سنڌ جي تاريخ جا وکريل ورق
ڇوته هيءَ سمنڊ جيڏي اڻڄاڻائي، جنهن ۾ هئڻ جو احساس به نه هجي، سنڌي ماڻهو، لطيف جي سٽ وانگر:
“ڪنهن کي ايئن نه چون، ته ڪي آديسي آهيون.”
هئڻ جو احساس يا تعلق حال سان آهي. حال جيڪو ماضيءَ جو تسلسل آهي ۽ مستقبل جو پيش خيمو.
روسي شاعر رسول حمزاتوف چيو آهي ته:
“جيڪڏهن تون ماضيءَ کي پستول جو نشانو بڻائيندين ته مستقبل توکي توپ سان اڏائي ڇڏيندو.”
۽ پنهنجي قوم ته اڃان تائين صحيح معنيٰ ۾ تاريخ جي مقناطيسيت کي سمجهيو ئي ناهي. آڪاش جي لفظن ۾:
مڃون ٿا ماضي جي،
ڌٻڻين ۾ گتل،
شڪست مات جي،
منحوس مقامن ۾ پيل،
قبر قبر تي لڳل،
پنهنجي پڇتاءَ جا پٿر آهيون،
مان مڃان ٿو!
وڏي واڪي ٿو مڃان،
منهنجي تاريخ آ،
تاتارين جي گهوڙن جي،
سوين سنبن سان لتاڙيل.
اسان تاريخ کي سمجهڻ ۽ ان ۾ پيدا ٿيل رڪاوٽن کي سمجهڻ، رڪاوٽن جي جدليات کي سمجهڻ ۽ انهن کي هٽائڻ جي ڪوشش به نه ڪئي آهي. تسلسل کي سمجهڻ ته هڪ وڏو ڪم آهي، پر رڳو رڪاوٽن کي سمجهڻ ۽ انهن کي ڀرپور ارادي سان چئلينج ڪرڻ جو فن ئي نه سکيو آهي.
عملن کي چئلينج ڪرڻ به هڪ فن آهي، قابليت ۽ مهارت سان منهن ڏيڻ اڃا وڏي ليول آهي، شين تي غالب اچڻ لاءِ لياقت ۽ وسلين جو استعمال ڪرڻ اڃا ايڊوانس ليول آهي. جي اڃان وڌيڪ غور ڪجي ته لياقت ۽ وسلين جو ا ستعمال هڪ ڳالهه آهي ۽ فائدو وٺڻ ٻي ڳالهه آهي، جيئن هيٺئين سٽ اڪثر جنگ جي ميدان ۾ دهرائي ويندي آهي:
“Maximum Exploitation is victor.”
“وسيلن جو ڀرپور استعمال فتح آهي.”
مارڪس چيو هو ته، “نوان حاڪم طبقا سڀ کان اڳ ۾ فڪري ۽ علمي فتحون حاصل ڪندا آهن.” فڪري ۽ علمي فتحون حاصل ڪرڻ ته پري جي ڳالهه آهي پر حفيظ قريشيءَ چواڻي ته:
“هن قوم کي پنهنجي ٽپڙن جي خبر به ناهي.” ته ڇا کسجي ويو، ڇا بچيو آهي، ڪنهن کسيو آهي، ڇو ۽ ڪيئن کسيو آهي؟
بهرحال، تاريخ جي علمن ۾ بچيل سچيل جيڪو ڪجهه آهي اهو اسان جو آهي. جيڪي انڌيون منڊيون تاريخون لکيل آهن، اهي اسان جو پنهنجون آهن، پر ڪجهه انگريزيءَ ۽ فارسيءَ ۾ اهم شيون پيون آهن، جيڪي هن مهل تائين ترجمو نه ڪيون ويون آهن. اهي اهم ڪلاسيڪل شاهڪار آهن، جيڪي سنڌ جي تاريخ جو گهڻي ڀاڱي هڪ الڳ ۽ جدا نقطهء نظر رکن ٿيون ۽ گهڻن ڪوڙن جا پردا هٽائين ٿيون. انهن کي ترجمو نه ڪيو ويو آهي. انهن کي ترجمو ڇو نه ڪيو ويو آهي؟ اهو سوال سنڌ جي علمي ۽ ادبي ادارن جي نڙيءَ ۾ اٽڪيل رهيو آهي. انهن شاهڪار ڪتابن مان ڪجهه ڪتاب هي آهن:
1. “Secret Report of Sindh of the Secret Committee of East India”
هڪ اهم ۽ لاجواب شيءِ آهي، پڙهڻ سان مٿي جا پردا خشڪ ٿيو وڃن.
2. “The Conquest of Sindh”
هيءُ ڪتاب وليم نيپيئر جي ڀاءُ جو لکيل آهي، جنهن ۾ انگريزن جي فتح جا عجيب و غريب لقاءَ آهن.
3. “Life of Napier”
نيپيئر جي زندگيءَ تي لکيل آهي.
4. “تاريخ نواءِ معرڪه”
منشي عطا محمد شڪارپوريءَ جو فارسيءَ ۾ لکيل شاهڪار ڪتاب آهي. مزيدار ڳالهه هيءَ آهي ته نياز همايوني صاحب 89ع ۾ ترجمو ڪيو آهي، پر خبر ناهي ته ڪهڙن سببن جي ڪري نه ڇاپيو ويو آهي.
شايد سنڌ جا علمي ۽ ادبي ادارا وڏي عرصي کان يرغمال بڻيل آهن، يا ٿڌين آفيسن جي جهيڙي ۾ ڦاٿل آهن، يا ته ڪنهن نظرياتي ڇاپ هيٺ رهيا آهن. ان سڄي پس منظر ۾ ان ڏينهن شمشيرالحيدري جي تقريري بيان تي نظر پئي ته، “سنڌ جا نوجوان تاريخ لکن، ڇپرايون اسان ٿا.” سوچيم ته ڪاش، واقعي جيڪڏهن ائين ٿي پوي! پر اهو ڪيئن ممڪن آهي؟ ان جو جواب شايد سائين سراج يا شمشيرالحيدريءَ وٽ هجي.
روزاني عبرت فيبروري، سيپٽمبر 1996ع