي اتي منهنجو ڪافي وقت هڪ گهٽي اڳ هن لئبرريءَ ۾ پڻ گذرندو هو. اهي ڏينهن جهاز هلائڻ وارن لاءِ Golden Days هئا ۽ جهازن جي مالڪن جا روڄ پٽڪي وارا، ڇو جو جهاز ته تيز رفتار، آرامده ۽ ماڊرن ٿي ويا هئا پر بندرگاهه اڃان ايترو ماڊرن نه ٿيا هئا جو جلدي جلدي سامان لهي ۽ جهاز آجو ٿئي. جهازن جو مالڪ تڏهن گهڻو ڪمائي سگهي ٿو جڏهن جهاز بندرگاهه ۾ گهٽ بيهي ۽ سمنڊ تي گهڻو هلي پر هتي نيو يارڪ جو بندرگاهه هجي يا نيو اورلينس جو، هيوسٽن جو هجي يا گئلوسٽن جو، جنهن بندرگاهه ۾ اسان جو جهاز داخل ٿيندو هو اتان جلدي نڪرڻ جو نالو نه وٺندو هو، جيسين آهستي آهستي ٿي سامان ٽرڪن ۾ لهي ۽ پوءِ چڙهڻ وارو سامان هڪ هڪ ٽرڪ مان لهي جهاز تي چڙهي، تيسين اسان جهاز هلائڻ وارن لاءِ آرام هوندو هو. ڪڏهن شهر ۾ ٽرئفڪ جئم هجڻ ڪري سامان جون ٽرڪون پهچندي پهچندي شام ٿي ويندي هئي. ان کان علاوه ڌڪي تي ڪم ڪندڙ مڪاني شيدي مزدورن جي هفتي اڌ بعد هڙتال ضرور لڳي رهندي هئي. پوءِ وقت گذارڻ لاءِ اسين جهاز وارا شهر جي ڪنڊ ڪنڊ گهمندا وتندا هئاسين ۽ نيو يارڪ ته اهو شهر آهي، جنهن ۾ ڪهڙي شيءِ جي کوٽ آهي. پارڪ، لئبرريون، سامونڊي ڪنارا، مفت جا ڏسڻ لاءِ ميوزيم، سئنيمائون، ٿيٽر، اسڪول ڪاليج، يونيورسٽيون اسپتال، هوٽلون شاپنگ سينٽر ۽ انهن ۾ ڪم ڪندڙ اسان جا هم وطني، ڏينهن جو نڪر ته به ڪيترا واندا ملي ويندا جيڪي رات جي ڊيوٽي ڪري آيا هوندا ۽ شام جو ته ڪيترا هم وطن، هم زبان نيو يارڪ جي گهٽين ۾ نظر ايندا هئا. نيو يارڪ، نيو اورلينس، فلڊ لفيا، هيوسٽن ۽ بالٽيمور اهي شهر آهن، جن جي ڄڻ ته گهٽي گهٽي کان واقف ٿي ويا هئاسين. اهو ڪو روڊ، اسٽريٽ يا ايوينيو نه هو جنهن تان گذر نه ٿيو هوندو. اڄ به پنهنجي ڳوٺ نيو هالا جي گهٽين جي ايتري خبر ناهي، جيتري نيويارڪ جي! ڳوٺ ۾ جيڪو ننڍپڻ گذريو، ان ۾ مائٽ گهر کان اسڪول ۽ اسڪول کان گهر، کان علاوه ٻيو ڪيڏانهن نه ڇڏيندا هئا. نيو يارڪ ۾ جيڪي جونيئر پوسٽن تي جهاز جو انجنيئر ٿي رهڻ جو موقعو مليو، ان ۾ ڊيوٽيءَ بعد جهاز تي هڪ گهڙي به ٽڪڻ نٿي چاهيوسين. رات جو به مئن هٽن ۾ وڃي جهڏي جي مير مبارڪ ٽالپر ۽ ٽنڊو قيصر جي نور احمد نظاماڻي وارن جي فلئٽ تي رهندو هوس، جو جهاز تي رهڻ معنيٰ ڪو به ڪم نڪري پوي ته هيٺين رئنڪن وارن انجنيئرن کي ئي سڏ ٿيندو هو. ان کان بهتر هوندو هو ته جيڪو وقت ڪناري تي جهاز رهي، اهو نيو يارڪ جي براڊ وي، مئڊيسن ايوينيو، چوٽيهين گهٽي، ففٿ ايونيو ۽ ٻائيتاليهين گهٽيءَ ۾ گذارجي ۽ پوءِ انهن گهٽين جا چڪر ڪڏهن اڪيلي سر هڻبا هئا ته ڪڏهن بشير مغل، يوسف ڏاهري ۽ ٻين سنڌ جي رهاڪن سان گڏ. شروع ۾ ڪجهه اهڙن سنڌ جي رهاڪن جا نالا لکيا اٿم، جن سان سٺ واري ڏهي جي آخري سالن ۾ ۽ ستر واري ڏهي جي شروع وارن سالن ۾ ملاقات ٿي. انهن ۾ ٻن ماڻهن جا نالا لکڻ رهجي ويا آهن، جيڪي هن وقت ياد پيا اچن. انهن مان هڪ ڄام سبب علي هو جيڪو شايد ڄام صادق علي (سنڌ جي اڳوڻي چيف منسٽر) جو سوٽ هو ۽ ٻيو رئيس خير محمد جوڻيجي جو وڏو ڀاءُ. هن وقت سندس نالو ذهن ۾ نه پيو اچي. گذريل سال سنڌ ۾ هوس ته ڪنهن ٻڌيو ته اهي محترم هيءَ فاني دنيا ڇڏي ويا آهن! انهن کان علاوه لطيف انصاري هالا جو وڪيل به اتي هو.
نيو يارڪ جي ففٿ ايوينيو جي هن مشهور لئبرري NYPL جو وڏو شوقين هوندو هو نظاماڻي ۽ ٻيو ڊاڪٽر علي ابڙو (جنهن جي اڳتي هلي سنڌ جي تعليم کاتي جي ڊائريڪٽر حبيب الله ميمڻ صاحب جي ڌيءَ سعيده سان شادي ٿي)، نيو يارڪ جي ٽن وڏين پبلڪ لئبررين مان مئن هٽن جي هيءَ لئبرري هڪ آهي (۽ ٻين ٻن مان هڪ بروڪلن ۾ آهي ته ٻي Queens ۾ آهي) پر هي مئن هٽن واري ته بنا ڪنهن شڪ جي دنيا جي وڏي ۾ وڏي لئبرري چئي سگهجي ٿي. عمارت جي خيال کان به ته ڪتابن جي گهڻائي ۽ جهونن ڪتابن جي موجودگيءَ کان به.
اوڻيهين صديءَ جي آخري اڌ ۾ نيو يارڪ شهر ۾ عوام لاءِ فقط ٻه لئبرريون هيون، جن کي Reference Libraries چئي سگهجي. هڪ ائسٽر لئبرري جيڪا والڊورف- ائسٽورييا هوٽل وارن مان جان جئڪب ائسٽر (1848- 1763ع) ٺهرائي ۽ اها 1849ع ۾ پبلڪ لاءِ کولي ويئي هئي ۽ ٻي ليناڪس (Lenox) لئبرري جيڪا جيمس ليناڪس (1880- 1800ع) شروع ڪئي. ان بعد 1886ع ۾ نيو يارڪ جي هڪ ٻئي رهاڪوءَ سئميوئل ٽلڊن (ڄم جو سال 1814ع ، وفات 1886ع) نيو يارڪ ۾ ٽي لئبرري عوام لاءِ کولي. چون ٿا ته هن سخي مرد انهن ڏينهن ۾ هن لئبرريءَ تي پنهنجي هڙان پنجويهه لک ڊالر خرچ ڪيو. هن جي وفات بعد سندس وڪيل هنن ٽنهي لئبررين کي ملائي هڪ ڪيو. “The New York Public Library, Astor, Lenox & Tilden Foundations”
اهو ڪم 1895ع ۾ ٿيو ۽ 1901ع ۾ نيو يارڪ سٽي حڪومت جي سرپرستي حاصل ٿيڻ تي نيو يارڪ پبلڪ لئبرري نالو رکيو ويو. يعني اڄ هيءَ لئبرري حڪومت جي به آهي ته سخاوت ڪندڙ شهر جي ماڻهن جي به.