سنڌ جي تهذيب جا اڳوڻا ۽ هاڻوڪا شهر
شهر ۾ ڪنهن به قسم جي غيرقانوني اڏاوت جو واڌارو ڪرڻ،Encroachment ڪرڻ جي ڪائي گنجائش نه هئي، ڇو ته اها غيرقانوني هئي.
شهر جي اڏاوت ۾ بنيادي پليٽفارم ۽ بلاڪ، روڊ ۽ رستا مٽيءَ جي سرن جا بنياد ۽ مٽي باهه تي پڪل سرن بنياد گهڙي پوءِ ديوارون کنيل آهن. گهڻي ڀاڱي گهر مستطيل جاميٽري شڪل جا ٺهيل ۽ هڪئي لائين ۾ سڌيون اڏاوتون ٿيل آهن. گهر مناسب نقشن ۾ مختلف ايراضين تي ڪمرا ۽ اڱڻ اڏيل آهن. هر گهر کي هڪ دروازو داخل ٿيڻ لاءِ ۽ هر ٽن گهرن کي هڪ کوهه، جيڪو پڪين سرن جو ٺهيل، گهر ۾ داخل ٿيڻ سان دروازي جي ڀرسان تڙ ڪرڻ جي جاءِ، گهرن جي اڏاوتن ۾ آقا ۽ انهن جي ملازمن ۽ انهن جي خاندان جي مناسب رهڻ جي جاءِ واضح ٿيل هئي. سڀني گهرن جو هڪ اڱڻ ۽ انهن جي چوڌاري ڪمرا، ڪجهه گهرن جي اڱڻن ۾ سرن جا دِڪا ٺهيل آهن. ڪجهه ڪمرا وڏا ۽ ڪجهه ننڍا، جن ۾ عورتن جي پردي(Privacy) جو خاص انتظام ٿيل آهي.
شهر جو نيڪال جو سرشتو پنهنجي جوهر ۾ انجنيئرنگ ۽ رٿابنديءَ جو شاهڪار هو. پاڻيءَ جو نيڪال سرن جي ٺهيل پائيپن نما سرشتي پر هڪ ٻئي سان ڳنڍيل ۽ شهر ۽ گهٽين اندر سرن سان ڍڪيل هو، جنهن جي اوچائي 6 فٽ هئي، ته جيئن صفائي ڪندڙ عملو آسانيءَ سان داخل ٿي، ناليون وغيره صاف ڪري سگهي. هن قسم جي نيڪال جو سسٽم سڄي دنيا جي Bronze زماني جي شهرن جي ڀيٽ ۾ پنهنجو مٽ پاڻ آهي.
مکيه ايڪروپولس شهر ۾ ٺهيل حوض، جيڪو 12x7 ميٽر ڊگهو ۽ ويڪر ۾ 7 ميٽر ۽ اونهائيءَ ۾ 24 ميٽر گهرو آهي. پڪل سرن سان جڙيل، 3 طرف پاڻيءَ جي نيڪال کان بند يا Water Proof مٽيريل سان جڙيل هي حوض هر طرف کان هڪ خاص پلستر سان جڙيل آهي. هن قسم جو حوض شهر جي اميرن لاءِ مخصوص ٿيل آهي. هن قسم جي حوض کي عام پاڻيءَ جي استعمال لاءِ پڻ ڪتب آڻي سگهجي ٿو. شهر ۾ اٽڪل 2 کان 3 هزار گهرن تي 700 کوهه ٺهيل آهن. ڪجهه گهرن ۾ 20 ڪمرا ۽ اڱڻ ٺهيل آهن. عبادت گاهون پڻ ٺهيل آهن.
هن شهر جو واسطو سنڌو سڀيتا جي ٻين شهرن، جهڙوڪ: رڻ ڪڇ ۾ ڍولاويرا ۽ اتر ۾ ڪاليبيگن، گهاگهر، گجرات ۾ لوٿل (کمڀاٽ) شهر جي واپاري نظام شهر جي اندر، ڀرپاسي وارن شهرن ۽ وڏي فاصلي وارن شهرن سان واپاري تعلقات عام آهن.
هن شهر جو واپاري تعلق ٻين تهذيبن ۽ سمنڊ جي ٻئي پاسي عراقي، اوماني (ماجان) ۽ ڍلمن (بحريني) تهذيبن جي آثارن ۾ پڻ ملي ٿو. واپار ۾ ڪچو مال، شهري اوٽ، اناج وغيره شامل هو. شهر ۾ ڳالهائجندڙ ٻوليءَ جو رسم الخط، هڪ آواز سيلون، ماپ تور جا اوزار، هنرمند ماڻهن جا اوزار ۽ چيڪي مٽيءَ مان ٺهيل ٿانوَ پڻ لڌا ويا آهن. ٻوليءَ جو سيلون اڃان تائين پڙهي نه سگهيا آهن، پر ماپ تور جا اوزار، سرڪاري سيلون، اسٽمپ مڇيءَ جي نشان واريون سيلون اهو ٻڌائين ٿيون ته شهر جو هڪ واپاري ۽ قانوني نظام هو، جنهن جا معيار ۽ ماپا، تورتڪ، ڳڻپ، ڪهاڻين ۽ آوازن تي ٻڌل ٻوليءَ جو هڪ سرشتو رائج هو.
سائنسي علم ان ڳالهه جي ڳولا ۾ آهي ته سنڌو سڀيتا جي ان تصويري شڪل نما ٻوليءَ کي پڙهڻ لائق بڻائڻ سان ان تهذيب ۽ ماڻهن متعلق نئين معلومات ملڻ جي اميد آهي. موئن جي دڙي جي ماڻهن جو ماپ تور جو نظام ۽ ڳڻپ جو نمبر اوائلي ڊيسيمل حسابي سرشتو ۽ مڪمل طورح ماپ جا غير معمولي معيار ۽ سندن جاميٽري ۽ انجنيئرنگ جي ڄاڻ حيرت انگيز حد تائين غير معمولي هئي. ڪجهه مڇي نما سيلون جي باري ۾ رايو آهي ته اهي فلڪيات جي علم جي باري ۾ آهن. ستن لڪيرن وارين مڇي وارين سيلن جي باري ۾ خيال آهي ته سامونڊي سفر لاءِ استعمال ٿيندڙ طرفن جي ڄاڻ ۽ جهاز رانيءَ متعلق ڄاڻ آهي. هتان جا ماڻهو هنرمند ۽ سندن 17 سينٽي ميٽر وارو ناچ ڪندڙ ڇوڪريءَ جو مجسمو، جنهن کي موتي پهريل آهن، “يوگي” King Priest جو مجسمو ان ڳالهه جي نشاندهي ڪري ٿو ته هتان جا ماڻهو موسيقي، آرٽ ۽ مجسمي سازيءَ کان واقف هئا. اهڙا مجسما عراقي تهذيبن سان ملندڙ جلندڙ آهن. ماڻهن جا عقيدا ۽ رسمون تقريباً هڪجهڙيون آهن. سندن خدا ۽ خدائيون “Unicorn” قسم جي ڍڳي جي پوڄا ڪندا هئا. اهڙيون سيلون تقريباً 95 مليون آهن. اهڙو جانور آفريڪي Rhinocorecy يا “پاڻيءَ وارو ڍڳو” نما جانور آهي، جيڪو جديد دؤر جي Shiva خدا جهڙو لڳي ٿو.
قبرن جي هڏن جي عمرن مان پتو لڳائي سگهجي ٿو ته مختلف عمرين جي ماڻهن جون قبرون آهن، مثال طور: 34-17 سالن جي عمر وارن جو 35 قبرون آهن، 55-35 وارن جون 27 قبرون آهن، 55 سالن کان وڌ وارن جون 13 ۽ 17 سالن کان گهٽ وارن جون 15 قبرون آهن، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته سراسري عمر 30 سالن جي لڳ ڀڳ آهي.
موئن جي دڙي جي شهر جو سماج طبقاتي هو، جنهن ۾ امير ۽ غريب جي تفريق هئي، جيڪا گهرن جي ترتيب، خوشحاليءَ جي نشانين مان ٿڙ ۽ کوهه وارا گهر، پاخاني جون جڳهيون، وڏا ۽ ڪشادا ڪمرا ۽ گهر وغيره. شهر جو ٽيون حصو جنهن کي “Collie Lines” سڏجي ٿو، اهو پنهنجي بيهڪ، اڏاوت ۽ خوشحاليءَ ۾ امير گهرن کان گهڻو پوئتي پيل آهي. شهر آسودو هو. شهر مان مليل سيلون امير گهراڻن جي گهرن مان مليل آهن ۽ اتان ئي ڪهاڙيءَ جو بليڊ ۽ سيلون ٺاهيندڙ اوزار پڻ مليا آهن.
شهر جي معيشت ترقي يافته پر طبقاتي هئي، جنهن ۾ واپاري، هاري، ڪمي ڪاسبي، خانه بدوش، غلام، غريب، هنرمند، واپاري ۽ حڪمرانن تي ٻڌل شهر هو. حڪمران وٽ ويڙهاڪ، واپاري ۽ ملازم رکيل هئا. شهر جي حڪومت جو شهر تي مڪمل ڪنٽرول هو. شهر رٿابنديءَ سان اڏيل هو. رستا سڌا ۽ ويڪرا هئا. قلعي کي چوديواري ڏنل هئي. هيٺئين شهر ۽ مٿئين شهر ۾ والار ۽ وڌاءُ غير قانوني هو. شهر جي رکوالي ۽ نيڪال جي صاف سٿرائي هئي. جڏهن شهر تباهه ٿيندو هو يا ٻوڏ وغيره ايندي هئي ته شهر جي مرمت ۽ اڏاوت ٻيهر ڪئي ويندي هئي.
شهر جو انتظام غير معمولي انتظامي حڪومت جي هٿ هيٺ هو. اهڙي قسم جي حڪمراني ۽ انتظامي صلاحيت هن شهر کي مسلسل 500 سالن تائين قائم رکيو. غير معمولي حد تائين هارين ۽ اضافي پيداوار تي ٽيڪس ۽ Tribute وٺندي شهر جي خوشحاليءَ کي برقرار رکيو.
اها غير معمولي صلاحيت هئي جنهن جي نتيجي ۾ شهر جي 85 هزار آباديءَ جي کاڌ خوراڪ، ڪپڙي لٽي، اجهي ۽ شهري سماج کي خوشحال بڻائي رکيو. ان قسم جي غير معمولي انتظامي ۽ ادارتي صلاحيت هڪ مرڪزي حڪومت جي قبضي هيٺ هئي. شهري رٿابندي بلدياتي نظام، لکت جو نظام، سيلن جو استعمال، ٿانوَ ٿپا، ڪاريگريءَ جا اوزار ۽ معيار، پڪين ۽ پڪل سرن جي اڏاوت، پاڻيءَ جو نيڪال، آبپاشي ۽ ثقافتي رنگ، ڍڳي گاڏي، غير فوجي سماج، رسم ۽ رواج، عبادت گاهون، پادري، ٻاوا ۽ پنڊت، عوام ۽ خلق جي مڃتا ان ڳالهه جو ثبوت آهن ته موئن جو دڙو هڪ سياسي سماج هو، جنهن جو ڪنٽرول هڪ مرڪزي حڪومت وٽ هو. پنهنجي شڪل ۾ بادشاهي به هو پرهي شهر ثقافتي ۽ حڪمرانيءَ جو مرڪز هو. هن جي چوڌاري ننڍا وڏا شهر ۽ وڻج واپار هو. هڙاپا، گنويروالا، لکميروالا، ڍولاويرا هن جا صوبائي شهر ۽ مرڪز هئا.
موئن جو دڙو پاور جو مرڪز هو. صوبن ۽ ٻين شهرن کي مواصلاتي ڪنٽرول ڪهڙو هو. هن شهر جي واپاري ۽ حڪمراني بالادستيءَ تي ڪي ٻه رايا ڪونهن. هن شهر جون عمارتون، محل سيلون ۽ بادشاهتون ان ڳالهه جو ثبوت آهن ته هي شهر غير معمولي بادشاهن ۽ گورنرن جي حاڪميت هيٺ رهيو ۽ اهوئي سبب آهي جو تاريخ ۾ شاندار تهذيب ڪري ياد ڪيو وڃي ٿو.
5 هزار سالن کان پوءِ اسان جا موجوده شهر، حڪمرانيون ۽ انتظامي اڻبرابريون ان ڳالهه جو چٽو ثبوت آهن ته اسين پنهنجن شهرن جي بنيادي رٿابندي، منصوبه بندي، بنيادي سهولتن، واپار، زراعت، روڊ رستا، انفرااسٽرڪچر، انتظامي صلاحيت، حڪمرانيون ڪيتري قدر پوئتي پيل آهن، جنهن مان ظاهر ٿئي ٿو ته اسين 5 هزار سال اڳ جي مقابلي ۾ گهڻو پوئتي پيل آهيون. اسان جا موجوده شهر، ٽائون ۽ ڳوٺ بنيادي انساني سهولتن کان وانجهيل، پوئتي پيل، ڪچيون آباديون، حڪمرانيءَ ۽ رٿابنديءَ کان وانجهيل، پاڻي، صحت، سماجي خدمتن، ميونسپالٽين ۽ صفائي سٿرائيءَ کان وانجهيل، ٻوڏ، آفتن ۽ گهارن جي نظر آهن. رٿابنديءَ نالي، انفرااسٽرڪچر، صاف پاڻي، ڳوٺ کان شهرن تائين رسد، تعليم، اسڪول ۽ اسپتال تائين رسد ڄڻ هڪ خواب ٿي پيو آهي. وڻج واپار، تجارت ۽ روزگار نه هئڻ برابر آهي. ڳوٺاڻي زندگي ۽ ڪاروهنوار تي قابض وڏيرا شاهي، پوليس ۽ ڪورٽن عوام جي زندگي عذاب بڻائي ڇڏي آهي.
5 هزار سالن کان پوءِ اسان جا موجوده شهر ڪٿي بيٺل آھن، حڪمرانيون ۽ انتظامي اڻبرابريون ان ڳالهه جو چٽو ثبوت آهن ته اسين پنهنجن شهرن جي بنيادي رٿابندي، منصوبه بندي، بنيادي سهولتن، واپار، زراعت، روڊ رستا، انفرا_اسٽرڪچر، انتظامي صلاحيت، حڪمرانيون ڪيتري قدر پوئتي پيل آهن. اسان جي ڪل آبادي جو 38 سيڪڙو آبادي شھرن ۾ آباد آهي . شھرن جي مجموعي گهريلو پيداوار ۾ ساليانو حصو 50 سيڪڙو آهي. سنڌ جا شهر گندگيء جا ڍير، ڪچيون آباديون، غير رسمي، اڻ رجسٽر جھڙوڪ ٻھراڙيون آھن. شهرن جي انتظامي حدن کان ٻاھر به کوڙ سارا شهر ڪچين آبادين جو ڏيک ڏين ٿا. اهي شهر ٻھراڙين کان وڌيڪ آهن، وڏي تعداد ۾ شهر ڳوٺ سڏائڻ لائق آهن. پر سرڪاري طور تي کين شهر سڏجن ٿا. اهي ڪچيون آباديون آھن. جيڪڏهن صحيح اندازا لڳن ته شهري آباديءَ جو 60 سيڪڙو هوندو. جتي معاشي سرگرمين وارو عمل غير آهي. عام طور تي آبادي جو معيار زندگي ڪو بهتر ناهي. شهري منصوبابندي جي غيرمعمولي طور تي اڻھوند آھي، شهرن جي هن تيز رفتار ترقيء جي نتيجي ۾ نا اميدگي، غيرقانوني ماڻھن جي آبادڪاري ۽ سياسي بدامني جا ڳڙھ بڻجڻ جي مڪمل صلاحيت موجود آهي. شهر جي اندر پنهنجن رهواسين جي لاء ڱھرن جي کوٽ آھي. کوٽ هئڻ سبب رهائشي معيار ڪريل آهن. پاڪستان کي اٽڪل پنجاھه لک گهرن جي کوٽ آهي ۽ 2035 ۾ جيڪا وڌي ڪري اسي لک گهرن جي کوٽ جو تخمينو آهي. پنجاهه سيڪڙو آبادي لاءِ پيئڻ جي پاڻي جي رسائي يا محدود رسائي آهي. 90 سيڪڙو پاڻي جي رسائي پيئڻ لاءِ غير محفوظ آهي. عالمي بينڪ جو چوڻ آهي ته پاڪستان ۾ هڪ ٽوائلٽ اٽڪل ويهن کان وڌيڪ ماڻهن جي استعمال ھيٺ آهي. ناقص صفائي جي قيمت پاڪستان جي جي ڊي پي جي تقريبن 3.9 سيڪڙو آهي. شهرن ۾ عام طور تي ماس ٽرانسپورٽ جو ڪوبه نظام نه آهي، وڏن شهرن ۾ ماڻهو اڌ سفر پيدل ڪندي نظر ايندا آهن. آلودگي تمام گهڻي آهي. ڪراچي پاڪستان ۾ سڀ کان وڌيڪ آلودگي وارو شهر آهي. آلودگي چين جي بيجنگ شهر کان به ٻيڻي آهي. شهرن ۾ 10 سيڪڙو کان وڌيڪ ٻار اسڪولن کان ٻاهر آهن. آبادي جي في ايڪڙ آباديءَ جو دٻاءُ تمام گهڻو آهي. رڳو 36 سيڪڙو آبادي زمين جي 77 سيڪڙي تي ۽ 84 ماڻھو في هيڪٽرتي آباد آهن. غير رسمي آبادين ۽ ڪچين آبادين ۾ في هيڪٽر آبادي تمام گهڻي آهي. ھڪ هيڪٽر تي 4500 ماڻهو رهن ٿا. لينڊ مينيجمينٽ ناقص آهي، بلڊر، مافيا، غيرقانوني قبضا ۽ پبلڪ پارڪ جي عمارتن تي لينڊ مافيا جو قبضو آهي ۽ حڪومتون انهن ڏوهن ۾ برابر جون شريڪ آهن.
مٿين حالتن مان ظاهر ٿئي ٿو ته اسين 5 هزار سال اڳ جي مقابلي ۾ گهڻو پوئتي پيل آهيون. ڪجهه ڏينھن اڳ ڪراچي ۾ هڪ تيز برسات چوماسي جي لهر آئي ۽ ڀرسان وري اها برساتي لهر ٺٽي ۽ بدين ۽ ڪوسٽل ايريا کي به لپيٽي ڇڏيو ۔ڪراچي جي شهري ناقص نظام, قبضن ۽ رٿابندي جا بکيا اڊيڙي ڇڏيا ۽ ايتري تائين جو ڳجهڙ نالو ۽ ملير ندي ابتو وهڻ ۽ درياء جو ڏيک ڏيڻ لڳو .ڪجهه ڏينھن کان پوري زور شور سان سنڌ ۾ چوماسي جو هوائون, مينهن ۽ برساتون جاري آھن۔ ان چوماسي جيڪو هند, سنڌ, بلوچستان ۽ عربي سمنڊ کان اٿلي ملڪ ۾ راڱا ڪيا پشاور ۽ لاهور به وڪڙ ۾ آيل هيو. پر بلوچستان کي ٻوڏ ۽ تباهي جا راڱا ڏيئي سنڌ جي ڪوهستان واري علائقي ۽ جوهي ۽ واهي پانڌي کي ٻوڏ ۾ لپيٽي سوين ڳوٺن ۽ ڪيترن ننڍن شھرن کي لپيٽي ڇڏيو ۽ هاڻي هي هلندڙ برساتي لهر ڪراچي, ميرپور خاص, بدين, حيدرآباد ۽ ٻين شهرن کي واري واري سان لپيٽيو آھي۔ ايتري تائين جو سنڌ ۾ شھري ٻوڏ Urban Flood جي خطرن سبب ايمرجنسي جو اعلان ڪيو ويوآھي.
سنڌ جي شھرن تي قبضا گيري، حد دخليون، قبضا، ڪوڙاڪليم، غير قانوني لڏ پلاڻ، ڊان مافيائون ۽ بي ترتيب اڏاوتون، بلڪ ڦرلٽ تي ٻڌل ازدها اسڪيمون، شھرن ۾ ادارن جي جبري والار ۽ شھرن جي ترقي ۽ حڪمراني جي نالي قومن ۽ علاقن جا شهري حصا کسي، ۽ اندران ئي اندران جديد لبرل ايڪانامي جي ڍانچي اتي اربن کربن جون اسڪيمون ٺاهي، فطرت ۽ تاريخ سان هٿ چراند ڪبي ته ظاهر آھي ته اهي شھر نه ٺھندا پر ڪچي آبادين، بي ترتيب، فطرت کان بگڙيل تمدن ۽ تهذيبن جون ڏيک ڏيندا ۽ مسقبل جي انارڪي جو ڳڙھ ٿي اڀرندا. هاڻي، وقت آھي ته ٻيهر سوچجي ته جديد تهذيبي شهر ڪيئن تعمير ڪبا آھن.
Forthcoming Monthly Kapri.