بنيادي انساني حق، اولهه جا ملڪ ۽ ويانا ڪانفرنس
"Not only alive but kecking."
بنيادي انساني حقن ۽ آزاديءَ جا تصور، جيڪي 71 ۽ 81 صديءَ جي وچ ڌاري مضبوط ٿيا ۽ اتان دنيا جي ٻين حصن تائين پکڙيا ۽ انهن تصورن آمريڪا، فرانس ۽ برطانيا جي ماڻهن کي بنيادي انساني حقن جا پڌرناما ۽ قراردادون ڏنيون. 1689ع ۾ برطانيا جو انساني حقن جو بل (Bill of Right)منظور ٿيو. 1776ع جي آمريڪي جنگِ آزادي ۽ خاص ڪري 1789ع جي فرينچ انقلاب، جنهن “Right of Men and Citizen”جو بل ڏنو، جنهن ۾ ماڻهن ۽ شهرين جا حق تسليم ٿيل هئا.
20هين صديءَ جي ٻن وڏين اهم لڙاين جي نتيجي ۾ آخرڪار گڏيل قومن جي اداري (UNO)جو وجود پيو، جنهن جي نتيجي ۾ 10 ڊسمبر 1984ع تي “عالمي انساني حقن جو پڌرنامو” جي نالي سان دستاويز هنن لفظن ۾ مهاڳ سان شايع ٿيو ته:
“انساني ڪٽنب جي سڀني ميمبرن جي عزت ۽ برابري وارن حقن کي تسليم ڪرڻ دراصل دنيا جي آزاديءَ، انصاف ۽ امن جو بنياد آهي.” ساڳئي پڌرنامي جي قلم پهرئين جا لفظ هي آهن ته، “سڀ انسان آزاد، هڪجهڙو مان، عزت ۽ هڪجهڙو حق وٺي پيدا ٿيا آهن ۽ هڪٻئي سان ڀائپيءَ واري جذبي سان هلندا.”
پر اڄ 45 سالن جي گذري وڃڻ کان پوءِ به انهن بنيادي حقن ۽ دستاويزن، خوبصورت قراردادن، خيالن ۽ محنتن سان مڃيل انساني حقن کي هڪ جهٽڪي يا لوڏي جو خطرو آهي.
نظر وجهون ته دنيا جي آباديءَ جو وڏو حصو انهن سماجي، سياسي، معاشي ۽ تمدني حقن کان وانجهيل آهي. کانئن مختلف طريقن سان حق کسيا ويا آهن. سياسي دٻاءُ عام جام آهي، غير انساني سلوڪ حڪومتن جو ڄڻ رواج ٿي پيو آهي. جتي به باضمير ماڻهو پرامن طريقي سان اٿي بيهي انهن کي للڪارين ٿا يا احتجاج ڪن ٿا، انهن کي يا ته قتل ڪيو وڃي ٿو يا موت جون سزائون ڏنيون وڃن ٿيون. انهن کي فائرنگ اسڪاڊس جي اڳيان بيهاريو وڃي ٿو يا گم ڪيو وڃي ٿو.
انساني خلاف ورزين جي نتيجي ۾ لکين ماڻهو بکايل، بيمار، روزانو جنگيون، گرفتاريون، ٽارچر ڪئمپون، ريپ (زنا)، گمشدگيون، سماجي بي انصافيون، سياسي ظلم، مذهبي جهڳڙا، نسلي دوريون ٿين پيون. ڄڻ ڪا شيءِ تبديل ٿي ئي ڪانهي، ڄڻ ته ماڻهو، ماڻهو نه پر مرون آهي.
حالانڪه دنيا کي اڳ جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ کاڌو ۽ دولت آهي. هن دنيا کي ظلم، زبردستي، ڏاڍ ۽ ڏهڪاءَ، جبر ۽ تشدد کان سواءِ ئي خوشحال بڻائي سگهجي ٿو. ڪيترا نه سائنسدان، انجنيئر پيدا ٿيا آهن ۽ هن وقت مهارت 18هين ۽ 19هين صديءَ جي ڀيٽ ۾ پنجوڻي آهي.
هن سڄي وايومنڊل کي ڏسندي، گڏيل قومن طرفان ويانا (اسٽريا) جي گاديءَ واري شهر ۾ ٿيل انساني حقن جي ڪانفرنس پنهنجي نوعيت جي اهم ڪانفرنس آهي. هن کان اڳ اهڙي عالمي ڪانفرنس 1968ع ۾ ايران جي گاديءَ واري شهر تهران ۾ منعقد ٿي هئي. هيءَ ڪانفرنس به گڏيل قومن جي نگرانيءَ هيٺ ٿي، جنهن ۾ 180 ملڪن جا نمائندا، NGO's، انساني حقن جون عالمي ۽ علائقائي تنظيمون، ڄاتل عالمي انساني حقن جا دانشور، نوبل انعام کٽندڙ ۽ صحافي شريڪ ٿيا. جنرل اسيمبليءَ طرفان هن ڪانفرنس ڪوٺائڻ جو مقصد رڳو هي هو ته:
“اهڙيون تجويزون تيار ڪجن جو گڏيل قومون انساني حقن جي بچاءَ واري سرشتي کي وڌيڪ منظم ۽ فعال بڻائي سگهن.”
هيءَ ڪانفرنس ڪن خاص ملڪن جي اپيلن ۽ درخواستن تي ڪونه گهرائي وئي ته ڪو هو انساني حقن جو تحفظ چاهين ٿا يا انهن جو بچاءَ ڪرڻ گهرن ٿا، پر هيءَ ڪانفرنس نتيجو آهي انساني حقن ڏانهن دنيا جي مختلف خيالن، سوچن، تصورن ۽ علائقائي نقطهء نگاهه جي ڪمزوريءَ جو، ڇوته سڄي دنيا جا ملڪ ۽ لاڳاپيل ڌريون هن بنيادي سچائيءَ سان ايمانداري ڏيکارڻ ۾ ناڪام ويون آهن ۽ انساني حقن جو ملڪي ۽ بين الاقوامي تحفظ نه ڪري سگهيون آهن.
ٻين لفظن ۾ هيئن چئجي ته هن دنيا جي ڪنهن به ملڪ جو اهڙو نظام ٺهيو ئي ناهي، جنهن ۾ آزاد انسان ۽ باضمير ماڻهو جي رهڻ جي گنجائش هجي.
ڪانفرنس ۾ ايجنڊا ته تمام گهڻي ڊگهي هئي، پر ان جا خاص نڪتا ۽ بحث جا موضوع هي هئا:
• ڌرتيءَ جي اصل وارثن (ڌرتي ڌڻين) جي حقن جي ضمانت ۽ تحفظ لاءِ بين الاقوامي سال ملهائڻ.
• انساني حقن جي عالمي پڌرنامي کان پوءِ انساني حقن جي صورتحال تي ڳوڙهو غور ويچار ڪرڻ.
• مشڪلاتن جي نشاندهي ڪرڻ ۽ ڇنڊڇاڻ ڪري انهن تي ضابطا رکڻ لاءِ تجويزون ۽ دستاويز تيار ڪرڻ.
• جمهوريت، خوشحالي، عالمي انساني حقن جي تحفظ جي تعلق تي بنيادي سياسي، معاشي، سماجي، تمدني ۽ شهري حقن جي نسبت سان بحث ڪرڻ.
• تبديل ٿيل حالتن ۾ عورتن، ٻارن ۽ ٻين متاثر ٿيندڙن جي انساني حقن جو تحفظ ڪرڻ.
ڪانفرنس جي لاءِ ڊسمبر واري ايجنڊا کان پوءِ ڪيئي بحث ٿيا آهن ته:
“دنيا جي ويجهڙائيءَ وارين تبديلين جي ڪري امير ملڪن، اسرندڙ ۽ غريب ملڪن کي فوجي ۽ ٻيون امدادي ڏئي انهن ملڪن جي سالميت ۽ سياسي مسئلن ۾ مداخلت وڌائي ڇڏي آهي ۽ امداد ڏيڻ وارين شرطن ۾ هڪ شرط اهو به آهي ته امداد ان ملڪ جي انساني حقن جو رڪارڊ ڏسي ڏني ويندي، انهيءَ ڪري غريب ملڪن ۾ اهو بحث عام آهي ته، “اولهه جا ملڪ پنهنجو انساني حقن جو تصور اسان جي بدليل حالتن ۾ زوريءَ مڙهي رهيا آهن. ملائيشيا ته کليل لفظن ۾ چيو ته امداد جي ڪري اسان تي سياسي دٻاءُ آهي.
پر انساني حقن جي تنظمن جو چوڻ آهي ته جيڪڏهن امداد انهن ملڪن جي انساني حقن جو رڪارڊ ڏسي ڏني وڃي ته پوءِ آمريڪا کي اسرائيل، مصر ۽ ترڪيءَ ڏانهن رويو بدلائڻ گهرجي. (آمريڪا هن سال رڳو اسرائيل کي 18 ارب آمريڪي ڊالر ۽ مصر کي 44 ارب آمريڪي ڊالر امداد ڏني آهي.) ڇوته اسرائيل، مصر ۽ ترڪيءَ جو انساني حقن جو رڪارڊ خراب آهي. اسرائيل ۾ ٽارچر عام جاري آهي، سواءِ ڪنهن ڪيس جي موت جون سزائون، گرفتاريون، گمشدگيون عام جام آهن ۽ ترقي يافته ملڪن جو امداد وارين پاليسين جو رويو ايشيا ۽ ٻين غريب ملڪن ڏانهن ٻيو آهي.
ٻئي طرف 34 ايشيائي، پئسفڪ ۽ عرب ملڪن اپريل 93ع جي بئنڪاڪ واري علائقائي انساني حقن جي ڪانفرنس ۾ هڪ پڌرنامي پڌرو ڪيو آهي، جنهن کي بئنڪاڪ ڊڪليريشن سڏجي ٿو، جنهن ۾ ايشيا، عرب ۽ غريب ملڪن جو موقف آهي ته، “انساني حقن جي صورتحال ۽ تبديلي اندرئين (داخلي) هجي، نڪي خارجي (ٻاهرئين.)”
اَنُ (کاڌ خوراڪ) اڳ ۾ -انساني حق پوءِ:
اڃا صاف ۽ تکن لفظن ۾ زور ڏنو ويو آهي ته ايشيا، پئسفڪ ۽ ٻين غريب ملڪن ۾ انساني حقن جو تصور ۽ معيار محدود آهي. اسين انهن حقن کي پنهنجي تاريخي، مذهبي، تمدني ۽ ثقافتي دائري ۾ ڏسون ٿا ۽ قومي آزادين ۽ ملڪي سالميتن جي گهر ڪندي مطالبو ٿا ڪريون ته انساني حقن جو اولهه وارو تصور اسان تي سياسي دٻاءُ آهي. اولهه جي ملڪن ۾ هم جنس پرستي، فرد جو حق تسليم ٿيندو پيو وڃي ۽ ڪجهه ملڪن ۾ عورتن جي آزاديءَ وارو مسئلو پيچيدو آهي. جهڙيءَ طرح عرب ملڪ عورتن جي آزاديءَ کي قرآن جي ڀيٽ ۾ ڏسن ٿا. عرب ملڪن ۾ ته عورت کي ووٽ جو اختيار به نه آهي.
ايمنسٽي انٽرنيشنل، انساني حقن جي عالمي ڪميشن، وچ ايشيا ۽ ٻين تنظيمن، عالمي انساني حقن جي بئنڪاڪ پڌرنامي جو سختيءَ سان نوٽيس وٺندي ۽ ردعمل ظاهر ڪندي اعلان ڪيو ته: “انساني حقن جي تصور کي ٻه طرفو ورهائي نٿو سگهجي.”
روزاني عبرت فيبروي، سيپٽمبر 1996ع