خوف خيال خطرا، ٽنهي ترڪ ڏيج
”اسين پاڪستاني هن روڊ کي جليبي روڊ سڏيندا آهيون.“ منور ٻڌايو.
اتي ئي جليبي روڊ تي ڪنهن سرڪاري کاتي طرفان اشتهاري بورڊ لڳل هو.
“We Salute to our brave soldiers”
اهو پڙهي حميرا ٽهڪ ڏنو. ”اها آهي ٽرڙپائي جي به حد. صاف Complex ٿو ظاهر ٿئي. معنيٰ اسان جا سولجر بهادر نه آهن.“
”ڪيئن ڀلا!؟“ مون پڇيو.
”جيئن اسان وٽ لکها روپيا خرچ ڪري سرڪار وزيراعظم يا گورنر ۽ وزيراعليٰ جون اخبارن ۾ تصويرون ڏيندي آهي ۽ انهن جي هيٺان هوندو آهي ته هنن جي دور ۾ هي هي ترقياتي ڪم ٿيڻا آهن.“ ۽ عوام سمجهي ويندو آهي ته ڪم آڱوٺو ٿيندا رڳو خوش ڪرڻ ۽ پنهنجي تعريف ڪرائڻ سان مقصد آهي.
منور کان پڇيم ته سندس ڳوٺ ڪهڙو آهي ”ڪٿي دادو يا لاڙڪاڻي پاسي جو ته نه آهين؟“
”نه.“
”ڇا ٽنڊو آدم، اڏيرو لعل يا شهدادپور جو؟“ مون پڇيو.
”حيدرآباد پاسي هڪ ننڍڙو ڳوٺڙو آهي، نالو اٿس ڳوٺ بخشو لغاري.“
”واه جو نالو ٻڌائي“، مون کلندي منور کي چيو، ”گذريل هفتي آئون بالٽيمور اعجاز ابڙو، ڊاڪٽر منور عباسي ۽ غلام مصطفيٰ پلهه جن وٽ هوس. مون هنن کي چيو هو ته آئون پنهنجي آمريڪا جي سفرنامي جي هڪ ڪتاب جي نالي ۾ سندن ياد تازي ڪرڻ لاءِ بالٽيمور ضرور ڏيندس. هاڻ تنهنجي ڳوٺ جو نالو ٻڌي ڌيان ۾ آيو آهي ته ان ڪتاب جو نالو ”ڳوٺ بخشو لغاري کان بالٽيمور“ رکجي جيئن KTN تان هڪ پروگرام ايندو آهي جنهن جو نالو ”واهي پانڌي کان واشنگٽن“ آهي.
”لڳي ٿو ڳوٺ بخشو لغاري جو نالو توهان اڄ پهريون دفعو ٻڌو آهي.“ حميرا پڇيو.
”نه نه، هر گز نه“، وراڻي ڏنيمانس، ”بخشو لغاري نه فقط منور جو ڳوٺ آهي پر اسان جي پيٽارو جي هڪ ڪلاس ميٽ ڊاڪٽر خالد لغاري جو به ڳوٺ آهي ۽ اسان اٺين ڪلاس ۾ (1958ع) ۾ هن ڳوٺ جو نالو خالد لغاريءَ واتان ٻڌو. ان بعد اسان جي هڪ ڪزن انجنيئر عرض محمد شيخ جي 1967ع ڌاري شادي ٿي ته هن جي زال ڊاڪٽر مهرالنساءَ لغاري پڻ هن ڳوٺ جو ذڪر ڪندي هئي جنهن جي وڏن جو هن ڳوٺ سان واسطو هو.“
انجنيئر منور لغاري25 آڪٽوبر 1964ع تي ڳوٺ بخشو لغاري ۾ محمد علي لغاري صاحب جي گهر ۾ جنم ورتو. منور جي والد صاحب جي اها وڏي ڳالهه آهي ته هو هڪ پورهيت ۽ هاري ٿي ڪري، شاهه جو سڄو رسالو برزبان ياد اٿس ۽ هن پنهنجي هن ننڍي پٽ منور کي پڻ ننڍي عمر ۾ ئي ياد ڪرائي ڇڏيو. منور پرائمري تعليم پنهنجي ڳوٺ مان ئي حاصل ڪئي ان بعد هو حيدرآباد ۾ حسين بخش لغاري جي گهر ۾ اچي رهيو ۽ 1981ع ۾ نور محمد هاءِ اسڪول مان مئٽرڪ ۽ مسلم ڪاليج مان 1983ع ۾ انٽر ڪئي. ان بعد هن مهراڻ انجنيئرنگ ڪاليج ڄامشورو ۾ داخلا ورتي جتي هو 1984ع کان 1989ع تائين رهي. BE جي ڊگري حاصل ڪئي. آمريڪا ۾ سندس اچڻ 1993ع ۾ ٿيو جتي انفارميشن ٽيڪنالاجي ۾ ماسٽرس جي ڊگري حاصل ڪيائين.
منور ٻڌايو ته ٽنڊي قيصر جو شوڪت نظاماڻي، سن جو زين شاهه، نواب شاهه جو جمال مصطفيٰ شاهه، سانگهڙ جو ڪليم وساڻ ۽ ڪراچي آغا خان اسپتال ۾ ڪم ڪندڙ ڊاڪٽر اسماعيل ميمڻ سندس سٺن دوستن مان آهن جن کي هو اڪثر ياد ڪندو رهي ٿو.
”۽ ٽيچرن مان ڪن خاص جا نالا؟“ مون منور کان پڇيو.
”نور محمد هاءِ اسڪول جو هڪ ٽيچر مرحوم غلام حسين بالادي ڏاڍو ياد ايندو اٿم“، منور ٻڌايو، ”اهڙي طرح مسلم ڪاليج ۾ مئٿس پڙهائڻ وارو مسٽر قيصر رضا، مهراڻ انجنيئرنگ ڪاليج جو مولوي علي اڪبر ميمڻ (چيف انجنيئر محمد هاشم ميمڻ جو ڀاڻيجو) ۽ وائيس چانسلر عبدالرحمان ميمڻ صاحب منهنجي نظرن ۾ تمام گهڻو dedicated استاد هئا.“
منور ٻڌايو ته آمريڪا مان IT ۾ ماسٽرس ڪرڻ بعد کيس آمريڪا ۾ تمام سٺي پگهار واري نوڪري به ملي سگهي ٿي ۽ هو پئسو ڪمائي موجود حالتن کان بهتر حالتن ۾ رهي سگهيو ٿي. ”پر منهنجن دوستن ۽ منهنجو پڻ، اهو فيصلو رهيو ته آئون پنهنجن ماڻهن جي ڏک دردن لاءِ ڪجهه ڪريان. جيڪو دوستن طرفان اڀرو سڀرو مليم ان ۾ راضي رهي خوش گذاريان ۽ ڪو Creative ڪم ڪندو رهان. آئون ان راءِ جو آهيان ته Creativity ۾ غربت نه هجي. پئسي ڏوڪڙ ۾ غربت هجي ته ڀلي هجي.“
حميرا کي مخاطب ٿي چيم ”ڪالهه واشنگٽن جي نيشنل ميوزيم ۾ ويندي ڏسان ته ان جي ٻاهران پارڪ ۾ هڪ وڻ هيٺان هڪ همراهه ڪڪڙين جا وڏا پوسٽر ٽنگي ايندڙ ويندڙ کي ڪجهه بروشر ڏئي رهيو هو جن ۾ ڪڪڙين کي نه کائڻ لاءِ عوام کي التجا ڪيل هئي ته هنن غريب پکين تي ڪجهه ڪَهل ڪيو. انهن کي ڇو ٿا کائو. انهن بدران ڀاڄيون کائو. ان سان گڏ پاڻ مائيڪ ذريعي تقرير به ڪري رهيو هو ته ڪڪڙين کان جيئڻ جو حق نه کسيو وغيره. . . اتي هڪ اسان جي شڪل جو ايشين اچي لنگهيو. تنهن کان پڇيم ته هيءَ فلم ڪير آهي؟
”ههڙا Lone Soldier توکي آمريڪا ۾ ڪيترائي ملندا جيڪي اڪيلي سر ڪنهن ساهه واري جي جان بچائڻ جي حق ۾ جدوجهد ڪندا رهن ٿا.“ هن ٻڌايو.
”پوءِ هنن جي ڪو ڳالهه ٻڌي به ٿو يا نه؟“ مون پڇيو مانس.
”بس اهو تون پاڻ ڏسين پيو ته هرڪو ڪن لاٽار ڪري گذريو وڃي. اڄ گرمي آهي سو کانئس اهي ٿلهي پني وارا بروشر پڙهڻ لاءِ نه پر پاڻ کي وڃڻو هڻڻ لاءِ وٺيو پيا وڃن.“ هن ٻڌايو.
حميرا کي چيم ته هي منور درويش به مون کي هڪ اهڙو ”اڪيلو سپاهي“ لڳي ٿو جيڪو پنهنجي منهن اڪيلو ئي اڪيلو وائيٽ هائوس اڳيان دنيا ۾ ظلم بند ڪرڻ لاءِ رڙيون ڪندو رهي ٿو.“
”سائين ڳالهه هيءَ آهي.“ منور وراڻيو، ”ڪو منهنجي يا منهنجي ڪاز جي مدد ڪري ٿو ته ٺيڪ آهي نه ته بقول ٽئگور جي ڦۆیۑ غڵڌ ڷێ غڵڌ إڦڵإ غڵڌ. . . ضروري ناهي ته هر هڪ منهنجي هر قدم کي ساراهي يا مون کي مدد ڪري. اهو تڏهن ٿي سگهندو جڏهن اڳلو به ان Process مان نڪتو هجي جنهن مان منهنجو وجود گذريو آهي. هن به اها تڙپ، سڪ، ڏک، بي وطني، ڪوڙن الزامن جي چپيٽ محسوس ڪئي هجي جنهن مان مون کي بنا ڏوهه جي ڀوڳڻو پيو يا اڃا ڀوڳي رهيو آهيان. پري کان بيهي ماڻهو هر قسم جو رايو رکي سگهي ٿو پر صحيح جي خبر تڏهن پوي ٿي جڏهن ڪنهن جو ڪنهن سان ويجهو واسطو پوي ٿو. شاهه لطيف جو شعر آهي:
جي هيان هوت پنهون سين مون جيان ملاقات
ته هوند ٻانهن وجهي وات ريهون ڪيو رڃ ۾.“
ان ڏينهن سفر دوران منور سان ڪيل ڳالهيون يا منور جي ڏنل ڪجهه جوابن جو تت هن ريت آهي:
_ اهو سڏائڻ اهم نه آهي ته اسين سنڌي آهيون. اهو اهم آهي ته اسين بهترين انسان آهيون. اسين دنيا کي بهترين انسان ٿي ڏيکاريون.
_ انساني حقن کي برقرار رکڻ ۾ مدد ڪرڻ جا ڪيترائي طاقتور ادارا ۽ حڪومتون آهن. انهن کي اسان پنهنجن ظلمن کان آگاهه ڪريون.
_ اسين اهو نٿا چاهيون ته مهاجر، پنجابي ۽ ٻين جا حق غضب ڪري اسان کي سهولتون ۽ سک ڏيو. بلڪ انهن جي حقن کي به بچايو. انهن ۾ به مظلوم ۽ ڏکويل آهن ۽ هنن جا ۽ اسان جا ڏک ڪي جدا نوعيت ۽ رنگ جا نه آهن. ظلم بس ظلم آهي جنهن مان هنن کي به نجات ڏياري وڃي پر ساڳي وقت اسان سنڌين کي به ڌيان ۾ رکيو وڃي جيڪي هر دور ۾ ظلم جي گهاڻي ۾ نپوڙبا رهيا آهن. ظالمن سان مقابلو نٿا ڪري سگهو ته انهن جي خلاف گهٽ ۾ گهٽ آواز ته اٿاريو پوءِ اهي ظالم جيڪي اسان جو رت ست چوسين ٿا کڻي اسان جا پنهنجا هجن يا پراوا. توهان ٻين مظلوم قومن کي حقن ڏيارڻ لاءِ وڙهو ٿا پر ساڳي وقت اسان جو به خيال ڪريو. جن کي نه نوڪريون آهن ۽ نه پاڻي آهي. جن جي ٻچن کي نه تعليم لاءِ سنوان سبتا اسڪول آهن ۽ نه بيمارين جي علاج لاءِ دوائن ۽ ڊاڪٽرن سان ڀرپور اسپتالون.
_ هڪ نيڪ انسان کي پنهنجي پراون ڏنڊا هڻي مرڻينگ ڪري ڇڏيو. هن جي بچڻ جي ڪا اميد نه رهي. اڳتي وڌي هن جي مدد ڪرڻ بدران سڀ تماشو ڏسندا رهيا. ان وقت هڪ جهرڪي چهنب ۾ پاڻيءَ جو ڦڙو کڻي اچي هن جي وات تي رکيو. زخمن کان چُور انسان جهرڪيءَ جي ان ادا تي هن کي نماڻين نگاهن سان ڏسي چيو: ”تنهنجي ان ڦڙي ڦڙي پاڻي مان آئون بچي ته نه سگهندس.“
جهرڪيءَ وراڻيو: ”آئون سمجهان ٿي پر گهٽ ۾ گهٽ آئون اهو ته احساس ڏياري سگهان ٿي ته توسان ظلم ٿيو آهي ۽ ان ظلم ۾ هنن ظالمن سان گڏ نه آهيان.“
_ اسان ملڪ کان ٻاهر جيڪي سنڌي رهون ٿا، هندو توڙي مسلمان، شيعا توڙي سني، غريب توڙي امير اسان لاءِ ڪلچرل Unity پڻ ضروري آهي. سياسي طرح هڪ ٿيڻ ضروري ناهي پر Our Cultural Unity is important
_ آئون چاهيان ٿو ته UNO جهڙي اداري ۾ اسان جي نمائندگي هجي ۽ اسان سان ٿيندڙ ظلمن کان دنيا واقف ٿئي.
”How Can you do that“ مون پڇيومانس.
ڪئناڊا جي وزيراعظم کان سندس ملڪ ۾ فرينچن ۽ انگريزن جي مسئلن حل ڪرڻ جي حام ڀرڻ تي جڏهن پڇيو ويو ته How will you solve this problem ته هن وراڻيو هو ته Just watch me سو آئون به هن وقت توهان کي ساڳيو جواب ڏيڻ چاهيندس ته جسٽ واچ مي.
_ خيرپور جي ڊاڪٽر تنوير عباسي جو پٽ سرمد ۽ هن جي ڪنوار انڊين بنگال جي هندو ڇوڪري رنڪودت (جيڪا انگريزي ۽ بنگالي جي شاعره پڻ آهي ۽ هاڻ سنڌي به Fluently ڳالهائي ٿي.) جڏهن هتي آمريڪا ۾ پي ايڇ ڊي ڪري رهيا هئا ته هڪ ڏينهن هنن سان گڏ نيويارڪ جي گهٽين ۾ ڦرندي، UNO جي عمارت وٽ بيهي مون کين چيو هو ته هڪ ڏينهن آئون هن بلڊنگ ۾ هوندس ۽ پنهنجي وطن جو نالو روشن ڪندس.
”How Come?“ سرمد پڇيو هو.
جواب ۾ مون هن کي اهو ئي چيو هو ته Just wait & watch
_ ”مون کي لڳي ٿو ته تون سياستدان ٿيڻ چاهين ٿو؟“ مون چيو.
”نه هرگز نه. I don’t want to be a politician سياستدان جي اک اقتدار تي هوندي آهي. جيڪڏهن ڪجهه ٿيڻ به چاهيان ٿو ته Statesman ٿيڻ چاهيان ٿو، اسڪالر ٿيڻ چاهيان ٿو. . . “
_ ”ڪيترن سماجي، سياسي ۽ مذهبي اڳواڻن ۽ تحريڪن موجب ڇا توهان به مسئلن جو حل هنگاما، هڙتالون ۽ بائيڪاٽ چاهيو ٿا؟“ مون پڇيو.
”هرگز نه“، منور وراڻيو، ”آئون ان جي خلاف آهيان ته اسان جو نوجوان نسل پڙهائيون ڇڏي، بائڪاٽون ڪري ۽ سياستدانن جي ور چڙهي هنن جو هٿيو (tool) بڻجي، مون هڪ مضمون لکيو هو ’بائڪاٽ جي بائڪاٽ ڪريو.‘ يعني هنگاما ۽ اسٽرائيڪون ڪري پنهنجو ۽ پنهنجي ملڪ جو نقصان نه ڪريو. مون نوجوان جي سوچ ۾ تبديلي آڻڻ چاهي ٿي ته تعليم حاصل ڪريو. تعليم کان منهن هرگز نه موڙيو. مائوزي تنگ جو هڪ قول آهي ته دشمن اسان تي ان وقت حاوي ٿئي ٿو جڏهن هن کي اسان کان وڌيڪ ڄاڻ آهي.
_ ”ٽي ڳالهيون ضروري آهن“، منور چيو، ”هڪ ڪردار، ٻيو عمل ۽ ٽيون نظريو.“
انهن مان ڪنهن به هڪ ڳالهه جي کوٽ آهي ته قصو اڳتي هلي نه سگهندو Equation پوري ٿي نه سگهندي. ڪير کڻي پاڻ کي ڪيترو به لڪائي هن جي اوڻائي ظاهر ٿيو پوي. آئون جيڪي ڪجهه ڪريان پيو اهو ڪنهن کان لڪل ناهي. آئون هر شيءِ سوچي سمجهي ايمانداري ۽ محنت سان ڪري رهيو آهيان. هو ڇا چوندا آهن ته ”هٿ ڪنگڻ کي آرسيءَ جي ڪهڙي ضرورت“. منهنجو پورهيو سڀني جي نگاهن اڳيان آهي. اسان جي ڪنهن سان دشمني يا نفرت ناهي. پرويز مشرف به ڪو چڱو ڪم ڪري ٿو ته اسان يڪدم هن کي ساراهيون ٿا. اسان ڪنهن ماڻهو يا ملڪ کي نقصان نٿا رسائڻ چاهيون. اسان لاءِ مهاجر توڙي پنجابي به انسان آهن. هنن مان ڪو اسان جي ماڻهن سان سٺو هلن ٿا ته ته اسين هن جي واکاڻ ڪريون ٿا.
_ اسين پنهنجي ملڪ ۽ ماڻهن کي مضبوط، خوشحال ۽ مانَ وارو ڏسڻ چاهيون ٿا. اسان وٽ ڪو مال ۽ ملڪيت ناهي. اسين پنهنجي سوچ ذريعي پنهنجي ملڪ جي فريم ورڪ ۾ رهي ڏتڙيل ماڻهن جي حقن جي گهر ڪرڻ چاهيون ٿا. شاهه لطيف جو بيت آهي ته:
”بک وڌائون بگري، جوڳي ڪندا جڃ
طلب نه رکن طعام جي اوتيو پين اڃ
سامي جهاڳي سڃ وڃي وسنديءَ کي ويجهو ٿيا. . . “
انسانن جي حقن کان علاوه توهان جو ڪو ٻيو به Object آهي؟
_ اسان ماحوليات جا حق پڻ گهرون ٿا. اسان جي ملڪ ۾ خاص ڪري سنڌ صوبي ۾ Environment جي وڃي ٻيڙي ٻڏندي. ڪنهن کي ڪو احساس ئي ناهي. پاڻي ۽ هوا جي گدلائپ کان علاوه ماڻهو وتن رستن جا وڻ به ڪپيندا. ڪنهن کي ڪو احساس ناهي.
”ان سلسلي ۾ ماڻهن ۾ شعور ڪيئن پئدا ڪجي؟“ مون پڇيو.
”منهنجي نظر ۾ ماڻهن ۾ ان جو احساس ۽ شعور پيدا ڪرڻ جا ڪجهه اپاءَ هن ريت وٺي سگهجن ٿا.“ منور ٻڌايو، ”اهي آهن. . .
1. Advocracy
2. Education
3. Activism
ان کي ٿري اي فارمولا سڏين ٿا. ائڊووڪرئسي ۾ سيمينار، ورڪشاپ، ڪانفرنسون وغيره اچي وڃن ٿيون جن ذريعي اسان عوام کي سجاڳ ڪري سگهون ٿا. ٻيو طريقو تعليم آهي ۽ ٽيون ۽ آخري Activism آهي جنهن ۾ مظاهرا، Vigiliance, Rallies, Protest وغيره اچي وڃن ٿا.
_ ”ڀلا توهان جي ڪم کي، جيڪو توهان کڻي نيڪ نيتيءَ سان ڪري رهيا آهيو، پنهنجا ۽ پراوا شڪ جي نگاهه سان به ڏسندا هوندا؟“
”اها ڪهڙي تنظيم آهي جنهن کي شڪ جي نگاهه سان نٿو ڏٺو وڃي، خاص ڪري اوائلي دور ۾ جڏهن اڃان نتيجا ظاهر نه ٿيا آهن يا ٿي به رهيا هجن پر ان رفتار سان نه جنهن جي اميد عوام رکي ويٺو هجي. ڪيترائي پنهنجا پڻ منهنجي نيت تي شڪ ڪندا هوندا يا هنن کي منهنجين صلاحيتن تي ڀروسو نه هجي.
ڪنهن کي ائين چوان
ته مون کي ماريو سڄڻين
بهرحال اُکرين ۾ جن مٿا وڌا اهي مهرين کان ڇا ڊڄندا، اهڙين ڳالهين ۾ ته چوڌاري تڪليفون، ڊپ، خوف، وهم ۽ وسوسا ته رهن ئي رهن ٿا. جن جي پرواهه نه ڪندي اڳتي وڌڻو پوي ٿو.
خوف خيال خطرا ٽنهي ترڪ ڏيج
ماڻهو کڻي ڇا به چون پر آئون هڪ نيڪيءَ جو ڪم ڪري رهيو آهيان ۽ My objects are very clear
ورجينيا رياست ۽ وڏيري شاهنواز جوڻيجي جي ياد
آمريڪا جي ورجينيا رياست جون مشهورن غارون Luray ڏسڻ لاءِ اسين هاڻ ورجينيا رياست ۾ پهچي ويا هئاسين ۽ هڪ پٺيان ٻيو ڳوٺڙو لتاڙيندا وياسين. ظاهر آهي هن ماڊرن دنيا جا ڳوٺ به اسلام آباد جي سهڻن حصن کان بهتر آهن. البت ملائشيا ۽ انڊيا جي نون اڏيل شهرن جهڙا چئي سگهجن ٿا. منور ۽ حميرا جيڪي مون سان گڏ هن ڪار ۾ موجود هئا انهن سان خبرون چارون ڪرڻ دوران رکي رکي آئون گذرندڙ شهرن، رستن ۽ عمارتن جا نالا پڻ لکندو ويس جيئن سڀاڻي ڪٿي هن رياست جو نقشو ڏسان ته ان مٿان آڱر ڦيري چئي سگهان ته آئون هتان هتان هن ڌرتيءَ مٿان پڻ لنگهيو هوس رڳو ائٽلانٽڪ، پئسفڪ يا عربي سمنڊ مٿان نه هليو آهيان.
N. Quincy Street
Sacomaore Street
فالس چرچ
مانا ساس
Gainsvile
Dumfries
Leesburg
The Plains
فالس چرچ (Falls Church) ورجينيا رياست جو ڪافي وڏو شهر آهي جيتوڻيڪ آدمشماري ڪا ويهه هزار به نه اٿس. آمريڪا جي گادي واري شهر واشنگٽن جي ويجهو هجڻ ڪري ڪيترائي سرڪاري ڪامورا، پرائيويٽ ڪمپنين جا آفيسر ۽ بزنيس مين جن جو واشنگٽن ۾ ڪاروبار آهي اهي ورجينيا جي هن شهر ۾ رهن ٿا. واشنگٽن ۾ ڪم ڪندڙ اسان جا ڪيترائي پاڪستاني پڻ هتي رهن ٿا. واشنگٽن ويندڙن لاءِ هتي هڪ ڳالهه لکڻ بي محل نه ٿيندي ته واشنگٽن جي ميٽرو سب وي (ريل گاڏي) جون ٻه ريلوي اسٽيشنون آهن جن جو نالو ”فالس چرچ“ آهي پر ان مان هڪ جو به واسطو هن فالس چرچ سان نه آهي. انهن مان هڪ آرلنگٽن ڪائونٽي ۾ ٻي Fairfax ڪائونٽي ۾ آهي.
اهڙي طرح ورجينيا رياست جي هڪ ٻئي شهر Manassas مان به لنگهياسين. شهر وٽان لنگهڻ وقت هڪ خوبصورت پارڪ به نظر آيو جنهن لاءِ منور ٻڌايو ته ان جو نالو ماناساس پارڪ آهي. تاريخ جي شاگردن کي خبر هوندي ته آمريڪن سول جنگ جي پهرين لڙائي 1861ع ۾ ۽ ٻي 1862ع ۾ لڳي جيڪي لڙائيون Battle of Bull Run سڏجن ٿيون ۽ هتي لڳيون. ورجينيا جو هي شهر انٽرنيٽ جي حوالي سان به دنيا ۾ مشهور آهي جو هتي پهريون وائيڊ اسڪيل (BPL) Broadband over power lines لڳايو ويو آهي.
هن رياست جي هڪ ٻئي ڳوٺ Gainsville مان پڻ لنگهه ٿيو جنهن جي چون ٿا ته آدمشماري ڪا ڇهه هزار کن مس آهي يعني اسان جي ٿاڻي بولا خان يا ڇاڇري جي به ان کان گهڻي آدمشماري آهي. اوڻهين صدي جي پهرين اڌ ۾ جڏهن Fauquier ۽ اليگزينڊرا ٽرن پائيڪ (هائي وي) تي ريل گاڏيون گهوڙا ڇڪيندا هئا ته هي ڳوٺ گهوڙن جي ساهي پٽڻ لاءِ هوندو هو ۽ ريل گاڏين کي ڇڪڻ لاءِ هڪڙا گهوڙا ڪڍي ٻيا جوٽيا ويندا هئا.
انهن ڳوٺن ۽ شهرن کان علاوه ليزبگ مان پڻ لنگهه ٿيو. ورجينيا رياست جو هي تاريخي شهر واشنگٽن ڊي سي کان پورا چاليهه ميل آهي. هي شهر آمريڪا جي آرمي جي هڪ مشهور جنرل رابرٽ ايڊورڊ لي نالي ٻڌل آهي. رابرٽ لي جو پيءُ هينري لي به فوج ۾ جنرل هو ۽ هن رياست ورجينيا جو گورنر پڻ رهيو. هنن جو اصل نسل اسڪاٽلينڊ جو آهي.
آخر ۾ هڪ تمام ننڍڙي ڳوٺ The Plains مان به لنگهياسين. هي ٽائون ورجينيا جي Fauqiuier ڪائونٽي ۾ آهي.
واشنگٽن ڇڏڻ ۽ پوٽومئڪ ندي ٽپڻ بعد اسان ماٺ مٺوڙي ۾ سفر ڪندا آياسين. رستي تان منور مڪسڊ Nuts جون چار پنج پڙيون ورتيون هيون سي کائيندا هلياسين. يعني آءٌ ۽ حميرا. منور جا ٻئي هٿ ڊرائيونگ ويل تي هئا. رکي رکي ڪنهن جو فون ٿي آيو ته منور ان سان ڳالهايو ٿي. آمريڪا ۾ ڊرائيونگ وقت فون هٿ ۾ کڻي ڳالهائڻ جي اجازت ناهي سو ڊرائيونگ وارو ڪن ۾ پلگ وجهي گاڏي هلائي جيئن ڪنهن جو فون اچي ته هٿن جي چرپر بنا فون ٻڌي ۽ ڳالهائي سگهي.
منهنجي خيال ۾ فالس چرچ شهر ڇڏي ماناساس يا گينس وائيل پهچڻ وارا هئاسين ته منور جي فون جي گهنٽي وڳي. منور ”هيلو“ ڪري مون کي چيو ”تنهنجو ڀاڻيجو مشتاق آهي.“
ڊاڪٽر مشتاق ميمڻ ڪنهن سيمينار جي سلسلي ۾ پنهنجي نوڪري واري شهر ڪيوٽو (جپان) کان هفتو کن اڳ ملائشيا آيو هو جنهن بعد موٽڻ وارو هو ته سندس والد ڊاڪٽر محمد عابد ميمڻ کيس هالا کان فون ڪيو ته سندس هڪ دوست جيڪو اسان لاءِ پڻ هڪ اهم شخصيت آهي، وڏيرو شاهنواز جوڻيجو علاج لاءِ سنگاپور پهتل آهي تون جپان موٽڻ بدران ٻه ٽي ڏينهن سنگاپور ترسي هن جو حال احوال ٻڌاءِ.
ڊاڪٽر مشتاق مهراڻ انجنيئرنگ يونيورسٽيءَ ۾ منور لغاريءَ جو ڪلاس ميٽ هو ۽ ٻنهي گڏ BE ڊگري حاصل ڪئي ۽ منور سان منهنجي واقفيت به منهنجي هن ڀاڻيجي مشتاق ذريعي ٿي هئي، مشتاق ٻن ڏينهن کان شاهنواز جوڻيجو بابت مون کي يا منور کي ٻڌائيندو رهيو ته هو اڃا ICU ۾ آهي. اميد ته ڏينهن ٻن ۾ بهتر ٿي ويندو پر اڄ وڏيري شاهنواز جوڻيجو جي وفات جو ٻڌي اسان سڀني کي ڏاڍو افسوس ٿيو. مون منور کان فون وٺي يڪدم حسن مجتبيٰ ۽ ڊاڪٽر مٺل وقاصيءَ کي ان ڏک واري خبر کان آگاهه ڪيو. منور ڪا دير ماٺ ئي ماٺ ۾ ڊرائيو ڪندي آخر ٿڌو ساهه کنيو جنهن سندس اندر جي اڌمن ۽ پيڙا جي عڪاسي ڪئي ۽ پوءِ چپ چوريا: ”وڏيرو شاهه نواز جوڻيجو ڇا ته ڪلاسڪ وڏيرو هو! هو هڪ سچو ۽ کرو ماڻهو ۽ سنڌ جي ثقافتي روايتن جو امين هو. هن پنهنجي سموري زندگيءَ ۾ ڪنهن جي به ڪاڻ نه ڪڍي. هن ڪڏهن به پنهنجن اصولن ۽ اعليٰ آدرشن تان هٿ نه کنيو.“
حميرا مون ڏي نهاريو.
”صحيح ٿو منور چوي“، مون حميرا جي ان عجيب Look جي موٽ ۾ وراڻيو، ”اڄ ڪلهه وڏيرو ماٽيلي ماءُ وانگر ظلم، ڪروڌ ۽ ناانصافي جي علامت سمجهيو وڃي ٿو پر هي سنڌ جو فرزند وڏيرو شاهه نواز جوڻيجو پيار ۽ محبت جو مجسمو غريبن جو هڏ ڏوکي ۽ همدرد، انصاف پسند ۽ وڏو دلير انسان هو.“
آئون سنڌ جي ڪيترن ئي وڏيرن، پيرن، ميرن ۽ سردارن سان پنهنجي وطن ۾ يا مختلف ولايتن ۾ مليو آهيان منهن تي هر هڪ جي تعريف پئي ٿيندي آهي پر وڏيرو شاهنواز اهو وڏيرو آهي. جنهن جي اديب شاعرن کان سياستدان، اخباري رپورٽرن کان سرڪاري عملدار، غريب ڳوٺاڻن کان پئسي وارا سيٺيون تعريف ڪن ٿا. کيس ٻين وڏيرن جي لسٽ کان ڌار ان ڪري نٿو ڪيو وڃي جو هو تمام وڏي جاگير جومالڪ هو (جيتوڻيڪ زمين ته هن وٽ تمام گهٽ هئي) پر هو بيحد انصاف پسند وڏيرو هو. هن جا فيصلا حق ۽ انصاف تي ٻڌل هوندا هئا. اسان وارو سنڌي اديب عبدالقادر جوڻيجو هن وڏيري لاءِ چوندو آهي ته ”شاهنواز سنڌ جو فري اسٽائل ۽ دلير وڏيرو آهي، جنهن جا فيصلا سڄي سنڌ ۾ مشهور آهن.“ هي اهو ماڻهو هو جنهن سان ڪنهن جا ڪيترائي اختلاف سهي، پر هر ماڻهو سندس احترام ڪندو هو ۽ سندس فيصلي کي مڃڻ لاءِ پابند هوندو هو. سنڌ جي ثقافتي تاڃي پيٽي ۾ وڏيرا فيصلا ته ڪندا ئي آهن پر جوڻيجي صاحب جا فيصلا، سنڌ جي تاريخ ۾ انصاف ۽ حق جو نهايت اعليٰ مثال آهن.
سال ڏيڍ کن اڳ سئيڊن يا شايد ناروي جي هڪ اتراهين ڳوٺ ۾ سنڌ جي هڪ عورت پنهنجي ننڍڙي ٻارڙي سان ملي جيڪا پنهنجي تر جي وڏيري جي ظلمن کان جان بچائي پنهنجي مڙس سميت Scandinavia جي هن ٻيٽ نما برفاني ڳوٺ ۾ اچي پناهه ورتو هو. ”انساني حقن جو بچاءُ ڪندڙ هڪ بين الاقوامي اداري منهنجي جان بچائي نه ته مون کي ۽ منهنجي مڙس کي ڪارو ڪاري جي چڪر ۾ پنهنجا ئي ماري ڇڏين ها.“ هن ٻڌايو. ڳوٺاڻي ٿي ڪري هوءَ چڱو پڙهيل ڳڙهيل لڳي ٿي. منهنجي ڪنهن سوال تي هن واهه جو جواب ڏنو ته ”سنڌ ۾ کاڌي پيتي جي نه پر انصاف جي بک آهي.“ منهنجي خيال ۾ هن جي ڳالهه ۾ صداقت آهي، وزن آهي. اسان وٽ انصاف ناهي ان ڪري امن امان به نه آهي (شايد)! اهڙي انصاف ڏياريندڙن جي سخت کوٽ ۾ وڏيري شاهنواز جهڙو ماڻهو ڪيترن غريبن، بي واهن، بي پهچن جي لاءِ وڏي اميد هو. هڪ دفعي پنهنجي ڳوٺائي سپريم ڪورٽ جي وڪيل عبداللطيف انصاري کي ڳوٺ ويندو ڏسي سبب پڇيم. ”مون سان ۽ منهنجي پٽ سان ٿيل ناانصافين جي فيصلي لاءِ وڏيري شاهنواز وٽ پيو وڃان. هو هر اربع تي فيصلن لاءِ هالا ايندو آهي.“ هن ٻڌايو.
”يار لطيف تون پاڻ وڪيل ٿي ڪري ۽ ماڻهن کي انصاف ڏيارڻ لاءِ سڄي عمر ملڪ جي ڪورٽن ۾ گذاريندي پنهنجي لاءِ حق گهرڻ ۽ جائز فيصلي لاءِ سنڌ جي هڪ وڏيري وٽ پيو وڃين. ڇا توکي ملڪ جي ڪورٽن تي ڀروسو ناهي؟“ مون پڇيومانس.
”آهي پر مونکي شاهنواز وٽان اڇت انصاف ملندو. منهنجي مخالف ڌر کڻي ڪيڏي به طاقتور هجي پر هو بنا ڪنهن اثر رسوخ جي، بنا ڪنهن ڊپ ڊاءَ جي فيصلو صحيح ماڻهوءَ جي حق ۾ ڪندو.“
وڏيري شاهنواز جوڻيجي سان جيتوڻيڪ ڪيتريون ئي ملاقاتون هالا جي مخدوم هائوس ۾ مخدوم طالب الموليٰ وٽ ٿيون پر شاهنواز کي مون جهڙن سان صحيح معنيٰ ۾ متعارف طارق اشرف (سهڻي جي ايڊيٽر) ڪرايو جنهن هن وڏيري سان گڏ جيل ڪاٽيو ۽ پنهنجي جيل جي ڊائري ۾ وڏيري جو احوال لکيو. جئه پرڪاش موراڻي عبرت اخبار جو مشهور ڪالم نويس وڏيري شاهنواز لاءِ چوندو هو ته. . . شاهنواز جوڻيجو جرڳن ۾ وهي ٿو ته سندس شخصيت جو ڍنگ ئي نرالو ٿيو وڃي. سندس تز ۽ تيز سوال جوابدارن توڙي فريادين جون متيون منجهائي کين سچ اوڳاڇڻ تي مجبور ڪريو ڇڏين. هو ورهين کان اٽڪيل مامرا جيڪي سٽ جي ڦوري وانگر منجهي پوندا آهن، چپٽي وڄائي حل ڪري کير ۽ پاڻي ڌار ڪري ڏئي ٿو. سندس آڏو ويٺل جوابدار سندس سوالن جي طوفان ۾ گهيرجي ڪنهن مشين وانگر حقيقتون بيان ڪرڻ لڳن ٿا. . . . سندس فيصلا اهڙا ٿين ٿا جو هر ڪو واهه واهه ڪري اٿي ٿو. هن ڪيئي ويڙها آباد ڪيا آهن، ڪيترن ئي رٺلن کي ڀاڪرون پارائي کير کنڊ ڪيو، هزارين چوريون ۽ ٺڳيون موٽايون آهن. اتر جا ڍنگ سردار جڏهن سوين ماڻهو ماريندڙ قبيلائي تڪرار جي جرڳن ۾ پاڻ کي فيصلي کان قاصر سمجهن ٿا ته هو فيصلي لاءِ شاهنواز جوڻيجي کي ئي سڏائين ٿا ۽ هو راڄن جا راڄ ورهائيندڙ جهيڙا ختم ڪرائي موٽي ٿو.
وڏيرو شاهنواز جوڻيجو 1932ع ۾ سنجر خان جوڻيجي جي گهر ۾ ٽنڊو آدم ڀرسان سندس نالي واري ڳوٺ سنجر خان جوڻيجو ۾ ڄائو. شاهنواز جوڻيجو کي تر جا ماڻهو تڏهن کان سڃاڻڻ لڳا جڏهن برٽش دور ۾ حرن خلاف انگريز حڪومت جي وٺ پڪڙ هلي رهي هئي ان ۾ 1946ع ۾ سنجرخان جوڻيجو جي وڏي فرزند شاهنواز جوڻيجو کي 14 سالن جي ڄمار ۾ حرن کي پناهه ڏيڻ جي الزام هيٺ گرفتار ڪري 8 مهينا جيل ڏنو ويو. ان وقت ۾ هي علائقو ضلعي نواب شاهه ۾ هوندو هو تڏهن هن پوري تر تي ڪنڊياري جي خان بهادر وساڻ ۽ ٻيراڻي جي جان محمد خان مري ۽ علي محمد خان مري وارن جي سياست جي ڌاڪ ويٺل هئي. 1947ع ۾ شاهنواز جي والد وفات ڪئي ان وقت سندس عمر 15 سال هئي.
شاهنواز جوڻيجو صاحب پنهنجي سياسي سفر جو آغاز 1962ع ۾ ڪيو جڏهن پاڻ بي ڊي اليڪشن ۾ ڊسٽرڪٽ ڪائونسل جو ميمبر بڻيو. ذوالفقار علي ڀٽو صاحب جڏهن پيپلز پارٽي ٺاهي رهيو هو، ان وقت هالا جي مخدوم امين فهيم سان دوستي جي ڪري هو پيپلز پارٽي ۾ شامل ٿيو. هو ڀٽو دور ۾ 1975ع کان 1977ع تائين جيل ۾ رهيو. ضيا جي مارشل لا ۾ کيس ڀٽو مٿان شاهدي ڏيڻ لاءِ زور ڀريو ويو. انڪار ڪرڻ تي کيس جيل ۾ بند ڪري ڇڏيو ۽ هن ايم آر ڊي تحريڪ ۾ پڻ جيل ڀوڳيو. 1988ع جي عام چونڊن ۾ پ پ پ ٽڪيٽ تي هن ملڪ جي اڳوڻي وزيراعظم محمد خان جوڻيجو کي شڪست ڏيئي پنهنجو نالو پيدا ڪيو ۽ پاڻ بلديات جو مملڪتي وزير بڻيو. هن شخص لاءِ چيو وڃي ٿو ته وزير هوندي به هن ڪڏهن به پوليس جو پروٽوڪول نه ورتو. پاڻ ڪڏهن به شوبازي ۽ پبلسٽي جو قائل نه هو. جڏهن ڄام صادق علي وڏو وزير ٿيو ته هن مٿس زور ڀريو ته هو پ پ ڇڏي سندس ساٿ ڏئي. انڪار ڪرڻ تي کيس ڏيڍ سال جيل ۾ قيد رکيو ويو.
ڪاوش اخبار ۾ لکندڙ صادق ابڙو هڪ دفعو ٻڌايو ته جنهن وقت ڄام صادق علي بيمار هو ۽ آخري پساهن ۾ هو ان وقت کيس جيل مان رهائي ملي ته هو محترما بينظير ڀٽو وٽ ويو ۽ کانئس ڄام صادق علي سان ملڻ جي اجازت گهري. محترما کيس اجازت ضرور ڏني پر ان شرط تي ته موٽي اچي اهو ٻڌائي ته ڄام صادق علي بچندو يا مري ويندو. وڏيري شاهنواز ٻڌايو ته هو جڏهن ڄام صادق علي جي ڊفينس واري گهر پهتو ته ڄام صادق علي جي سيرانديءَ کان پير صاحب پاڳارو ويٺل هو. جڏهن ڄام صادق علي جي شاهنواز جوڻيجو تي نظر پيئي ته ڄام صادق جي اکين ۾ ڳوڙها ڳڙي آيا ۽ ٻئي هڪ ٻئي سان ڀاڪرن ۾ اچي ويا ته پير صاحب به اٿي بيٺو ۽ شاهنواز کي چيو ته وڏيرا مان توهان سان ملڻ لاءِ ڪافي دير کان بيٺو آهيان پر توهان جو ڏوهه ناهي ٻئي جوڻيجا آهيو.
وڏيري شاهنواز جوڻيجي ڀٽو صاحب جي دور کان وٺي مشرف دور تائين جيل ڪاٽيا. هن پنهنجي سياسي زندگي جو تمام گهڻو عرصو پيپلز پارٽي کي ڏنو پر پ پ قيادت 1993ع واري دور ۾ کيس قومي اسيمبلي جي ٽڪيٽ نه ڏني. جڏهن سينيٽ جي ٽڪيٽ جو مرحلو آيو ته عبدالله شاهه وزير اعليٰ کيس سينيٽر بدران صلاحڪار بڻجڻ جو چيو ته شاهه نواز جوڻيجي وراڻيو ته صلاحڪار ٿيڻ جي ڪا ضرورت ناهي. جيڪڏهن توهان کي صلاح وٺڻي آهي ته آئون ڳوٺ ويٺو آهيان فون تي صلاح وٺي ڇڏجو. پاڻ مختلف جيلن ۾ نواب خير بخش مري، ولي خان، اجمل خٽڪ، حاصل بزنجو، بزن بزنجو، شيرباز مزاري، فاروق لغاري، غلام مصطفيٰ جتوئي، ممتاز ڀٽو، عبدالواحد آريسر، ڄام ساقي، رسول بخش پليجو، شهيد فاضل راهو، اسماعيل اڌيجو، ۽ شهيد محمد علي هنڱورو ۽ ٻين ڪيترن ئي سياسي اڳواڻن سان جيل ۾ گڏ گذاريو.
وڏيرو شاهنواز وفاقي پارٽين ۾ هوندي به سدائين سنڌ جي حقن جي ڳالهه ڪئي. وفاقي وزير هوندي به هر سال سائين جي ايم سيد جي سالگره تي ساڻس ملڻ ويندو رهيو. بقول صادق ابڙو جي هو سنڌ جي ڪلچر ۽ سياست جو هڪ نرالو ڪردار هو. هن سنڌ ۾ بلوچ سردارن سان دوستيون هجڻ باوجود ڄاموٽ برادري جو خيال رکيو. هن پنهنجي جواني ۾ ڪڪڙن، رڇن، ڪتن ۽ بازن جا شوق ڪيا ۽ آخر ۾ گهوڙن جو خفت ڪيو. سنڌ جو شايد ڪو ميلو شاهنواز جي گهوڙن جي ٽاپن کان بچيل هجي. هو سنڌ جي هر ميلي ۾ ويندو هو.
وڏيري شاهنواز جوڻيجو جي حال احوال ڪرڻ دوران جڏهن ڪيترن ڪالم نويس ۽ اديبن جو حوالو ڏنو اٿم اتي مرحوم فقير محمد لاشاري جي ان اداري جو هتي ذڪر ڪرڻ بي محل نه ٿيندو جيڪو وڏيري شاهنواز سان گڏ سندس اولاد تي ٿيندڙ سختين جي سلسلي ۾ آهي. وڏيري شاهنواز سان گڏ هن جي پٽن به جيل ڀوڳيا. هڪ دفعي جڏهن اڳوڻي ايم اين اي ۽ شاهنواز جي پٽ محمد خان جوڻيجي کي شراب پيئڻ جو ڪيس داخل ڪري گرفتار ڪيو هو ته ان تي جاڳو جي ايڊيٽر فقير محمد لاشاري سخت ايڊيٽوريل لکي ڄام صادق عليءَ کي اها ميار ڏني هئي ته ايڏي وڏي پياڪ ڄام صادق عليءَ کي اهو نٿو سونهين ته هو پنهنجي مخالفن کي شراب پيئڻ جي ڏوهه ۾ جيل ڏياري.