وبائن کي منهن ڏيڻ ۾ ناڪام دنيا معاشي طور به ٻڏڻ لاءِ تيار رهي.
وبائن کي جيڪڏهن وڏي پس منظر ۾ ڏٺو وڃي ته سماجي ۽ پيداواري تعلقاتن جون نوعيتون گذريل صديءَ جي ڀيٽ ۾ تبديل ٿيون آهن، آباديون وڌيون آهن، کاڌ خوراڪ جي پيداوار ۽ کائڻ، رهڻ سهڻ جون عادتون تبديل ٿيون آهن، وسيلن ۽ خاص طور زمين جو استعمال، فطرت سان انسان جو لاڳاپو تبديل ٿيو آهي، جنهن جي نتيجي ۾ انسان جو فطرت، ماحوليات ۽ جنگلات، وائلڊ لائف، رهڻ سهڻ، نون شهرن جي اڏڻ، کائڻ پيئڻ جي عادتن سان سڌو سنئون لاڳاپو رهيو آهي. وبائون هزارين سالن کان اهڙن جهنگلن ۽ جيوت ۾ رهنديون آيون آهن، انساني سرگرمين، جهڙوڪ: وڻن جي ڪٽائي ۽ پوکيءَ جي طريقن، زمين تي جيوت جي توازن کي متاثر ڪيو آهي، انساني سرگرمين جي ڪري اهڙيون وبائون وقت سر انسانن جي تعلق ۾ اينديون رهيون آهن. دنيا جي فارماسيوٽيڪل ڪمپنين جو ڌيان به بنيادي صحت کان هٽي، وڏين بيمارين ڏانهن ٿي ويو، دنيا جي 18 وڏين دوائن جي ڪمپنين منجهان 15 ڪمپنين دل جي مرضن، نشيدار دوائن، جنسي طاقت جي دوائن ۽ منافعي خوريءَ وارين دوائن ڏانهن ڌيان ڏنو. ان جي مقابلي ۾ بنيادي بيمارين تان ڌيان هٽائي ڇڏيو. تحقيق به گهڻي ڀاڱي انهن بيمارين جي ٿي جن مان منافعي جو آسرو وڌيڪ هو.
وبا جي ڪري دنيا جي 3.3 ارب پورهيتن مان 81 سيڪڙو يعني 2.7 ارب پورهيت لاڪ ڊائون جي ڪري متاثر ٿيا آهن. ظاهر آهي ته انهن جي آمدنين ۽ روزگار تي اثر پوڻو هو. آءِ.ايم.ايف ۽ يوروپين ملڪن سڄي دنيا جي مجموعي پيداوار ۾ 5سيڪڙو لاٿ جي اڳڪٿي ڪئي آهي، جيڪا هينئر تائين وڌي 9 ٽرلين ڊالرن تائين پهچي چڪي آهي. عالمي سردبازي جي زماني 1929ع ۾ رڳو 5 سيڪڙو مجموعي قومي پيداوار ۾ لاٿ جي ڪري دنيا جي معيشت بيهجي ويئي هئي. هينئر يورپ ۽ آمريڪا جي ملڪن ۾ ڪجهه شعبن ۾ معاشي لاٿ 25 سيڪڙو آهي. عالمي طرح هر مهيني جي لاڪ ڊائون جي نتيجي ۾ سراسري 2 سيڪڙو معاشي لاٿ ٿيڻي آهي. نتيجي ۾ اسان کي 150 سالن جي تاريخ ۾ اهڙي معاشي لاٿ جو ڪو مثال نٿو ملي. آءِ- ايم- ايف سڄي دنيا جي 170 ملڪن ۾ فيڪس آمدنين ۾ واضح ڪميءَ جو واضح اشارو ڏنو آهي. ان مان صورتحال جي سنگينيءَ جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. ظاهر آهي ته سرمائيداراڻين معيشتن جون حڪومتون اها اميد ڪريو ويٺيون هيون ته تباهي ٿوري عرصي لاءِ آهي، ٻن- چئن مهينن کان پوءِ وري معاشي پٽڙيءَ تي واپس اچي وينداسين. حڪومتون ۽ مرڪزي بئنڪون معاشي تباهيءَ مان جان بچائي، ساهه ۽ مٿو پاڻيءَ کان مٿي رکي، ٻڏڻ کان پاڻ کي بچائينديون، قرض، پيڪيج، امدادون ڏيئي ڪمپنيون ۽ ڪارپوريشنز اهو سمجهي ويٺيون آهن ته لاڪ ڊائون يا وبا ٿوري عرصي لاءِ آهي، جلد ئي پاڻ وري ساڳئي ڪاروبار ۽ ساڳيءَ ڪرت کي لڳائي وينداسين، پر ائين نه ٿيو. هينئر معيشت ۾ پيداوار، سيڙپڪاري ۽ بي روزگاريءَ جي تباهي سمورن شعبن ۾ واضح ڏسڻ ۾ اچي ٿي، رسد جي ڪمي واقعي ٿي آهي، انگ اکر ٻڌائين ٿا ته مالياتي تباهي ۽ بئنڪن جي ڏيوالپڻي جو انديشو وڌندو وڃي ٿو ۽ دنيا جي معيشت هڪ عالمي سردبازاريءَ يا معاشي لاٿ ڏانهن وڌي پئي. وبائن صنعتي ۽ عام زندگي جي بيهجي وڃڻ جي اڳڪٿي نه ڪئي ۽ نه ئي وري طلب ۾ ڪو اضافو ٿيڻو آهي. ماڻهن جي کيسن ۾ ڏوڪڙ وجهڻ سان به خرچ ڪرڻ جي صلاحيت نه وڌندي. طلب جي گهٽ ٿيڻ سان ممڪن آهي ته مالياتي ڏيوالپئي کي منهن ڏيڻو پئجي وڃي. ڪمپنيون ڪابه شيءِ وڪرو ڪري نه سگهنديون ۽ جيڪي بئنڪون قرض ڏينديون، اهي مشڪل سان قرض واپس وٺي، اوڳاڙي سگهنديون. اهڙي صورتحال جي نتيجي ۾ پورهيتن ۽ پيداوار جا ٽرلين ڪلاڪ پورهيا ضايع ٿيا آهن يا وڌيڪ ٿيندا. پيداوار ۾ لاٿ آهي، معاشي ترقيءَ جي بريڪ تي لت اچي چڪي آهي. غريب ملڪن مان سرمائي جي اُڏام ملڪن کان ٻاهر ٿي آهي. بئنڪن ۽ ڪارپوريشنن اعتماد جي هوائن جي کوٽ ۽ ٻڏڻ جي خوف کان پئسا ڪڍيا آهن. اسٽاڪ مارڪيٽون ويهجي ويون آهن. ترقي پذير ملڪن مان اڳ ۾ ئي 108 ارب ڊالرن کان مٿي سرمايو نڪري چڪو آهي. غريب ملڪ پنهنجي ڪمپنين کي اهڙين حالتن ۾ بچائي نه سگهيا ۽ نه ئي ڪو قرض يا اوڌر آڇي سگهيا. حڪومتون پنهنجو چرخو هلائڻ لاءِ جدوجهد ڪنديون رهيون آهن. عالمي ادارن ڪجهه قرض ڏنو آهي. ظاهر آهي ته عالمي تعاون به ايترو سخي نه آهي جو غريب ملڪن جي هن ڏکئي وقت ۾ سار لهي. ويسٽرن امپائرس هن ڏکئي وقت ۾ نه جنگيون بند ڪيون، نه ئي ڪن ملڪن تان معاشي پابنديون هٽايون آهن ۽ نه ئي ڪن غريب ملڪن جا قرض معاف ڪيا آهن، بلڪه چين، ايران ۽ وينزويلا سان نيون جنگيون شروع ڪيون آهن. غريب ملڪن کي پنهنجي رحم و ڪرم تي ڇڏيو ويو آهي. اهي پنهنجي ورتل قرض ۽ اوڌر ڏيڻ ۾ پورا آهن. پاڻ جهڙا قرضي ملڪ پنهنجو قرض لاهين يا غريب عوام جي هن ڏکئي وقت تي مالڪي ڪن. اهڙين حالتن هنن جا دڳ بند ڪري ڇڏيا آهن.
لکين ۽ ڪروڙين ماڻهون بي روزگار ٿيا آهن. تمام وڏي آباديءَ جي غريب ٿيڻ جو خدشو وڌيو آهي. آڪسفيم، برطانيه جي غير سرڪاري تنظيم جي انگن اکرن مطابق عام پورهيتن جي آمدنين ۾ 20 سيڪڙو لاٿ متوقع آهي، غريب ماڻهن جي شرح ۾ واڌ اڌ ارب ماڻهن کان وڌيڪ ارب غريب ماڻهن ۾ غربت وڌڻ جو خدشو آهي. جيڪڏهن روزاني اجرت 5.5 ڊالر ڏهاڙيءَ سان ليکي وڃي ته دنيا ۾ 4 ارب ماڻهو غريب ٿيڻ جو خطرو آهي. هڪ محتاط اندازو لڳائجي ته، لکين ماڻهو بک جو شڪار ٿيڻ جو خطرو آهي. ۽ ڪيترائي بک وگهي مرڻ جو خطرو آهي. اها صورتحال 21 صديءَ ۾ نه ٿيڻ گهرجي.
ڪجهه ماڻهو لاڪ ڊائون کي معاشي بحرانن جو ذميوار ڄاڻائين ٿا. سرمائيداري ۽ منڊيون ٻئي وبائن کي منهن ڏيڻ ۾ عالمي طور ناڪام ويون آهن. يورپ اڳ ئي مجموعي طور لاٿ ۾ هو، جاپان ۾ معاشي لاٿ هئي، ترڪي ۽ سائوٿ آفريڪا ۾ معاشي طور لاٿ هئي، آمريڪا ۾ معاشي لاٿ واضع هئي. آمريڪا ۾ معاشي واڌ ٻه سيڪڙو هئي. هندوستان ۽ چين ۾ معاشي واڌ ۾ واڌارو نظر آيو پئي. رڳو معاشي لاٿ آمريڪا ۾ متوقع 10 سيڪڙو ڪاٿو اڳڪٿي آهي، جيڪا لاٿ 2005ع جي معاشي بحرانن ۾ لڳ ڀڳ 4 سيڪڙو ڪاٽو واڌ هئي.
هينئر سوچڻ جي ڳالهه هيءَ آهي ته سرمائيداراڻي معيشت ان لاءِ ڪم نه ڪندي آهي ته پيداوار ڪجي ۽ روزگار جا وسيلا پيدا ڪجن، ماڻهن جي آمدنين ۽ پيداوار ۾ اضافو ڪجي، بلڪه معاشي پيداوار ڪبي ئي ان لاءِ آهي ته منافعو ڪمائجي. ڪارپوريشنون ان لاءِ گاڏيون نه ٺاهينديون آهن ته ماڻهن کي انهن جي ضرورت آهي، بلڪه ان مان نفعو ڪمائڻو آهي. نانوائي، ڪاسائي، شراب، ڪولا ٺاهيندڙ خيرخواه نه، پر ان جي پنهنجي مفادن وٽان آهي ته شيون ٺاهيون وڃن.
پاڪستاني معيشت ۾ سالن جو جمود آهي. سيڙپڪاريءَ جي رفتار ۽ معاشي سرگرمين ۾ وڏي عرصي کان لاٿ آهي، معيشت جو دارومدار انفارمل خدمت جي شعبن ۽ غير رسمي، نيم صنعت ۽ نيم زرعي معاشي سرگرمين تي آهي، معاشي واڌ سالن کان رڪيل آهي. آباديءَ ۾ واڌ جي شرح ۽ معاشي واڌ هڪ رخ ۾ آهي. نتيجي ۾ في ڪس آمدنين ۾ ڪا خاص واڌ ويجهي عرصي ۾ نظر ڪونه ٿي اچي، هينئر ته، معاشي واڌ ڪاٽو زون ۾ داخل ٿي چڪي آهي. ان مان اندازو لڳايو ته هڪ وبا پوري معيشت کي کڻي ڪاٽو زون ۾ داخل ڪري ڇڏيو آهي. معاشي پائيداريءَ تي ڪيئي سوال آهن. عالمي معاشي بحران پاڪستان جي معيشت کي وڌيڪ ساڻو ڪندا، انهن مان نڪرڻ ايترو آسان نه آهي. حڪمرانن کي ان جي گهرائيءَ جو گهٽ علم آهي، ڪنهن واضع معاشي پاليسيءَ جي اڻ هوند، ان غير يقينيءَ کي وڌائيندي ته معاشي واڌ کي ٻيهر پٽڙيءَ تي ڪيئن وٺي اچجي. پاڪستان جي معيشت لاءِ خطرا وڌيڪ آهن. لاڪ ڊائون يا سمارٽ لاڪ ڊائون نه هئڻ جي حالتن ۾ تمام گهڻي آبادي وبائن جو شڪار ٿئي ۽ جيڪڏهن موت جي شرح 2 سيڪڙو به هجي، ڇاڪاڻ ته پنهنجي جوان آباديءَ جي ڪري 2.3% آبادي 65 سالن جي عمر کان وڏي آهي ۽ تقريباً 70% آبادي، 40 سالن کان گهٽ آهي، انهن لاءِ وبا جو خطرو اڃان وڌيڪ آهي. ماڻهو غريب آهن، انهن کي وبا جي وچڙڻ جو خطرو وڌيڪ آهي. غريب هئڻ جي ڪري هنن جي کاڌ خوراڪ سماجي ساک ته پوري پئي آهي. ننڍا گهر ۽ جسماني ۽ سماجي وٿي به ناممڪن آهي. دل ۽ مٺن پيشابن جون بيماريون عام آهن. 10 هزار جي آباديءَ تي هڪ بسترو آهي ۽ هڪ هزار جي آباديءَ تي هڪ ڊاڪٽر ۽ 88 هزار جي آباديءَ تي هڪ آئسوليشن وارڊ آهي، تنهنڪري پاڪستان ۾ صورتحال ايتري چڱي نه آهي. امير ماڻهو بهتر بچاءُ ڪري سگهندا. مٿين 20 سيڪڙو آمدنيءَ وارن وٽ 43 سيڪڙو دولت آهي ۽ مٿين 10 سيڪڙو وٽ 30 سيڪڙو دولت آهي. صحت ۽ وبائن تي حڪومتي خرچ نه هئڻ برابر آهي. وبائن تي ڪل 70 ارب روپيا رکيا ويا آهن.
ان صورتحال مان سبق حاصل ڪري سگهجن ٿا .ڪرونا ڪا آفاقي يا فطري وبا نه پر معاشي ۽ سماجي عملن، عادتن ۽ معاشي نظام جي پيداوار آهي. اُن انساني سرگرمين، ماحولياتي تباهين ۽ انساني رهڻ ڪهڻ، کائڻ جي عادتن ۽ دوکو کائڻ سان جنم ورتو آهي. معاشي منڊيون ۽ بازارون وبا کي منهن ڏيڻ ۾ ناڪام ويون آهن. سرمائيدار حڪومتون اهڙن بحرانن کي منهن ڏيڻ ۾ ناڪام ٿيون آهن. دوائن جون ڪمپنيون تحقيق ۽ ايمرجنسي لاءِ قطعي تيار نه هيون. عام پورهيت ان وبا جو شڪار ٿيا آهن، انهن جي پورهئي جو قدر گهٽ پر اسٽاڪ مارڪيٽن ۽ ڪمپنين جي نقصان جي لڪيرن تي زور وڌيڪ آهي. نجي صحت جي شعبي، ٽڪن ۽ ويڪسن جي ايجاد ۾ ناڪامي، سرڪاري سيڙپڪاري ۽ دوائن جي کوٽ پيدا ٿي آهي. وڏن ڪاروبارن کي بچائڻ مشڪل ٿي پيو آهي. غريب ملڪن مان سرمائي جي اڏام ۽ قرض جي ادائيگين ۾ ناڪامي ٿي آهي. هاڻي اهو واضح ٿي چڪو آهي ته وبائن کي منهن ڏيڻ جو واحد رستو عالمي طرح گڏيل ڪوششون ڪرڻ ۾ آهي.
روزاني ڪاوش،جولاء 7 ، 2020