ڪوما گاتا جهاز جو بدنصيب سفر
ڪئناڊا وارن فقط انهن انڊين کي پنهنجي ملڪ ۾ اچڻ لاءِ هائوڪار ڪئي ٿي جيڪي انڊيا کان لڳاتار سفر ڪري ڪئناڊا پهچن يعني هو Continuous Journey ذريعي ڪئناڊا جي بندرگاهه وئنڪوئر ۾ پهچن. ساڳي وقت جنهن جهاز ران ڪمپني جا ”پئسينجر جهاز“ ڪلڪتي کان وئنڪوئر Continuous Journey تي هليا ٿي اها ڪئناڊا وارن جي هئي، جنهن تي ڪئناڊا حڪومت دٻاءُ وجهي ڪلڪتي کان جهاز هلائڻ واري روٽ بند ڪرائي ڇڏي. اهڙي صورت ۾ گردت سنگهه ”باگها“، جنهن مختلف ملڪن ۾ انڊيا جا مزور سپلاءِ ڪرڻ جو ڪم ڪيو ٿي، ان جپان جي هڪ جهاز ران ڪمپنيءَ کان ڪوئلي تي هلندڙ هڪ اسٽيمر (آگ بوٽ) چارٽر ڪيو يعني- سال اڌ لاءِ مقاطي تي ورتو. ان جهاز جو نالو ڪوماگاتا مارو (Komagata Maru) هو جنهن جي نالي سان هي ڪيس دنيا ۾ مشهور ٿيو.
گردت سنگهه پاڻيءَ جو هي جهاز ڪوماگاتا چارٽر ڪري مسافرن ۾ ٽڪيٽون وڪڻڻ لڳو ۽ هاڻ جهاز کي لنگر کڻڻ ۾ جڏهن باقي ٻه ڏينهن وڃي بچيا ته هانگ ڪانگ جي پوليس جهاز جي Sail ڪرڻ تي بندش وجهي گردت سنگهه کي ٿاڻي تي بند ڪيو. مٿس اهو ڏوهه مڙهيو ويو ته هو غير قانوني سفر لاءِ غير قانوني طور ٽڪيٽون وڪڻي رهيو آهي. پر پوءِ 24 مارچ 1914ع تي هانگ ڪانگ جي انگريز گورنر کيس لاڪ اپ مان آزاد ڪري جهاز جي لنگر کڻڻ جي اجازت ڏني.
”ڪوماگاتا مارو“ جهاز چوٿين اپريل تي هانگ ڪانگ جو بندرگاهه ڇڏيو. ان وقت هن تي 165 مسافر هئا. 8 اپريل تي جهاز چين جي بندرگاهه شنگهائي ۾ پهتو، جتي ڪجهه ٻيا مسافر به چڙهيا ۽ يوڪو هاما (جپان) لاءِ روانو ٿيو. يوڪو هاما ۾ ٻه هفتا رهڻ بعد ٽي مئي تي پئسفڪ سمنڊ جهاڳڻ لاءِ روانو ٿيو. ان وقت مٿس 376 مسافر سوار هئا ۽ 23 مئي تي وئنڪوئر جي ٻاهران اچي لنگر ڪرايو. جهاز جڏهن شنگهائي (چين) ۾ هو ته اتي جرمني جي هڪ تار ڪمپنيءَ پنهنجي ملڪ جي نيوز ايجنسيءَ کي ڪوما گاتا جهاز جي خبر پهچائي ته اهو 400 هندستاني مسافر کڻي وئنڪوئر پيو وڃي.“ ڪئناڊا جي اخبار “Vancouver Province” وارن جرمن پريس مان اها اسٽوري کڻي هيٺين عنوان سان ڇپي.
“Ship Loads of Hindus On Way To Vancouver”
۽ ٻيو عنوان ڏنائون : هندن جو ڪئناڊا تي حملو.
“Hindu Invasion of Canada”
هونءَ هن جهاز ۾ انڊيا جا جيڪي پنجابي مسافر ڪئناڊا پهتا هئا اهي سڀ سک به نه هئا، نالن جي لسٽ مان معلوم ٿو ٿئي ته انهن ۾ 340 سک هئا، 24 مسلمان ۽ 12 هندو هئا. انهن ۾ ويهه ڄڻا اهي هئا، جيڪي اڳهين ڪئناڊا جا شهري ٿي چُڪا هئا ۽ موڪلون گذارڻ لاءِ انڊيا ويا هئا ۽ هاڻ هن جهاز ۾ موٽيا هئا. بهرحال هنن سڀني وٽ Valid برٽش پاسپورٽ هئا ۽ سڀ برطانيا راڄ جا شهري هئا. جيئن ڪئناڊا جا سڀ ماڻهو هئا. هونءَ مسافرن ۾ سکن جي گهڻائي هجڻ ڪري ڪئناڊا جي سکن هن مسئلي کي پنهنجو مسئلو سمجهي هنن جي مدد لاءِ چندا هڪ طرف گڏ ڪيا ته وڪيل، ڊاڪٽر ۽ رهائش جا بندوبست ٻئي پاسي ڪيا. پر ڪئناڊا حڪومت اهو ئي چيو ته هن جهاز قاعدي جي ڀڃڪڙي ڪئي آهي ۽ اسان هڪ به مسافر کي لهڻ نه ڏينداسين. اميگريشن پوليس وارا بندوقن سان ٻيڙين ۾ سوار ٿي هن جهاز جي چوڌاري پهرو ڏيڻ لڳا ته متان ڪو جهاز جي ٻيڙي لاهي ڪناري تي پهچي وڃي. هنن فقط ڪئناڊا جي مٿين 20 شهرين ۽ جهاز جي ڊاڪٽر ۽ ان جي ٻارن کي جهاز تان لهڻ ڏنو.
جهاز ۾ آيل مسافرن جو جذبو هيڻو ڪرڻ لاءِ وئنڪوئر جي پورٽ اٿارٽي ۽ اميگريشن وارن جهاز وارن جو راشن پاڻي خريد ڪرڻ تي به جهل وجهي ڇڏي، جيئن هو اڃ ۽ بک جي حالت ۾ وئنڪوئر جي سامونڊي علائقي مان پنهنجي جهاز کي ڪاهي ٻئي ڪنهن بندرگاهه ڏانهن هليا وڃن. جهاز 23 مئي تي وئنڪوئر پهتو ۽ پوري مهيني کان پوءِ اميگريشن وارن جي مقرر ڪيل ڪورٽ ۾ مسافرن طرفان ڪيس جي ٻڌڻي ٿي، جنهن جي لاءِ مسافرن طرفان موڪليل هڪ نوجوان هاري منشي سنگهه ڪورٽ ۾ پهتو. ان مهيني اندر گردت سنگهه ۽ ڪناري جي سکن وڪيلن ۽ ڪورٽ جي في پنج هزار ڊالر ۽ جهاز جي جپاني مالڪ کي پنهنجو جهاز بندرگاهه ۾ وڌيڪ ڏينهن بيهارڻ لاءِ ويهه هزار ڊالر گڏ ڪيا. ”اسين برطانيا راڄ جا شهري آهيون،“ گردت سنگهه چيو، ”۽ اسان جو اهو حق آهي ته برطانيا سلطنت جي ڪنهن به حصي جو سير ڪريون. هي اسان جي طرفان ٽيسٽ ڪيس آهي ۽ اسان کي جيڪڏهن ڪئناڊا ۾ رهڻ جي اجازت نه ڏني ويئي ته اها ڳالهه اتي ئي ختم نه ٿيندي.“
ڪورٽ اهو ئي فيصلو ڏنو ته منشي سنگهه يا ڪنهن به انڊين کي ڪئناڊا اچڻ جي اجازت نه ڏني ويندي، جو هنن ملڪي قانونن جي ڀڃڪڙي ڪئي آهي. هڪ ته جهاز ڊئريڪٽ انڊيا مان پئسينجر کڻي نه نڪتو آهي ۽ ٻي ڳالهه ته منشي سنگهه کي ٽئڪس ڏيڻ لاءِ مقرر ٿيل ٻه سؤ ڊالر به نه آهن. ننڍي ڪورٽ جي فيصلي خلاف ڪئناڊا جي وڏي ڪورٽ ۾ اپيل داخل ڪئي ويئي. ان به ساڳيو فيصلو ڏنو ته مسافرن سوڌو جهاز هتان هليو وڃي. پر جهاز وڃن بدرران اتي ئي بيٺو رهيو.
21 جولاءِ تي ڏيڍ سؤ کن سپاهي گن بوٽن ۾ ڪوما گاتا جهاز وارن کي هتان وڃڻ لاءِ زور ڀريو ۽ ڪجهه هٿ چراند به ٿي نتيجي ۾ جهاز جي مسافرن پوليس تي پٿراءُ به ڪيو (پٿر ته جهاز تي موجود نه هئا پر جهاز جا بائلر ٻارڻ لاءِ جيڪي پٿرن جهڙ اڪوئلا هئا اهي هنيا.) ان ڏينهن پوليس موٽي ويئي ۽ پوءِ 23 جولاءِ تي صبح ساڻ نيول فوج جي وڏي اٽالي ڪوما گاتا جهاز کي ڇڪي کلئي سمنڊ ۾ ڦِٽو ڪري آيو ته ايشيا ڏي واپس روانو ٿي وڃي.
ڪوما گاتا جهاز جي مسافرن سان جيڪو ڪئناڊا جي حڪومت برتاءُ ڪيو، اِن اُن وقت جي وزيراعظم لائوريئر کي دنيا اڳيان تمام گهڻو ڏٺو ڪيو جو هنن هزارين گورن يورپين کي ته ڪئناڊا ۾ اچڻ ڏنوپئي پر 376 سکن کي ٽڪڻ نه ڏنو.
مٿين جهاز ۽ ان ۾ سوار ٿيل مسافرن جي شايد قسمت سٺي نه هئي جو ڪئناڊا کان ساڳيا پير کڻي موٽڻ تي مهيني ڏيڍ جو سفر ڪري اهو جهاز جڏهن هانگ ڪانگ پهتو ته اتي جي حڪومت به هن جهاز کي بندرگاهه ۾ گهڙڻ نه ڏنو. کيس پري کان ئي ڀڄائي ڪڍيو. ان بعد هفتي ڏيڍ جي وڌيڪ سفر بعد جڏهن جهاز سنگاپور پهتو ته اتي به سندس نصيب ۾ اها ڪار گذاري ٿي جيڪا هانگ ڪانگ ۽ وئنڪوئر ۾ ٿي هئي. اتان پوءِ ملاڪا جو ڳچي سمنڊ ۽ خليج بنگال لتاڙي جهاز 26 سيپٽمبر تي ڪلڪتي جي ويجهو پهتو. انهن ئي ڏينهن ۾ پهرين جنگ عظيم جو اعلان ٿي چڪو هو ۽ نيويءَ جي جهازن هن جهاز کي ڪلڪتي ڏي وڌڻ بدران جهاز ۾ سوار مسافرن کي باغي ۽ برطانيا حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ وارا قرار ڏيئي، کين ڪلڪتي کان پري ”بج بج“ نالي هڪ ننڍڙي بندرگاهه ڏي ڌڪي ڇڏيو، جتان انگريز راڄ جي حڪومت کين ريل گاڏيءَ ذريعي پنجاب روانو ڪرڻ ٿي چاهيو. پر سکن ڪلڪتي وڃڻ چاهيو ٿي. هنن جو چوڻ هو ته هنن سان جيڪو گرو گرنٿ صاحب _(سکن جو ڌرمي ڪتاب) ساڻ آهي، ان کي هو پنهنجن هٿن سان ڪلڪتي جي وڏي گوردواري ۾ رکڻ ٿا چاهين. هنن جي اها ڳالهه مڃڻ کان سرڪار انڪار ڪيو، جنهن جي ردعمل ۾ سکن ڪافي ضد ڪيو. حڪومت جي سپاهين گوليون هلايون. ان جهيڙي ۾ ويهه سک مارجي ويا ۽ ٻيا قيد ڪيا ويا. ڪيترن کي ڦاهي ڏني ويئي. باقي بچيلن کي به جيل ۾ سخت جسماني ۽ ذهني تڪليفون ڏنيون ويون. گردت سنگهه لڪي ويو ۽ ست سال غائب رهيو. تانجو 1922ع ۾ گانڌيءَ (موهن داس) جي ايلاز منٿن تي هو ”هڪ سچي حب الوطن“ جي حيثيت سان پوليس اڳيان اچي پيش ٿيو. کيس پنج سالن جي ٽيپ اچي ويئي.
انڊيا کي 1947ع ۾ انگريزن طرفان آزادي ملڻ بعد هندستان ۾ جيڪو پهريون پهريون يادگار ٺاهيو ويو اهو 1951ع ۾ بج بج جي شهر ۾، ”ڪوما گاتا- مارو“ جهاز جي هنن سک مسافرن جي قتلام جي ياد جو هو ۽ هوڏانهن دنيا جي ٻئي پوڇڙ تي، يعني وئنڪوئر ۾ جتي منهنجو ٻن ڏينهن کان پوءِ پاڻي واري جهاز بدران هن ڀيري هوائي جهاز ۾ مسافر جي حيثيت سان وڃڻ ٿي رهيو هو، اتي جي ٽڪاڻي (سکن جي گوردواري) ۾ هن بدنصيب حادثي جي ياد ۾ تختي لڳل آهي، جيڪا ڪوما گاتا مارو جهاز جي وئنڪوئر مان نڪرڻ واري تاريخ کان پوءِ پورن 75 سالن بعد 23 جولاءِ 1989ع تي لڳائي ويئي هئي. هن تختيءَ تي هيٺين عبارت درج ٿيل آهي:
Komagata Maru Incident 75th Anniversary. Dedicated to the Memory of the 376 Passengers (340 Sikhs, 24 Muslims, 12 Hindus) who arrived at Burrard inlet, Vancouver on May 23, 1914, from the Indian sub-continent on the ship Komagata maru (Guru Nanak Jahaz). Due to the racist immigration policy of the Dominion of Canada, they were forced to leave on july 23, 1914. Khalsa Diwan Society, Vancouver, pays respect to those passengers by commemorating the resprehensible incident.