اسين غريب ڇو آهيون؟
هڪڙو جواب آدم سمٿ جو هو ته، “معاشي ترقيءَ کي ڇڏي ڏيو، اها پنهنجو خيال پاڻ ڪندي.” ماڻهو پنهنجون Priorities چونڊي ۽ انهن کي حاصل ڪرڻ لاءِ بهترين طريقا ۽ وسيلا استعمال ڪري ته مارڪيٽ جون قوتون پنهنجو پاڻ شين کي سڌي رستي تي آڻينديون. واپار، صنعت ۽ زراعت ۾ فطري ترقيءَ جي معاشي نظريي کي ڌڪ تڏهن لڳو، جڏهن مالٿيس آباديءَ جو نظريو ڏنو ته، “وسيلن جي سخت اڻاٺ آهي، انهن جي وڌڻ جي رفتار سست آهي ۽ آباديءَ جو دٻاءُ وقت گذرڻ سان تيزيءَ سان وڌندو رهي ٿو.” پر 19هين صديءَ جي زبردست ايجادن ان ڳالهه کي رد ڪري ڇڏيو، گهٽ ۾ گهٽ ڪافي ملڪن ۾، خاص ڪري صنعتي انقلابن جو اثر وٺندڙ ملڪن ۾، جتي ضرورت جي حد تائين کاڌ خوراڪ جي کوٽ نه هئي، ڇاڪاڻ ته انهن ملڪن ۾ پٽاٽي ۽ مڪئيءَ جي پوک جا فصل شروع ٿي چڪا هئا، زمين جي پيداوار جي صورتحال بهتر ٿي چڪي هئي، مواصلات ۽ ٽرانسپورٽ جون سهولتون ڪافي حد تائين ٺيڪ هيون ۽ باقي ڪسر به ٻئي صنعتي انقلاب پوري ڪري ڇڏي هئي، جنهن ۾ گئس، تيل ۽ بجليءَ جي استعمال کي صنعتي ترقيءَ لاءِ ڪتب آندو ويو هو.
“ترقي فطري عمل آهي.” اهو خيال 100 سالن تائين قابض رهيو، بعد ۾ ان ڳالهه جي شدت سان مخالفت ڪئي وئي، ڇاڪاڻ ته سرڪار جي مداخلت، بازارن کي، واپار کي، صنعتن، زراعت ۽ مجموعي معاشي ترقيءَ کي بهتر بنائي سگهي ٿو، پر خيال وري اهو غالب رهيو ته قومون انهيءَ ڪري امير آهن جو کين فطري طرح، خدائي طرح رعايتون مليل آهن، سندن زمينون چڱيون آهن، آبهوا ٺيڪ آهي، ليبر، سرمايو خدا طرفان ڏنل عطيو اٿن، انهيءَ ڪري کين معتبريءَ جو درجو حاصل آهي ۽ جن قومن جي وچ ۾ نابرابري يا سماجي اڻبرابري آهي، اها خدا طرفان عطا ڪيل آهي ۽ ان ڪري اُهي غريب آهن، پر 19هين صدي ڌاري اهو خيال به ناڪاره ٿيو، جڏهن فرانس، برطانيا کان صنعتي ٽيڪنالاجي، ماهر ليبر فورس ۽ ٻاڦ انجڻ کي پاڻيءَ تي هلايو، سستو ڪچو مال حاصل ڪري پيداوار ۾ زبردست تبديليون ۽ تخليقون ڪيون، ماهر ليبر فورس کي تربيتون ڏنيون ۽ وڏي سرمائي کي صنعتي ترقيءَ ۾ لڳايو ويو.
صنعتي ترقيءَ کي Catch ڪرڻ نتيجو هو هڪ مضبوط معاشي ترقيءَ جي تياريءَ جو ۽ گهربل محنت جو، ثقافتي ۽ دانشوراڻي ماحول پيدا ڪرڻ جو، دولت ۽ ٽيڪنالاجيڪل ترقيءَ جي وچ ۾ پازيٽو تعلق ٻڌائي ٿو. مارڪس اڳيان بنيادي تعلق اڻبرابريءَ واري ورڇ ۽ طبقاتي نظام آهي. مارڪس ٽيڪنالاجيءَ جي تبديليءَ ۽ ان جي نتيجي ۾ پيداواري طريقي تي ٿورو خاموش آهي. بعد ۾ معراڊيل Myrdal Brain Drying ٿيوري ڏني ته جنهن رفتار سان غريب ملڪن مان سرمايو (شين ۽ خدمتن جي صورت ۾) امير ملڪن ڏانهن ٽرانسفر ٿئي ٿو، اهو سرمايو ئي دراصل امير ۽ غريب ملڪن جي وچ ۾ ويڇي کي وڌائي ٿو، جنهن جي بنياد تي بيٺڪيت ۽ سياسي ۽ معاشي استحصال جو نظريو قائم ٿيو.
غريب ملڪ آهستي آهستي ۽ چونڊ شعبن ۾ ترقي ڪرڻ لاءِ ڪڏهن سنجيده انداز ۾ ڊگهي عرصي لاءِ معاشي رٿابندي ڪرڻ ۽ سوچڻ شروع نه ڪري سگهيا آهن. معاشي ترقيءَ کي ڏاڪي به ڏاڪي، زراعت ۽ صنعت جي هم آهنگيءَ سان، ماهر ليبر فورس، مواصلات ۽ ٽيڪنالاجيءَ جي تعارف سان، جيڪي ملڪ پهرين ڏينهن ۾ معاشي ترقي نه ڪري سگهيا آهن، اهي معاشي ترقي ڪري سگهن ٿا، معاشيات ۾ ان کيCatching up ٿيوري يا Hypothesis سڏجي ٿو.
دير سان ترقي شروع ڪرڻ جا به ڪيئي فائدا آهن. هڪ ته جديد ٽيڪنالاجي، جديد انفارميشن، مواصلات، سالن جا تجربا، سرمايو ۽ بين الاقوامي ادارن جي موجودگي، انهن سمورن فائدن هوندي گهٽ قيمتن ۽ ٿوري محنت سان زبردست معاشي ترقيون ڪري سگهجن ٿيون، جن جو زبردست مثال ايسٽ ايشيا جا ملڪ تائيوان، ڪوريا، سينگاپور ۽ روس، چين ۽ هانگ ڪانگ ۽ ملائيشيا آهن. هندستان ڪم کڻي پيو. انهن ملڪن چونڊ شعبن ۾ سيڙپڪاري ڪري پنهنجين معاشي حالتن کي چند سالن ۾ تبديل ڪري ڇڏيو.
اسان جهڙا غريب ملڪ، محلاتي سازشن جو شڪار، سياسي ڀڃ ڊاهه ۾ مشغول، معاشي ڄاڻ کان وانجهيل، مضبوط ۽ ڊگهي عرصي واري معاشي ترقيءَ کان لاپرواهه، چند ڏينهن واريون حڪومتون، ڪم ٽپائو، بنيادي طرح عوامي مسئلن کان اڻواقف، واپار ۽ صنعت جون جانبدار سرمائيدار ۽ جاگيردار نواز پاليسيون، شاهاڻا خرچ ۽ سماجي شعبي ڏانهن مجرمانه لاپرواهي آهي، جو اسين غريب آهيون.
حڪمرانن لاءِ اهو ڄڻ مسئلو رهيو ئي نه آهي ته ڪنهن جي گهر ۾ ڪو ڳڀو ٽڪر آهي يا نه! ڪنهن جو انگ اگهاڙو آهي، ڪو پيٽ بکايل آهي، ڪنهن کي بنيادي سهولتون، پاڻي، گئس، بجليءَ جون سهولتون آهن يا نه؟ يا ترقيءَ سان گڏوگڏ سماجي ڀلائيءَ ۾ به ترقي ٿي آهي يا نه!
پاڪستان ۾ به معاشي ترقي ۽ غربت جو Trade off ڪيو ويو آهي. پاڪستان کي ڪجهه سرمائيدارن ۽ جاگيردارن جو ملڪ بڻايو ويو آهي. سموري معاشي ترڪيب جو رخ وڏن ۽ امير ماڻهن لاءِ لازم بڻايو ويو آهي. پاڪستان جي معاشي ترقيءَ جي سالياني سراسري شرح ته 6 سيڪڙو رهي آهي پر غربت جي ليول گهٽجڻ بدران وڌي وئي آهي. سمجهيو ويو ته بعد ۾ Trickle down اثر ٿيندو، پر دولت سئزرلينڊ وئي.
پاڪستان ۾ غربت کي ماپڻ جا جيڪي بين الاقوامي نظريا ۽ معيار مقرر ڪري، غربت جي مسئلي کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي، جنهن ۾ Welfares Approach يعني عام ماڻهوءَ کي گهٽ ۾ گهٽ بنيادي شين جي سهوليت جو ميسر هجڻ لازمي قرار ڏنل آهي ۽ Non-Well Fairest Approach جنهن ۾ هڪ خاص قسم جي محروميءَ يعني بنيادي کاڌ خوراڪ جي کوٽ، آمدنيءَ جي کوٽ، بنيادي ضرورتن، يعني روزانه هڪ خاص Calories جو مهيا نه هجڻ کي معيار قرار ڏئي، غربت جي نوعيت کي ماپيو ويندو آهي. مثال طور: عام ماڻهوءَ کي روزانو 2250 ڪئلوريز جي ضرورت آهي ۽ جن کي 2250 ڪئلوريز جي سهوليت نه آهي، اها ڪٽ آف پوائنٽ Poverty يا غربت جي لائين آهي. ڪئلوريز کي پئسن ۾ تبديل Convert ڪيو ويندو آهي ۽ ان کي Absolute حقيقي غربت جي لائين (Poverty Line) ڪوٺيو ويندو آهي، جڏهن ته نسبتي (Relative) غربت، جيڪا بنيادي طرح آمدنيءَ ۾ فرق جي ويڇي ۽ بنيادي گهرجن جي کوٽ کي ماپي ٿي، جنهن ۾ پيئڻ جو صاف پاڻي، صحت ۽ تعليم جي سهوليتن جي کوٽ کي معيار قرار ڏنو ويو آهي. پاڪستان ۾ بنيادي سهوليتن جي کوٽ جو ذڪر ته بعد ۾ اچي ٿو، پر پهرين تمام وڏي آباديءَ کي Malnutrition (بنيادي غذائي) ضرورتون به پوريون ڪونه ٿيون ٿين.
مٿيون معيار رکندي پاڪستان ۾ غربت جي نوعيت کي ماپيو ويو آهي، مثال طور: عام ڳوٺاڻي ماڻهوءَ کي ماهوار 1000 روپين جي کاڌي جي ضروت آهي ۽ ائين ڪجهه 1000 يا 1100 روپيا هڪ شهري ماڻهوءَ کي ماهوار ضرورت آهي.
85-84ع جي (House Hold Income Expenditure Survey (HIES) جي انگن اکرن مان پاڪستان ۾ غربت جي سنگيني ڳوٺاڻن علائقن ۾ 40 سيڪڙو ۽ شهري علائقن ۾ 35 سيڪڙو ماپي وئي آهي. ورلڊ بئنڪ به ساڳيو معيار رکندي، پاڪستان ۾ غربت جي انگ جو ڪاٿو 35 سيڪڙو لڳايو آهي، جيڪو گذريل ڏهن سالن ۾ صرف 5 سيڪڙو گهٽيو آهي ۽ صوبائي ڪاٿي مطابق (نسبتي غربت) بلوچستان ۾ 30 سيڪڙو ۽ سرحد ۾ 10 سيڪڙو غربت جي سنگيني آهي.
غربت جي وڌڻ جا اهم سبب:
• ايوب خان جي سبز انقلاب جون پاليسيون، جن سان جاگيردارن کي فائدو رسيو.
• آمدنيءَ ۾ فرق، شهرن ڏانهن لڏپلاڻ ۽ شهري ترقيءَ جي نتيجي ۾ غربت جي سطح جو وڌي وڃڻ.
• تعليم جي سهوليت کان محرومي ۽ حڪومت جي سماجي شعبي، تعليم ۽ صحت ڏانهن لاپرواهي.
• گهٽ تعليم يافته ۽ ڳوٺاڻي آباديءَ ۾ غربت جي سنگين نوعيت ۽ روزگار جي اڻهوند.
جيڪڏهن في ڪس آمدنيءَ کي معيار مقرر ڪري غربت کي ماپيو وڃي، مثال طور: في ڪس آمدنيءَ جو 75 يا 50 سيڪڙو، عام زندگي گذارڻ لاءِ ضروري آهي ته ماڻهو غريب آهن.
پاڪستان ۾ 1950ع کان Anti- Poverty Program شروع ڪيا ويا آهن، جن ۾ “ڳوٺاڻي ايڊ” 1950ع ۾، 1960ع ۾ رورل ورڪس پروگرام، 77-72ع ۾ انٽيگريٽيڊ رورل ڊولپمينٽ پروگرام، 88-77ع ۾ پيپلز ورڪس پروگرام، 85ع ۾ پنج نڪاتي منصوبو ۽ هينئر سوشل ايڪشن پروگرام شامل آهن.
مٿيان سڀ پروگرام پنهنجي عملي منصوبن ۾، وڏيرن ۽ ڪامورن جي کائڻ پيئڻ ۾، سرڪاري گاڏين، آفيسن ۽ ناقص ڪمن جي نظر ٿيندا رهيا، ڪا کليل تبديلي ۽ عام ماڻهن جي زندگين ۾ ڪا خاطر خواهه تبديلي نه آئي آهي.
اهوئي سبب آهي جو سماجي شعبي ۾ بين الاقوامي ادارا سرڪار بدران غير سرڪاري تنظيمن کي امداد ڏيڻ کي ترجيح ڏين ٿا ۽ سرڪار قرض لاءِ ڪشتا کنيو سڄي دنيا ۾ پنڻ لاءِ آتي آهي يا سندس وسيلن جو سڄو رخ وقف ٿيل آهي يا دهشتگردن ۽ شهرين کي راضي ڪرڻ لاءِ ڪتب آندا ويا آهن. عوام جي وڏي اڪثريت ۽ ڳوٺاڻي آبادي بنيادي سهوليتون ته پري جي ڳالهه آهي پر کين عام سادي گذر سفر جا ڪي خاص وسيلا به نه آهن. حڪومت کي هنگامي بنيادن تي غربت جي خاتمي لاءِ هيٺيان اپاءَ وٺڻ گهرجن:
1. زراعت ۽ صنعت جي Terms of Tradeکي بهتر بڻايو وڃي. زراعت ۾ جديد مشينري، ٻج، ڀاڻ ۽ جيت مار دوائون ۽ قرضن جي سهوليت عام زرعي ماڻهن تائين پهچائي وڃي.
2. زمين جي پيداواري قوت کي بهتر بنائڻ لاءِ اُپاءَ ورتا وڃن.
3. روزگار جي سهوليتن کي بهتر بڻايو ۽ وڌايو وڃي.
4. صنعتي ۽ Non فارم سرگرمين کي بهتر بڻايو وڃي.
روزاني عبرت فيبروري، سيپٽمبر 1996ع