سرمائيداري نظام جو تاريخي پسمنظر
(1) اوائلي/ اڳ وارو 800سالن وارو دور 1800-1000 عيسويءَ تائين.
(2) 19هين صديءَ جو صنعتي انقلاب، سرمائيدارانه نظام جو پچي راس ٿيڻ يا جديد اولهه جو معاشي ڪنٽرول.
(3) سرمائيدارانه موٽ يا پوئتي پوڻ/بحران جو شڪار ٿيڻ يا پوئتي پيل ملڪن ۾ سجاڳيءَ جو اچڻ.
ويهين صديءَ جي انقلابي سجاڳي ۽ سامراجيت سان ويڙهون هڪٻئي کان ڪي جدا ۽ ڌار عمل نه آهن. 21 هين صديءَ ۾ به انهيءَ استحصال ۽ سامراجيت خلاف پوئتي پيل ملڪن ۽ رياستن ۾ عوام جي سجاڳيءَ جي هڪ لهر آهي.
(1) پراڻن سماجن ۾ اندروني تضاد ۽ اڳتي وڌيل سماجن ۾ ترقي يافته عنصر ۽ جوهر پنهنجي ترقي، تخليق ۽ ڀڃ ڊاهه جي نتيجي ۾ هڪ اڳتي وڌيل ترقي يافته سماجن جو بنياد وجهڻ فطري عمل آهي.
مٿان Sun era يارهين صديءَ جي منگ ۽ ڪنگ جي چين واري دور ۾ بي پناهه فني ۽ سماجي ترقيون، پورهئي جو گڏيل نظام، جيڪو پنهنجي رفتار ۾ يورپ جي 19هين صديءَ جي تيز رفتار ترقيءَ جي مقابلي ۾ وڌي نه سگهيو. عراق، هندوستان ۽ موريا جي زراعت ۾ ڪي جديد معاشي لاڙا يورپ جي مقابلي ۾ سست رفتاري يا جمود جو شڪار هئا ۽ ائين اڳتي وڌي نوان سماج قائم نه ڪري سگهيا.
وچ اوڀر، ايران ۽ فارس Crusade رومن ۽ جاپانين جون ترقيون پنهنجي جوهر ۾ جديديت جو شاندار مثال آهن. يورپ جي صنعتي بيٺڪيت، غلاميءَ جي واپار ۽ تجارت کان مختلف ۽ اڳتي وڌيل سماج هئا.
ترقيءَ جي آخري لهر يورپ جي پاسي، دنيا کي سرمائيدارانه نظام ۾ تبديل ڪيو، جيڪو يورپ جي ائٽلانٽڪ سمنڊ جي طرف، آمريڪا جي فتح ۽ ڏکڻ آمريڪا جي فتح، جيڪا 1500 عيسوي سن ۾ شروع ٿي، تجارت جي رستي 1800 عيسوي سن تائين پچي راس ٿي. سرمائيداراڻو نظام ان پوئين لهر تحت دنيا ۾ وڌنڌو ويجهندو غالب ٿيندو ويو ۽ آخر ۾ يورپ، آمريڪا ۽ جاپان کان اسرندو/نپي جوان ٿي ويو.
هاڻوڪو سرمائيداري نظام پنهنجي مختلف شڪلين ۽ ماهيتن مان ٿيندو، پنهنجي موجوده ڀيانڪ شڪل (دولت جي انبار کي هڪ هنڌ يا چند هٿن ۾ گڏ ٿيڻ واري ڀيانڪ شڪل) تائين پهتو آهي، جيڪا دنيا جي وسيع اڪثريت جي وسيلن کي محروم ڪري، ڦرلٽ ڪري بڻائي وئي آهي. ان جي اها استحصالي شڪل پهريان دنيا جي وسيع هاري آباديءَ کي سندن محنت ۽ وسيلن جو استحصال ڪري، پوءِ پوئتي پيل ملڪن تي چڙهايون ڪري، کين غلام بڻائي، سندن وسيلن جي ڦرلٽ ڪري، هڪ خوفناڪ عالمي معاشي نظام جي شڪل ۾ ظاهر ٿيو آهي، جنهن جي موجوده ڀوائتي شڪل سندس مالياتي نظام واري آهي.
سرمائيداريءَ جي اوسر جي نتيجي ۾ هڪ وڏي ڌار مرڪز ۽ دائري جي ملڪن ۾ نه ختم ٿيندڙ معاشي تفريق پيدا ڪري، امير ۽ غريب ملڪن ۾ دولت ۽ آمدنين جي هڪ وڏي تفريق پيدا ڪري، ان وٿيءَ کي ڏينهون ڏينهن وڌيڪ گهرو ڪري ڇڏيو آهي.
(1) جديد سرمائيدارانه نظام جي موجوده 18هين صديءَ واري صنعتي انقلاب واري شڪل پنهنجي نوعيت جي ترقي يافته ۽ اڳتي وڌيل شڪل هئي، جيڪو فيڪٽرين، سائنسي ايجادن، تعليم ۽ روشن خياليءَ جو عام زمانو سڏجي ٿو، جنهن يورپ ۾ بي پناهه ترقي ڪئي، مرڪزي معيشتون مضبوط ٿيون ۽ دائري جي ملڪن ۾ معيشتون صنعتي يا ترقي يافته ٿيڻ کان رهجي ويون. ان ايتري واڌو ترقيءَ جي نتيجي ۾ برطانيه ۾ مزدورن ۽ هارين جي خراب معاشي حالتن جي نتيجي ۾ چارٽسٽ تحريڪ جو بنياد پيو ۽ 8184ع ۽ 1871ع ۾ فرانس ۾ مزدورن جون بغاوتون ٿيون. پوئين بغاوت کي “پيرس انقلاب” جي نالي سان سڃاتو وڃي ٿو، جنهن لاءِ ڪارل مارڪس تاريخي طور ڇيد ڪندي مشهور جملو چيو هو ته، “هاڻي آسمانن تي چڙهايون شروع ٿي چڪيون آهن.” ڇاڪاڻ ته ان ترقيءَ جي نتيجي ۾ هڪ وڏو نقصان نه صرف انسانن جو ٿيو، جنهن ۾ سندن گذر سفر جا وسيلا کانئن ڏسندي ڏسندي ڦريا ويا، پر ان سان گڏوگڏ فطرت جو هڪ وڏو نقصان ٿيو ۽ گڏوگڏ ماحولياتي گدلاڻ جي صورت زمين ۾ وسيلن جي تباهيءَ جي صورت ۾ ڏسي سگهجي ٿي.
بهرحال سرمائيداراڻا معيشت 19هين صديءَ ۾ زندگيءَ جي معيارن کي بهتر ڪري، هڪ اڳتي وڌيل ۽ ترقي يافته سماجي شڪل ۾ پچي راس ٿي ۽ اوج تي پهتي. سرمايو چند هٿن ۾ آهستي آهستي گڏ ٿيڻ لڳو ۽ سماج اندر هڪ بنيادي معاشي اصول ۽ قانون بي اختياري ٿيندو ويو ۽ سماج تي معاشي حڪمرانيءَ جي شڪل ۾ ظاهر ٿيو. سندس شروعاتي شڪل تخليقي، ابتدائي ۽ اڏاوتي نوعيت جي هئي، جنهن ۾ نه صرف پيداواري صلاحيت ۽ مهارت سان گڏ سماجي پورهئي ۾ بي مثال ۽ شاندار واڌارو آيو، پر ساڳئي وقت ان جي واڌ ويجهه خطرناڪ حد تائين نقصانڪار، تباهه ڪندڙ ۽ ڏاڪي به ڏاڪي انسانن کي غلام بنائڻ، غربت، وسيلن جو غير معمولي استحصال، ماحولياتي گدلاڻ، دولت جي ورڇ ۽ ٻيا اڻ ڳڻيا نقصان، بيٺڪي نظام، منڊين تي قبضن، جنگين ۽ قتلِ عام جي شڪل ۾ ظاهر ٿيا.
سڀ کان وڌيڪ اوائلي سماجن جي شاندار تهذيبي ۽ ثقافتي ورثي کي به ڌڪ رسيا. مارڪس به يورپ جي اندر سرمائيداريءَ جي اوسر جو ڳوڙهو مطالعو ڪيو، پر سندس نظر هن اوائلي دور جي مقابلي ۾ وڌندڙ سرمائيداريءَ جي پوئتي پيل ملڪن جي ڦرلٽ ۽ محڪوميءَ کي سرمائيداريءَ جي اوائلي ڦرلٽ کي مٿين ۽ ترقي يافته شڪل سڏيو.
ان حقيقت کان ڪو ذي شعور ماڻهو انڪار نه ٿو ڪري سگهي ته 19 هين صديءَ ۾ سرمائيداري نطام پچي راس ٿيو، بي پناهه ترقي ڪيائين ۽ ان جي موجوده شڪل مالياتي سرمائيداراڻه نظام واري آهي جيڪا هڪ استحصالي شڪل آهي ۽ هڪ معاشي نظام ۽ سرشتو نه هيو جنهن مستقل ۾ ٺهندڙ ۽ وڌيڪ بهتر نظام لاءِ گهربل حالتون تخليق ڪيون آهن، جنهن مان هڪ ٻئي نظام جي ٺهڻ جي پيڙهه جو پٿر ثابت ٿيندو.
انهيءَ ڏس ۾ ان جي نئين مادي، ثقافتي ۽ شعوري شڪلين کي خيال ۾ رکي شعوري سطح تي نظام ۾ ترقيون ۽ واڌارو ڏسي سگهجن ٿا. هڪ حقيقت آهي ته سوشلزم پنهنجي جوهر ۾ کڻي اڳتي وڌيل پيداواري سرشتو نه به هجي، پر ان ۾ موجود اها صلاحيت، جيڪا پيداواري قوتن جي ترقيءَ کي ممڪن بڻائي سگهي ۽ سماج ۾ برابريءَ جي بنياد تي سماجي پيداواري وسيلن جي ورڇ کي بهتر ڪري، آمدنيءَ جي تفريق کي گهٽائي ۽ سڀ کان وڌيڪ انساني تهذيب جي واڌاري واري عمل ۾ هڪ قدم اڳتي وڌائي، ان ڪري سوشلزم هڪ اڳتي وڌيل سرشتو آهي.
تنهنڪري تاريخ ۾ اهو هروڀرو ڪو حادثو يا حادثاتي واقعا نه هئا جو تاريخ جي هڪ خاص ڏاڪي تي سوشلسٽ تحريڪن جو جنم ٿيو هجي ۽ خاص طور تي فرانس جو پيرس انقلاب 1871ع ۾ حادثاتي طور وجود ۾ آيو هجي. پوئتي پيل ملڪن ۾ به انقلاب ۽ آزاديءَ جي تحريڪن کي هروڀرو ڪو حادثو نه سمجهڻ گهرجي، پر سماج جي اندر هلندڙ عمل جي نتيجي ۾ دنيا ۾ ڦرندڙ ڪو اڄ جو هڪ عمل آهي. تاريخ ۾ ڪي به لقاءَ بنا سبب جي ٿي ئي نه ٿا سگهن.
19هين صديءَ جي آخر ۾ سرمائيدار جي اوج جو زوال شروع ٿيو، جيڪو اوائلي دور جي مجموعي واپار، تجارت ۽ صنعتي دولت جي انبار جو چند هٿن ۾ گڏ ٿيڻ، ان جي تخليقي ۽ تعميري بحرانن ۽ زوال جو شڪار ٿيندو نظر اچي ٿو. سرمائيدارانه نظام ۾ اها معياري تبديلي 19هين صديءَ جي هڪ خاص هڪ هٽيءَ واري سرمائيدارانه نظام جنم ورتو، جنهن 1870ع جي اوائلي بحرانن جي نتيجي ۾ صنعتي نظام کي مدي خارج استحصالي سڏيندي، 20 هين صديءَ جي شروعات ۾ جنگين ۽ انقلابن جي شڪلين ۾ ظاهر ٿيو. ياد رکڻ گهرجي ته جنگيون ۽ انقلاب هروڀرو ڪي حادثاتي نه هوندا آهن. انهن جي پويان ڪي معاشي، سياسي ۽ تاريخي منطق ٿين ٿا. لينن ان زماني ۾ سرمائيداريءَ جي هڪ هٽيءَ واري سماج کي سامراجيت جي آخري شڪل ٿي سڏيو، ڇاڪاڻ ته هن سمجهيو ته اهو بحران سرمائيداريءَ جو آخري بحران آهي ۽ سوشلسٽ انقلاب هاڻي اڻٽر آهي، پر تاريخ شاهد آهي ته سرمائيدارانه نظام انهن بحرانن تي آسانيءَ سان غالب پئجي ويو.
20 هين صديءَ جي ٻن عظيم جنگين جي باوجود، جن ۾ تقريباً 7 ڪروڙ ماڻهن جي مرڻ جي باوجود، ان نظام کي روسي، چيني، آفريڪي ۽ ايشيائي قومي آزادين جي تحريڪن/انقلاب جي نتيجي ۾ ڳري قيمت ادا ڪرڻي پئي. ٿوري ئي عرصي ۾ ٻي جنگِ عظيم کان پوءِ سرمائيدارانه نظام کي هڪ ٻئي قسم جي بحرانن کي منهن ڏيڻو پئجي ويو، جنهن ۾ 1970ع وارا بحران ۽ ٻيون مشڪلاتون وغيره شامل هيون. هينئر ان جي وڌيل هڪ هٽيءَ ۾ مالياتي شڪل نظام جي موجوده شڪل آهي.
هتي ڪيترائي سوال اٿن ٿا. سرمائيداريءَ کي مسلسل واپسي، مزاحمتن، لاٿ ۽ مسلسل انقلابن کي آخر ڇو منهن ڏيڻو پيو آهي؟ ڪٿي ائين ته نه آهي ته ايندڙ ڏهاڪن ۾ سندس شڪل ۾ ڪنهن نظام لاءِ بنياد ٺهي رهيا هجن؟ جي ائين آهي ته پوءِ ان جون گهربل ممڪن حالتون ڪهڙيون آهن يا هونديون؟
(1) تاريخ ۾ ان جي تسلسل کي اسين هڪ عمل سمجهندي، هڪ تخيليقي جز/عنصر سمجهون ٿا. جڏهن سمورن عنصرن کي هڪ هنڌ گڏ ڪجي ته ان جي تاريخي شڪل ٺهي ٿي. اهي جز/عنصر ڪهڙا آهن؟ سماجي رشتا، خاص طرح ذاتي ملڪيت، وسيلن ۽ پيداواري اوزارن جي ملڪيت ۽ ان جي مقابلي ۾ پيداواري اوزارن کان محروم پورهيت طبقي جي وچ ۾ پيدا ٿيندڙ ڇڪتاڻ، پورهيت طبقن کي محدود ڪري، سرشتي جو هڪ پرزو بڻائي ڇڏي ٿو.
اهي ئي پيداواري رشتا سرمائيداراڻا معاشي نظام کي وصف ڏين ٿا. تجارت ۽ سرمائي ان رشتي جي معنى کي منجهائي/ڪمزور ڪري ڇڏيو آهي. مارڪسي علم جي يورپي تشريح جيڪا 1800-1500 جي يورپي تجارتي دور کي گهٽ اهميت ڏئي ٿي. يورپي علمي، فڪري ۽ واپاري سرمائيدارانه نظام، جديد سرمائيدارانه نطام جي ڀيٽ ۾ وائڙپ جو شڪار نظر اچي ٿو. ان حد تائين جو صنعتي انقلاب مشين جي ايجاد، صنعتي پيداواري دور کي به سواليه بڻائي ڇڏيو آهي.
تاريخ کي وڌيڪ سوڙهو ڪري، جمهوريت کي يورپ کان انگريز جي مرڪزيت، انگريز جي زرعي ۽ معياري تبديليءَ تائين محدود ڪيو ويو آهي. زرعي غلام هارين جي وسيع اڪثريت جو استحصال، زمين تي پهچ ۽ حق محدود ٿيل ۽ وڏن اهم جاگيردارن، زميندارن ۽ امير هاري، جيڪي انهن جا غلام هئا. صنعتي سرمائيداري ٻين ملڪن، جهڙوڪ: آمريڪا، فرانس، يورپ ۽ جاپان ۾ وڏي ويئي.
سرمائيداري رڳو پيداواري عمل جي شڪل نه پر ترقيءَ ۽ پيداواري قوتن جو هڪ اڳتي وڌيل پيداواري عمل آهي، هڪ اڳتي وڌيل تهذيب جو ڏاڪو آهي ۽ اهوئي سبب آهي جو پيداواري رشتن جو جديديت سان گڏ اڀرڻ ڪو جدا ۽ ڌار عمل ٿي نه ٿو سگهي. (جنهن کي پاڻ جديديت سڏيون ٿا.)
چٽاڀيٽيءَ وارو عوامي خدمت، سرڪاري نوڪريءَ وارو تصور، مذهب کان پاڪ سيڪيولر رياست، انساني حق، خدائن يا بادشاهت ۽ اميراڻن خاندانن تاريخ ٺاهي موريا، انڊس تهذيبن ۾ ٿيون، جيڪي چين مان، يورپ جي مقابلي ۾ صديون اڳ موجوده سرمائيدارانه جديديت جا بيمثال عنصر ۽ جز هئا. جديديت ضروري ناهي ته سرمائي سان ڳنڍيل هجي ۽ ان جي شڪل سرمائيدارانه هجي.
هاڻوڪي جديديت سرمائيدار معيشت ۾ سمايل آهي، جنهن ۾ تضاد سمايل نه آهي. ان ۾ سرمائي جي بالادستي آهي، تنهنڪري ان جون مخصوص حدون آهن ۽ منافعي جي پڻ جدا شڪل آهي. تنهنڪري هن قسم جي پيداواري عمل کي سمجهڻ لاءِ ان جي معاشي بنيادن ۽ ان مان جنم وٺندڙ سياسي، نظرياتي ڍانچي ۽ شعور کي سمجهڻو ۽ لاڳو ڪرڻو پوندو، ته جيئن موجوده سرمائيداريءَ جي شڪل کي سمجهي سگهجي.
چين ۾ واپاري نظام بهتر هو. اهو نظام مسلم خلافت ۽ اٽليءَ جي شهرن مان ٿيندو يورپين واپاري نظام کي ٻيون معنائون بخشيون، تنهنڪري ترقي يافته سرمائيدارانه معيشت کي بنيادي طور صنعتي انقلاب وڌايو، تنهنڪري وڏي عرصي تائين تجارتي عمل ۽ ان جا پيداواري رشتا گرفت Tribute ۽ واپاري اصولن تي ٻڌل هئا.
اولهه ان سڄي راند جو مهندار يا حڪمران رهيو جاپان پوءِ آيو. دراصل موجوده تاريخ سرمائيداريءَ کي موجوده شڪل ڏني آهي، جنهن جو اسين هت ڇيدڪري رهيا آهيون. سواءِ ڪجھ قومن جي باقي دنيا ۾ جن کي فتح ڪيو ويو، وت آهر مزاحمت ڪئي جيتري ڪري پئي سگهيا. اهي گهڻي ڀاڱي آخر ۾ شڪست کائي، ٿڪجي، اولهه جي بالادستي قبولي، ان جا غلام، مجبور ۽ محتاج ٿي پيا ۽ محڪوم ٿي رهڻ تي راضي ٿي ويا.
يورپ ۽ ائٽلانٽڪ ملڪن جي بالادستيءَ سان گڏ هڪ وڏي آباديءَ جي واڌ جو خاتمو ٿيو. ترقيءَ جي نتيجي ۾ 1500ع ۾ يورپ جي آبادي ڪل دنيا جي مقابلي ۾ 18 سيڪڙو هئي جيڪا 1900ع ۾ وڌي 36 سيڪڙو ٿي وئي. انهن جي نسلن بعد ۾ آسٽريليا ۽ آمريڪا هجرت ڪئي. سرمائيدارانه معيشت جي موجوده شڪل وڏي آباديءَ جي هجرت، تاريخي طرح سرمائي جي انبار ۽ استحصال، هارين جي وسيع آبادي جي گهٽتائيءَ جي شڪل ۾ نظر اچي ٿي.
جي ائين نه هجي ها ته اڄوڪي سرمائيدارانه معيشت پوئتي پيل ملڪن ۾ به اسرجي يا نسرجي سگهي ها، ڇاڪاڻ ته پوئتي پيل ملڪن کي ڪو آمريڪا فتح ته ڪرڻو ڪونه هو. اڳتي وڌيل نظام تائين پهچڻ به ممڪن نه هو. انهن لاءِ ترقي ڪرڻ جو ڪو ٻيو رستو محدود دنيا يا نه هئڻ برابر هئا. هونئن به سوال هي آهي ته غريب ۽ پوئتي پيل ملڪ امير ملڪن کي ترقيءَ ۾ ڪيئن پهچن؟ سندن رفتار ڪيئن وڌي؟ جڏهن ته ڦرلٽ جو وهڪرو دائري جي ملڪن کان مرڪز تائين وڌيل استحصال آهي.
20 هين صديءَ ۾ پوئتي پيل ملڪن ۽ عوام پنهنجي سياسي ڪردار ۾ تبديلي آندي ۽ مزاحمت ڪئي. 1871ع جو پيرس انقلاب سرمائيدارانه مرڪزي ملڪن ۾ پهريون ۽ آخري انقلاب ثابت ٿيو.
20 هين صديءَ ۾ پوئتي پيل ملڪن ۾ نئين سجاڳي آئي، جڏهن 1907ع ۾ پهريون ايراني انقلاب، 1910-20ع جو ميڪسيڪو جو انقلاب، 1911ع چين ۾، 1905ع ۾ روس، 1917ع ۾ شاندار انقلاب، (عرب مسل) ترڪن جي تحريڪ، 1919ع ۾ مصرجو انقلاب ۽ انڊين سرمائي جي مسلسل تاريخي بحرانن جي نتيجي ۾ مرڪز کان ٻاهر پوئتي پيل ملڪن پنهنجي غلاميءَ ۽ استحصال جون زنجيرون ٽوڙيندي 1950- 1875ع تائين پاڻ کي آزاد ڪيو. 1719-1949ع ۾ روسي، چيني، ويٽنامي ۽ ڪيوبائي قومي آزاديءَ جون تحريڪون، سماجي ترقي يافته شڪل انهن صنعتن روڊ تي پهچڻ پنهنجي لاءِ روايتي سامراجيت کي جنگين سان منهن ڏيڻو پيو.
ائين لڳي نه ٿو ته دنيا ۾ سرمائيداريءَ جي سرشتي کي ڪوندريتيف جي نظريي مطابق انهن لقائن اچي وڪوڙيو آهي، جنهن ۾ هر 40/60 سالن جي دور ۾ ڪن شعبن ۾ تيز رفتار ترقي يا ٻين شعبن ۾ عام جمود ائين لڳي نه ٿو ته ڪوٻي جنگِ عظيم کان پوءِ ڪنهن هڪ سرمائيداراڻي مرڪز جو خاتمو ٿئي. ماضيءَ ۾ برطانيه مرڪز هو ۽ بعد ۾ آمريڪا جي سرمائيدارانه بالادستي ۽ هينئر چين اڀري رهيو آهي.
پر هتي قصو ئي ٻيو آهي ته دائري جي ملڪن ۾ سياسي، سماجي ۽ ان جي نتيجي ۾ آيل انقلاب لڳي ٿو ته ڇا ڍرا ٿي ويا آهن يا ناممڪن ٿي ويا هجن؟ ڪن سببن جي ڪري، ڇاڪاڻ ته سامراجيت ٽيڪنالاجي، مالياتي نظام، وسيلن تي پهچ، ڄاڻ، آمدرورفت، اوزارن، جنگين وسيلي دنيا جي سياسي نظام تي بالادستي ۽ ڪنٽرول قائم ڪري ڇڏيو آهي.
ان ۾ ڪنهن شڪ جي گنجائش نه آهي ته 1970ع کان پوءِ 1990-2008ع جي عرصي دوران ۽ بحرانن جي نوعيت عالمي گلوبلائيزيشن، لبرلزم ۽ مالياتي نوعيت جي شڪل ۾ دنيا تي مرڪزي ملڪن ۽ سرمائيدارانه معيشت جي گرفت مضبوط رهي آهي. هينئر وڌيڪ جنگين، انقلابي مزاحمتن ۽ نئين سجاڳيءَ جي تحريڪن کي صرف جديد جنگين ۽ فوجي طاقت سان ئي منهن ڏئي پاڻ بچائي سگهجي ٿو. هڪ هٽيءَ واري سامراجي سرمائيدارانه نظام ۾ موجود سرمائيدارانه معاشي مالياتي نطام عام طرح پنهنجي مڪمل جوهر ۾ هڪ مستقل ڦورو/استحصال ڪندڙ بين الاقوامي هڪ هٽي وارو نظام ٿي، عوام، مظلوم قومن ۽ پوئتي پيل ملڪن جي وسيلن تي قابض نظام ثابت ٿيو آهي، جنهن مرڪزي ۽ دائري جي ملڪن ۾ ڦرلٽ جي نظام کي وڌيڪ تيز ڪيو آهي.
لينن اهڙي نظام کي سرمائي جي مٿين تر شڪل قرار ڏنو هو ۽ روز الڪسمبرگ مشهور نعرو هنيو هو ته سوشلزم يا وحشانيت. لينن ۽ لڪسمبرگ شايد سرمائي ۽ ان جي مسواڙي شڪل جي طاقت، جيڪا استحصالي مرڪز کان دائري ڏانهن معاشي نمو منتقل ڪندي رهي آهي.
هاڻوڪو مڪمل هڪ هٽيءَ وارو سرمائيداراڻو نظام سڄي دنيا جي پيداواري نظام تي سڌيءَ طرح غالب ۽ قبضي هيٺ آهي. ننڍا ملڪ، واپار، صنعتون ۽ وسيع هارين جي اڪثريت اڪثر ڪري استحصالي عمل جي نتيجي ۾ پنهنجا وسيلا وڃائي، وڏين بئنڪن ۽ ڪارپوريشنن جا محتاج ٿي چڪا آهن. سرمائي جي اهڙي معياري تبديليءَ جي ڪري مرڪز ۽ دائري جي ملڪن ۾ غربت، اڻبرابري، ڦرلٽ ۽ سياسي وٿي ڏينهون ڏينهن وڌنڌي نظر اچي ٿي.
نوان چئلينج/ڇڪتاڻيون:
هاڻي 21 هين صديءَ جي هن ڏهاڪي تي سڄي دنيا جي مظلوم ۽ محڪوم عوام، قومن ۽ رياستن لاءِ 19هين صديءَ جي مقابلي ۾ نوان مسئلا ۽ مشڪلاتون درپيش آهن، مثال طور: دنيا جي 80 سيڪڙو پوئتي پيل ملڪن جي آبادي طبقاتي پس منظر ۾ غريب ۽ پوئتي پيل آهي، سماجي نظام انهن تي اعلانيل معاشي جنگ مڙهي ڇڏي آهي. جنگيون ۽ بيروزگاريون سندن مقدر بڻجي چڪيون آهن، جڏهن ته سندن وسيلن جو استحصال ۽ دولت جو رخ مرڪزي ۽ سرمائيدارن ملڪن ڏانهن آهي يا سندن معيشت جو دارومدار، واپار ۽ تجارتي اميد سرمائيدارانه ملڪن جي رحم ڪرم تي آهي. پوئتي پيل ملڪن ۾ بک، بيروزگاري، استحصال، رياستي جبر، جنگيون ۽ مزاحمتون عام آهن.
هاڻ ڇا ڪجي؟
(1) دنيا جي سامراجي گرفت، آمريتن ۽ معاشي مالياتي نظام ۽ ٽيڪنالاجي جي ذريعي، جيڪا مرڪزي ملڪن پنهنجي هڪ هٽي ۽ مالياتي معاشي نظام تحت غريب ملڪن تي مڙهي آهي، ان جو دليريءَ سان مقابلو ڪجي.
(2) قابض ۽ ڦورو طبقن جو تختو الٽو ڪجي، جيڪي هن هڪ هٽيءَ واري معاشي سسٽم جي پيداوار آهن ۽ رياست سندن طابع آهي.
ان خلاف مزاحمت جا رخ ڪهڙا هوندا؟
(3) سڄي دنيا جي محڪوم ۽ استحصالي طبقن جي ٻڌي ۽ غدار ۽ ڦورو طبقن ۽ انهن جي مقامي غدارن، حڪمران طبقن ۽ ان جي خدمت ۾ رياستي ڍانچي کي چئلينج ڪجي، ڇاڪاڻ ته رياست سندن مفادن، استحصال ۽ طاقت جو ذريعو آهي، جيڪو انهن ڦورو طبقن جي حفاظت ڪري ٿو.
(4) استحصالي سامراجي نظام، قومن جي عزت ۽ وقار جي نفي ڪري ٿو، پنهنجي ثقافت، طور طريقي ۽ طاقت جي استعمال سان غريب ملڪن کي پنهنجو ڳيجهو بڻائي ٿو. قومن جي سياسي، معاشي، ثقافتي حقن ۽ عزت وقار جو تحفظ ڪجي.
(5) رياستي سطح تي سامراج مخالف جدوجهد ۾ رياست جي اختيار ۽ طاقت کي وقتي طور تسليم ڪندي، بالادست مرڪز ۽ استحصالي نظام خلاف جدوجهد ڪجي.
(6) وسيلن جي مالڪيءَ لاءِ اٿي کڙو ٿيڻ گهرجي ۽ ان کي سماج ۽ وسيع اڪثريت لاءِ استعمال ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪرڻ گهرجي.
(7) روايتي معاشي نظريا ۽ مرڪزي معيشتون 2008ع جي بحرانن کان پوءِ سڄي دنيا کي “يڪ راءِ” ٿيڻ جو ڀاشن ڏيندي نظر اينديون، پر ڪٿي به قابض نظام، ٽولن ۽ طبقن جي استحصال ۽ جبر جي مخالفت ڪندي نظر نه اينديون. بحرانن کي حل ڪرڻ لاءِ سندن ڏنل واٽن منجهان ڪجهه واٽون هي آهن ته: “منڊين کي وڌائجي.” “لبرل عالمي گلوبلائيزيشن ڪجي.” “معيشت، واپار سيڙپ ۽ نجڪاري جي عمل کي وڌائجي.” “صدارتي نظام آڻجي.” “قرض گهٽائجن.” “غربت جي خلاف جنگ ڪجي.” “ڪمزور ۽ غريب ملڪن تي فوجي چڙهايون ڪجن.” “گدلاڻ گهٽ ڪجي” وغيره وغيره. اهڙا آزمايل نسخا ڦرلٽ واري استحصال ختم ڪرڻ لاءِ ناڪام آهن، توڙي جو طاقت جي اڻ توازن، وسيلن جي عالمي ڦرلٽ، غربت ۽ اڻبرابريءَ جي هوندي مٿين دوائن تي ڀروسو به ڪجي، تڏهن به اها هڪ وڏي “خام خيالي” ٿيندي ته موجوده طاقت جي رشتن ۽ دائري جي ملڪن ۾ اڻبرابريءَ جو نظام تبديل ٿيندو.
(8) سياسي ۽ معاشي حالتن جو تبديل ٿيڻ: سياسي ۽ معاشي حالتون تڏهن ئي تبديل ٿي سگهن ٿيون، جڏهن عالمي صورتحال ۽ معروضي حالتن جو صحيح ڇيد ڪري ۽ هڪ يا هڪ کان وڌيڪ مضبوط سياسي پارٽيون پاڻ ۾ اتحاد ۽ ٻڌي ڪري، ڊگهي عرصي لاءِ رٿا بندي ڪري، مخصوص انقلابي حالتن کي قائم ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃن.
(9) رياست جي طاقت کي ان لائق بڻائجي يا ان کي وسيع عوام جي تائيد ۽ گهربل حمايت حاصل ڪري، ته جيئن وقت جي بين الاقوامي طاقتن اڳيان سياسي معنائن ۾ پير ڄمائي بيهي سگهجي.
(10) ٻيو حل هي آهي ته پوئتي پيل ملڪ پاڻ کي مرڪزي معيشت کان الڳ ڪري، پنهنجي مستقبل جون واٽون پاڻ طئي ڪن ۽ ان تي معاشي دارومدار گهٽ ڪري يا ختم ڪري. پاڻ کي الڳ ڪري پنهنجا معاشي دڳ طئي ڪن.
(11) پوئتي پيل ملڪ سڄي دنيا جي مظلوم طبقن سان اتحاد ۽ سالميت قائم ڪن.
(12) وقتي طرح مظلوم عوام جي صنعتن ۾ شڪست، لبرل جمهوري نظام کي مڃڻ، سماجي جمهوريتون قائم ڪرڻ، مرڪزي ۽ معيشتن تي ڀاڙڻ، لبرل جمهوريت کي مڃڻ جي مقابلي ۾ وقت ثابت ڪيو آهي ته تاريخ ۾ ڊرامي بازي ۽ مسخريءَ جي ڪائي حد طئه ٿيل نه آهي.
(13) هاڻي ڏسڻ ۾ هي اچي ٿو ته مرڪزي معيشت جا مرڪزي بنياد مسلسل بحرانن ۽ معيشت جي اسرڻ جي ڪري ڌڏيا آهن.
(14) ڇا صرف حقيقي جمهوريت قائم ڪرڻ پهرين اوليت هجي يا سماج کي جمهوري ۽ سماجي عمل ذريعي پنهنجن وسيلن جي مالڪي ڪرڻ اهم آهي، تنهن ڪري “جمهوريت پڻو“ سماجي برابريءَ لاءِ تمام اهم آهي.
(15) زرعي سماجن ۾ هارين جو زمين تي حق تاريخي طرح مڃيل حق آهي. وڏيون ڪارپوريشنون، بلڊرس، وڏيرا شاهي ۽ خاص ڪري انگريزن جي زمينن جي ذاتي ملڪيت جي هارين جي گذر سفر جي وسيلن جو تاريخي استحصال ڪيو آهي. زمين جي ذاتي ملڪيت جي نظام جو خاتمو ڪجي.
(16) سڄي دنيا جا هاري دنيا جي اڌ آبادي آهن. هنن جي معاشي حالت تمام خراب آهي. سرمايو پنهنجي نفعي جي اصول تي ڪم ڪندي جڏهن زمين ۾ لاڳت ڪري ٿو ته هاريءَ جي پيداواري حصي کي گهٽائي، ان جي سماجي حيثيت کي تبديل ڪندي سرمائي جو غلام بڻائي ٿو. جديديت ۽ موجوده منڊيون ڪوڙيون ترقيون جيڪڏهن دنيا سندن وسيلن جي ڦرلٽ جاري رکندو ته پوءِ دنيا جي هن اڪثريت جو مستقبل ۾ معاشي مستقبل ڇا ٿيندو؟
(17) تنهنڪري ترقين جون رٿا بنديون ڪندي ان ڳالهه کي سمجهڻ ۾ ويرم نه لڳڻ گهرجي ته خوراڪ جي پيداوار وسيع آباديءَ جو زمين تي دارومدار ۽ ماحولياتي گدلاڻ، آباديءَ جي دٻاءَ جي نتيجي ۾ هارين کي زمين کيڙڻ جي حق کان محروم نه ڪجي، تنهنڪري جديد ترقي زرعي سماج کي ڪنهن به صورت ۾ يا صنعتي ترقي زرعي سماج ۾ سرمائيداري عمل جي نالي ۾ ڦرلٽ، استحصال ۽ ماحولياتي تباهيءَ جهڙي تباهيءَ کان پري رکجي.
(18) “ٻاهرئين امداد”، “سيڙپڪاري”، “سٺي حڪمراني”، “غربت گهٽائڻ” جي اصل بيٺڪي نظام واري آئيڊيالوجي ۽ سوچ آهي. آفريڪا ايشيا ۽ لاطيني آمريڪا جي وسيلن، تيل، کاڻين، معدني وسيلن ۽ زمين کي سامراجي قبضي کان آزاد ڪرائڻ جي انقلابي جدوجهد ڪرڻ گهرجي.
(19) سڄي دنيا ۾ نوان نعرا، جهڙوڪ: “پائيدار ترقي”، “منڊي بهتر ڪرڻ”، “رياستن ۾ ٻه طرفه ۽ بين الاقوامي بحث ۽ مطالبا ڪرڻ”، شخصي آزادي تي زور ڏيڻ، اقوامِ متحده،G-7, G-20, WET/Sco ۽ ٻين ادارن تان لفظن جي سطحي نعريبازي ۽ سياسي بيان بازي معاشي ۽ سياسي نظام جي بنيادي خرابين، اڻبرابرين ۽ ناهموارين کي روڪي نه ٿا سگهن.
(20) تنهنڪري سڄي دنيا جي مظلوم عوام ۽ طبقن کي ڦرلٽ تي ٻڌل استحصالي نظام خلاف پنهنجن اختلافن ۽ نظرياتي فرقن کي تسليم ڪندي، عزت ۽ مان ڏيندي، هڪ شاندار ٻڌي قائم ڪرڻ گهرجي.
(21) تنهنڪري حاڪم طبقن ۽ انهن جي مقامي دلال طبقن خلاف هڪ محاذ قائم ڪجي ۽ ان لاءِ گهربل رٿابندي ۽ تياري ڪري پنهنجي مستقبل لاءِ نجات لاءِ دڳ ڳولي ڪڍجي.
Chapter titled ‘Global Economic Scenario’ in edited volume of “21century-common challenges: economic and political challenges” edited by Dr. Zulifqar Rahujo, Progressive thinkers Forum, Sindh, December, 2019.