ڊي ويليوئيشن: پاڪستاني معيشت جي مونجهاري جو بنياد
بار بار روپئي جي ملهه ڪيرائڻ سان برآمداد ۾ ڪا مدد نه ملي سگهي، ڇاڪاڻ ته اسان جي برآمد طلب جي لچڪ قيمتن سان لاڳاپيل نه آهي، بلڪه برآمدات ۾ اضافي تي ٻيا کوڙ سارا فيڪٽر اثرانداز ٿين ٿا، مثال طور: خاص ڪري شيءِ جي ڪوالٽي، واپاري تعلقات، مقابلي بازيءَ لاءِ خدمتون، انساني حقن جي صورتحال، خارجه پاليسي وغيره. پاليسي ساز ادارا سمجهن ٿا ته روپئي جو ملهه ڪيرائڻ سان برآمدات ۾ مدد ملي ويندي، پر روپئي جو ملهه ڪيرائڻ ڪنهن خاص وقت ۾ ته ٺيڪ هوندو آهي پر هميشه جي لاءِ ساڳيو اوزار ڪتب آڻڻ برآمدات ۾ اضافو نه ڪندو آهي. آءِ.ايم.ايف ۽ ورلڊ بئنڪ جو خيال به غلط آهي ته ڪو ملهه ڪيرائڻ سان هميشه برآمدات ۾ اضافو ٿيندو رهندو، بهرحال بار بار جي ملهه ڪيرائڻ سان ۽ وري وري ساڳيو ڪم ڪرڻ سان ڪو خاطر خواهه نتيجو نه نڪتو!
ان ڏس ۾ معاشي ماهرن، مثال طور: مارشل ۽ لرنر هڪ زبردست نظريو ڏنو ته ملهه ڪيرائڻ لاءِ ضروري آهي ته سمورين لچڪن کي جوڙ ڪيو وڃي. لچڪن مان مراد ملهه ڪيرائڻ سان جيڪي به ممڪن اثر ۽ لچڪون پيدا ٿين، مثال طور: 7 سيڪڙو ملهه ڪيرائڻ سان برآمدات ۾ ڪيترو اضافو ٿيندو، قرضن جي لچڪ تي، ادائيگين جي توازن تي ۽ ايڪسچينج جي ذخيرن تي ڪهڙو اثر پوندو، پوءِ اثر جي ڪاٽو ۽ واڌو کي جوڙ ڪري ڏسجي ته ڇا انهن جو جوڙ هڪ (1) کان مٿي ٿئي ٿو، يعني واڌو آهي ته پوءِ ملهه ڪيرائڻ فائديمند ٿيندو. انهيءَ کي مارشل لونر ڪنڊيشن سڏبو آهي.
هاڻي ڏسجي ته ملهه ڪرڻ جو پاڪستان ۾ ڪو خاطر خواهه نتيجو نه نڪتو، شروع ڪجي ته ملڪ اڳ ۾ ئي وڏي افراطِ زر جي شرح مان گذري رهيو آهي. 8 يا 10 سيڪڙو جي شرح ڪا خطرناڪ حد نه آهي پر هتي ته سرڪار جي انگن اکرن جي جادوگري ٻڌائي ٿي ته سڀ خير آهي، جڏهن ته غير سرڪاري انگن اکرن مطابق افراطِ زر جي شرح 20 سيڪڙو کان به مٿي آهي ۽ ان جي نتيجي ۾ برآمدات جو انگ 6.8 ارب روپيا رڳو قيمتن جي اضافي جي نشاندهي ڪن ٿا. ٻيو جيڪو الٽو نتيجو نڪتو، سو ڊي ويليوئيشن افراطِ زر کي گهٽ ڪندو، پر الٽو ان کي وڌائيندو رهيو آهي، ڇاڪاڻ ته هينئر اسان کي وڌيڪ درآمدات/ امپورٽس تي پئسا ڏيڻا پون ٿا، جنهن جو مطلب هي ٿئي ٿو ته اسان کي وڌيڪ ٽئڪس ڏيڻا پون ٿا ۽ ٻاهرين قرضن جي ادائيگين جو انگ پڻ وڌي وڃي ٿو ۽ سڀ کان وڏو اثر شين جي قيمتن جي وڌي وڃڻ جي ڪري بين الاقوامي واپار ۾ مقابلي بازيءَ کي ڌڪ لڳي ٿو، ڇاڪاڻ ته شين جي پراڊڪشن ڪاسٽ ملڪ جي اندر وڌي وڃي ٿي ۽ برآمدات کي ڌڪ لڳي ٿو. ملڪ اندر شين جي قيمت وڌي وڃڻ جو ڌڪ ٻٽو ٿئي ٿو، هڪ ته سمگلنگ کي هٿي ملي ٿي ۽ ٻئي پاسي حڪومت کي اڻ سڌا ٽئڪس، جيڪي ملڪي شين مٿان لاڳو آهن، انهن تان هٿ ڌوئڻا پون ٿا، ڇاڪاڻ ته غير ملڪي شين جي اچڻ جي ڪري ملڪي شين جي پيداوار گهٽجيو وڃي ۽ پيداوار گهٽجڻ جو نتيجو وري وڃي اسٽاڪ مارڪيٽ جي خريد ۽ فروخت تي پوي ٿو. گهٽ پيداواري ڪمپنين جي شيئرز/ حصي کي خريدار ئي نٿا ملن ۽ ائين پوري ملڪ جي معاشي صورتحال بيهجي وڃي ٿي ۽ پوءِ قيمتن ۽ بجيٽ جي خسارن جو انگ وڌندو وڃي ٿو ۽ پوءِ سرڪار قرض ڏانهن واجهائي ٿي ۽ نوٽ ڇاپي ٿي.
تازي خبر مطابق، حڪومت 18 ڏينهن ۾ ارب روپيا بئنڪن کان قرض کڻي چڪي آهي، چالاڪي ڪندي جون جي آخري ڏينهن ۾ تقريباً 40 ارب روپيا جمع ڪرائي هٿرادو بجيٽ جي خساري جي انگ کي گهٽ ڏيکارڻ لاءِ ڄاڻي واڻي اهو عمل ڪيو ويو، نه ته ٻئي ڪيس ۾ بجيٽ جو خسارو 7.5 سيڪڙي بدران 5 سيڪڙو کان به وڌي وڃي ها.
هيءَ آهي پاڪستان جي معاشي صورتحال! هر قسم جي Rescue بچاءَ، آپريشن، نااميدي ۽ مايوسيءَ جو شڪار بڻيل آهي، هرهڪ ماڻهو سمجهي ٿو ته ان جو سبب آهي ته ٻين کوڙ سارن سببن کي هڪ پاسي ڪندي رڳو پنهنجي صنعتي پاليسين تي غور ڪريون ته اسين ڪهڙي انداز ۾ صنعتن کي ترقي ڏياري آهي، اسان جو صنعتي ڪلاس وڏو رعايت يافته آهي، کيس ويهاري چمچن سان کارايو ويو آهي ۽ جيئن جيئن کانئس رعايتون (قرض) رعايتون (Subsidies) گهٽايون ويون آهن ته رڙيون ڪرڻ شروع ڪيون اٿائون، ڪم جا قدر ۽ شين جي ڪوالٽيءَ جو معيار گهٽجي ويو آهي، پر ٻين فائدن، جهڙوڪ: ڊيوٽيدار بيسڪ ٽئڪسن جي ڇوٽ، ٽئڪس هاليڊي ۽ ٻيا کوڙ سارا فائدا گهرڻ جا مطالبا ٿي رهيا آهن.
دنيا ۾ ڪوبه ملڪ تيستائين برآمدات ۾ اضافو نٿو ڪري سگهي، جيستائين هو ملڪ ۾ پيداواري قوت کي وڌائي، افراطِ زر کي گهٽ رکي ۽ بجيٽ جي خساري کي گرفت ۾ رکي. هتي اها ڳالهه واضح ٿي وڃي ٿي ته ملهه ڪيرائڻ جو اوزار پاڪستاني معيشت ۾ گهربل نتيجا نٿو ڏئي. ان لاءِ پهريون شرط اهو آهي ته معيشت ۾ خرابين جي اصل سببن کي تلاش ڪيو وڃي ۽ پوءِ ان جي حل/ دوا لاءِ تدارڪ ڪيو وڃي. حڪومت لاءِ نرم ۽ تڪڙا اپاءَ گهڻين حالتن ۾ نقصانڪار ثابت ٿيا آهن. جيڪڏهن ثابت قدميءَ سان سخت آپشن لاڳو ڪيا وڃن ته ڪو سبب نه آهي ته ان جا چڱا نتيجا نه نڪرن. ان لاءِ سڀ کان پهرين ميڪرو اڪنامڪس مضبوط هئڻ ضروري آهي ۽ مضبوطي، افراطِ زر کي بجيٽ جي خساري گهٽائڻ سان حاصل ٿيندي، نه ته ٻئي ڪيس ۾ بار بار جي ڊي ويليوئيشن منفي اثر ڇڏيندي.
روزاني عبرت فيبروري، سيپٽمبر 1996ع