لبرل جمهوري اليڪشنون يا ڪا ٻي واٽ
اهڙي رياست جي نشانين مان ڪجهه نشانيون هيٺيون آهن، جهڙوڪ: سڄو ڏينهن قومي نظريي کي طاقتور سمجهڻ ۽ ان جو ورد ڪرڻ، ان جي مسلسل پرچار ڪرڻ، انساني حقن جي مسلسل لتاڙ ۽ انهن کان انڪار ڪرڻ، پنهنجين تباهين جو ذميوار يهودين، هندن ۽ آمريڪين کي ٺهرائڻ، فوجي بالادستي ۽ ميڊيا تي ڪنٽرول، قومي سلامتيءَ جو ورد ڪرڻ، حڪومت ۽ مذهب جي ڳٺ جوڙ، تجارتي ۽ واپاري طاقت ۽ طبقي جو بچاءُ ڪرڻ، مزدور ۽ پورهيت جي طاقت جو استحصال ڪرڻ، آرٽ، ادب ۽ موسيقيءَ کان عام نفرت ڪرڻ، ڪوڙيون ۽ فراڊي اليڪشنون ڪرائڻ، حڪومتون اونڌيون ڪرڻ وغيره.
پاڪستان جي رياست جي هڪ خصوصيت هيءَ به آهي ته ان جي سلامتيءَ کي هر وقت خطرو هجي ٿو. اها پنهنجي معاشي بيهڪ ۾ هڪ لبرل معيشت جي شڪل آهي. توڻي جو ان جي معيشت جا مکيه اندريان بنياد کوکلا ۽ ڪمزور آهن، ڇاڪاڻ ته نالي ماتر جمهوري ادارا ۽ ساڄي ڌر جي حڪمراني لبرل معاشي نظام سان سڌو سنئون تضاد هيٺ نه آهي. جمهوريت ۽ لبرل ازم جي وچ ۾ تضاد گهٽ هجي به، پر ساڄي ڌر جي حڪمراني هڪ ٻئي سان سهمت نظر اچن ٿيون.
لبرل نظريو جمهوري قدرن کي گهٽائي ساڄي ڌر جي حڪمراني کي مضبوط ڪري ٿو. اهوئي سبب آهي جو ترڪي، اسرائيل، انڊيا ۽ آمريڪا ۾ ساڄيون ڌريون، لبرل ادارن مٿان جمهوري حڪمرانيون ڪن ٿيون.
پاڪستاني برانڊ جو لبرل ازم پنهنجي ادارتي ڍانچي ۽ نظريي ۾ قابض بالادست لبرل جمهوري ۽ ادارتي ڍانچو آهي، جنهن ۾ تقريباً سڀ جون سڀ سياسي قوتون مختلف شڪلين ۾ ان جي اثر هيٺ يا تعبيداريءَ هيٺ آهن يا ان نظريي جي کليل حمايت ۾ آهن يا انهن کي مجبوريءَ وارين حالتن آهر قبولڻو پيو آهي. گهڻي ڀاڱي سڀ جون سڀ پنهنجو سياسي پاسو ان ۾ ئي ڏسن ٿيون. سندن مستقبل به ان ئي نظريي سان لاڳاپيل ۽ وانجهيل آهي. کين چڱيءَ ريت خبر آهي ته اقتدار ڏانهن ويندڙ رستو، طاقت ۽ رهنمائي اليڪشن ۽ ووٽ ذريعي ۽ ووٽ جي استعمال ۽ “اصل طاقت ڌڻين” جي رضامنديءَ کان سواءِ ممڪن نه آهي، تنهن ڪري اهو فطرتي عمل آهي ته ووٽ ۽ اليڪشن ذريعي پاڻ کي جمهوري انداز ۾ چونڊرائي، لبرل ادارتي نظام کي وڌيڪ هٿي وٺرائين ٿيون.
اهو عام طرح ڏٺو ويو آهي ته ملڪ جون سڀ سياسي پارٽيون، قوم پرست، ترقي پسند ۽ وفاقي پارٽيون، پاڻ کي عام چونڊ وسيلي عوام جي ووٽ ۽ گهڻ پارٽي سرشتي ۽ عام راءِ ۽ ووٽ ذريعي چونڊرائين ٿيون. اهي پارٽيون گهڻ پارٽي سرشتي کي مڃڻ ۽ ان جي بالادستيءَ کي قبول ڪرڻ ۽ مڃڻ جون قائل آهن. سڀ سياسي پارٽيون لبرل مرڪزيت جي ادارتي ۽ جمهوري پارليامينٽ جون نه صرف قائل آهن پر ان جو حصو بڻجڻ، اقتدار ۾ ڌر ٿيڻ جون به خواهشمند آهن. اهي پارٽيون اليڪشن ۾ حصو وٺي نه صرف سرڪاري طاقت وٺڻ جون خواهشمند آهن پر ان لاءِ وسيع جدوجهد ڪندي نظر اچن ٿيون. سموريون سياسي پارٽيون اهڙي نظام جو فخريه حصو ٿي عوام جي خدمتن لاءِ ڪوشش ڪرڻ کي جائز ۽ صحيح به سمجهن ٿيون. رياست جي اهڙي شڪل ۾ نه صرف جمهوري ادارن سان گڏ ڏٺو وڃي ته ان جي چوڌاري اوتروئي پر ان کان به ڪن حالتن ۾ وڌيڪ طاقتور، سول بيوروڪريسي، عدالتي نظام، فوج ۽ ٻيا سڪيورٽي ادارا، پنهنجي وسيع جاسوسي ۽ سلامتي ادارن ۾ وڌيڪ خطرناڪ حد تائين رياستي جوڙجڪ ۽ ڍانچي جو حصو آهن. انهن جو تاريخي ڪردار، جمهوري ادارن ۽ سياستدانن تي ڪنٽرول ۽ گرفت ڪا نئين ۽ ڳجهي ڳالهه نه آهي، جنهن جو رياست جي ميڊيائي ادارن، شهري، سماجي ۽ غير فوجي ادارن تي ۽ انهن جي بيانن تي ڪنٽرول به آهي.
پاڪستان جي اهڙي ادارتي، جمهوري، لبرل ۽ موجوده فوجي ڪنٽرول کي سمجهڻ لاءِ هڪ الڳ بياني/نقطهء نظر قائم ڪرڻو پوندو. ڏسڻو هي آهي ته اها غير معمولي طاقت جي مرڪزيت 1947ع کان پوءِ تاريخي پس منظر ۾ ڪٿان آئي ۽ ڪنهن ڏني. اها ڳالهه سمجهڻ ۾ مشڪل نه ٿيڻ گهرجي ته هڪ دفعو جڏهن لبرل جمهوريت پنهنجن گڻن ۽ اوڻاين سان ٺهي پچي راس ٿي وڃي يا ان جو بنياد وڌي وڃي ته اها ڳالهه سمجهڻ ۾ ويرم ئي نه لڳندي ته ان جي قابض حڪمرانن جي مٿان سندن اصل طبقن جي حڪمرانيءَ جي شڪل ۾ نظر اچڻ لڳي ۽ ان کان پوءِ ان جي قانوني شڪل، ابتدائيو ۽ بيانيو چونڊيل مرڪزيت جي قانوني شڪل ۾ نظر ايندو، پر ان صورتحال ۾ ان جي پٺيان مضبوط ادارن جي طاقت نظر ايندي.
انقلابي ۽ پورهيت پارٽين لاءِ هيءَ صورتحال پيدا ٿيڻ ڪا نئين ڳالهه نه آهي. ڇا انقلابي ڌرين کي جمهوري مٿئين طبقي واري بورجوا مرڪزيت يا لبرل ادارتي رياست جي اندر بورجوا عام چونڊن ۾ شرڪت ڪرڻ گهرجي يا نه؟ جي اهي شريڪ نه ٿين ٿا ته ڇا هو عوام کان پري ٿي ويندا ۽ سياسي ڌارا کان ڪٽجي ويندا؟
پاڪستان جو تاريخي پسمنظر اهو ٻڌائي ٿو ته کاٻي ڌر جي ترقي پسند يا قوم پرستيءَ جي جهنڊي هيٺ سياست ڪندڙ سياسي تنظيمن جا اليڪشن وسيلي انقلاب آڻڻ جا ذري گهٽ سمورا تجربا ناڪام ٿي ويا آهن. محترمه فاطمه جناح کان وٺي نعپ، اي.اين.پي، عوامي تحريڪ يا سنڌ، بلوچستان ۽ خيبر پختونخواهه توڻي ٻين سمورن علائقن ۾ اهي اليڪشنون ڪيئن مانيٽر ٿين ٿيون يا سندن مينڊيٽ ڪيئن زبردستيءَ مٽجيو وڃي، اهو سڌو نظر اچي ٿو. ٻيو ته ٺهيو پر ون يونٽ ٽٽڻ کان پوءِ نسبتاً آزاد سمجهيون ويندڙ چونڊن ۾ به اڪٿريت ۾ کٽي آيل شيخ مجيب الرحمان جي عوامي ليگ کي حڪومتون نه ڏنائون. پر پاڪستاني اليڪشني اقتدار ۾ ايندڙ هر حڪومت کي محدود اختيار، ڪمزور پارليامينٽري اختيار يا اهي پويان حڪومتون پنهنجي مرضيءَ سان هلائڻ يا لبرل معاشي نظامن ۽ ٻاهرين معاشي پاليسين ۽ خارجه پاليسين کي انهن ڦرلٽ جي سماجن کان ٻاهر هرگز نه ڪڍڻ گهرجي ته هر شيءِ نظر اچي پيئي ته اها ڪنهن به معنى ۾ عوامي طاقت جي ڏڍ تي ايندڙ حڪومتن کي اهو انڌو منڊو اختيار ڏيڻ لاءِ راضي نه آهن.
ان ڪري مضبوط خيال ته اهو آهي ته سماجي انقلاب آڻيندڙ قوتون ظلم، بربريت يا ڦرلٽ مان ڇوٽڪارو تڏهن ئي حاصل ڪري سگهنديون، جڏهن اهي عوامي طاقت جي بدلي عوام جي هيٺئين سطح کان ئي عوامي جمهوريت جو ڍانچو ٺاهڻ بابت ڪو خاڪو عمل ۾ آڻڻ لاءِ رستو هموار ڪن.
مطلب چٽو آهي ته اسان کي نظر ايندڙ صورتحال سامهون آهي، جنهن ۾ اڪثر پارٽيون وقت بوقت منجهيل، اعتراض وارين چونڊين ۾ حصو وٺڻ باوجود، کاٻي، عوام جي پاسي سمجهيون ويندڙ پارٽين پنهنجي چٽن منشورن سان گڏ اليڪشنن ۾ حصو ته ورتو پرتن مان ڳچ پارٽين، سندن چونڊيل حڪومتن کي ڪيرايائون، سندن وزيراعظمن کي معطل ڪيائون، پارليامينٽن ۽ سندن آئينن تي راتاها هڻي ڊاهيائون ۽ قانون کان مٿاهان ڪم ڪيائون. ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته عوام جي حقيقي طاقت، مينڊيٽ يا چونڊن وسيلي نه ئي حاصل ڪري سگهجي ٿي نه ئي هلائي سگهجي ٿي، ڇوته اتي چونڊيل حڪومتن وٽ ته ڪو اصلي پاور آهي ئي ڪونه. حقيقت ۾ اهو اصل پاور سڪيورٽي اينجنسيز، ڪاموراشاهي يا سندن بين الاقوامي طاقتن وٽ ئي آهي.
ان ڪري جو عوامي سماج وادي پارٽيون جيڪڏهن ان ۾ شامل ٿين ٿيون ته پوءِ وري پنهنجن مقصدن يعني انقلابي پارٽي ٺاهي، پراڻي نظام مان ڇوٽڪارو حاصل ڪرڻ واري جدوجهد تان هٿ کڻي، سوشلٽ نظام واري سماج جي بجاءِ، رياستي اليڪشن بازيءَ جي نظر ٿي وڃڻ واري ڏوهه ۾ شريڪ ٿين ٿا. تاريخ ۾ اهڙا کوڙ سارا تجربا موجود آهن، جنهن ۾ انقلابي ڌرين، انقلابي جدوجهد ترڪ ڪري پنهنجو پاڻ کي جمهوري ڌارا ۾ آڻڻ لاءِ عام ۽ سادين چونڊن ۾ حصو وٺي انقلابي رستا ترڪ ڪري ڇڏيا آھن. پارلياماني کاٻي ڌر وارو رستو وٺي رياست جي حاڪميت، عوام دشمن ادارن جي تعبيداري ڪندي لبرل معيشت ۽ رياست جو حصو ٿي ويا آھن. پارلياماني کاٻي ڌر، اليڪشن جو رستو وٺي رياست جي استحصال ۽ جبر جي شڪل کي تسليم ڪندي، لبرل معاشي نظام ۽ ان جي جمهوري ادارن سان سمجهوتو ڪري، انقلاب لاءِ نالي ماتر سياسي نعرو هڻي هڪ قسم جي موقعي پرستيءَ جو شڪار ٿي ويا.
اهڙين انقلابي تحريڪن جو مثال اسان کي انڊيا ۾ ڪميونسٽن ۽ کاٻي ڌر جي پارٽين ۾ ملي ٿو، جيڪي انقلاب کان لاهو ڪري ويا. انهن پاڻ کي انڊيا ۾ لبرل جمهوريت جو حصو بڻايو ۽ هڪ پاپولر عوامي تحريڪ هلائي ۽ صوبائي ۽ مرڪزي پارليامينٽن ۾ جهجهي تعداد ۾ چونڊجي آيا، پنهنجون سٺيون عوام جي پاسي واريون حڪومتون ٺاهيائون پر آهستي آهستي هو عوام کان ٻاهر ڌوپجي ويا، ڇو ته هو عوام سان ڪيل واعدن کي پاڙي سگهڻ جي قابل ئي نه هيا.
انهن ڪافي سماجي پارٽين مان ڪن يورپ ۾ پاڻ کي سوشل ڊيموڪريٽ ڪري پيش ڪيو ۽ انقلابي جدوجهدن کان پاسيرو ٿي ويا ۽ پاڻ کي سماجي ڀلائيءَ واري سياست جي دائري ۾ آڻيندي ان سان ڳنڍي ڇڏيو اٿائون ۽ ڪي قدر ڪامياب به آهن، پر هتي غريب ملڪ آهن، اتان جي حڪمران طبقي جو تاڃي پيٽو مقامي ۽ ٻاهرين بين الاقوامي مٿين شرفاءُ معرفت گڏيل هجي ۽ سندن رياست تي مختلف رياستي ادارن معرفت هجي، انهن هنڌن تي اصل طاقت نظر نه ايندڙ ڪردارن وٽ ئي هوندي آهي. جمهوريت ۽ لوڪ سڀا يا عوامي ايوان انهن لڪن ڪردارن يا اسٽيبلشمينٽ جي لاءِ هڪ دل پشوري يا دل کي وندرائڻ جي ذريعي کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نه هوندا آهن. ان صورتحال ۾ اهو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته لبرل ڊيموڪريسي يا جمهوريت هڪ سرمائيدارانه پروجيڪٽ ئي آهي، توڻي جو طبقاتي قدر رکندڙ سماج ۾ جتي سماجي معاهدا ڪمزور هوندا آهن ۽ رياست شرفائن جي قبضي ۾ هجڻ سبب، ووٽ، بالغ راءِ دهي، جمهوريت هڪ فريب يا دوکو، طنز، مسخري يا منافقت کان سواءِ ٻيو ڪجهه به ناهي.
ان ڪري هاڻ ٻنهي رستن تي، انقلابي رستي ۽ موجوده لبرل ادارتي جمهوري نظام ۾ شموليت تي سياسي پارٽين کي پنهنجي پوزيشن واضح ڪرڻي پوندي.
Monthly Kapri, Febrary 2020