ڪردن جي قومي آزاديءَ جو سوال ڪهڙي نوعيت جو آهي ؟
ڪردن جو مسئلو مونجهاري جو شڪار ئي ان ڪري آهي جو گهڻي ڀاڱي ڪردن جي باري ۾ تجزيا ۽ مشاهدا غير سياسي ۽ تاريخ کان ڪٽيل پسمنظر ۾ لکيا يا سمجهيا ويا آهن. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته قومن جي خودمختياريءَ جو حق عالمي طرح ڪن زمانن کان هڪ “مطلق حق” طور مڃيل آهي. قومن جي حقِ خوداراديت، سماجي ۽ سياسي حقن، جهڙوڪ: روزگار جي حق، تعليم، صحت ۽ سياسي حقن) جي مقابلي ۾ وڌيڪ اڳتي وڌيل “حق” قومي خود مختياريءَ جو حق آهي، جيڪا ڳالهه تسليم ٿيل آهي. قومي خودمختياريءَ جو حق ڪنهن به گروهه، ٽولي، اڪثريت يا اقليت جي سياسي، جاگرافيائي رياستي يا صوبي ۾ خاص ٻولي، مذهب جي امتيازي سلوڪ يا جبر، ڏاڍ جي شڪار آباديءَ جو فطري اظهار آهي.
ڪردن جي قومي جدوجهد يا هٿياربند جدوجهد خاص ڪري ڪردن جي اڪثريتي علائقن ۾ هڪ يا هڪ کان وڌيڪ رياست يا خودمختيار رياستون قائم ڪرڻ جو سياسي ۽ اثرانداز اظهار آهي. گهڻ خودمختيار رياستون، آزاد علائقا يا هڪ گڏيل رياست ايران، عراق، ترڪي، شام جي علائقن ۾ قائم ڪرڻ ان جو تاريخي پسمنظر آهي، جنهن جون پاڙون لسانيت ۽ ٻوليءَ ۾ به ڪنهن حد تائين آهن.
18هين ۽ 19هين صديءَ ۾ عربن، فارسين ۽ ايرانين پنهنجن ٻولين کي غير معمولي حد تائين نواڻ ۽ تازگيون بخشيون ۽ بي پناهه ترقيون ڪري پنهنجين ٻولين کي جديد رياستن جي ٻولي بنائڻ ۾ ڪامياب ويا. ترڪن به 19هين صديءَ جي پهرين ٻن ۽ ٽن ڏهاڪن ۾ پنهنجي ٻوليءَ کي بي پناهه ترقي ڏياري. ڪرد ان تاريخي پسمنظر ۾ گهڻو پوئتي رهجي ويا. ڪردن جي ٻولي پنهنجن ويجهن علائقن ۾ مختلف لهجن، جهڙوڪ: فارسي، عربي، ترڪش ۽ ٻين لهجن ۾ مروج آهي. واپار ۽ صنعت، حڪومت کان پري هئڻ جي ڪري يا ٻهراڙين، جابلو علائقن ۽ غير شهري سماجن جي ڪري سندن مٿين طبقن ۾ هم آهنگي ۽ قومي سوچ جو واضح فقدان هو ۽ آهي. هتي پنهنجو موضوع ۽ بحث هي آهي ته قومي حقن جي آزاديءَ جي تحريڪ، سماجي حقن يا مطلق سياسي حقن لاءِ قومي يا ٻيون تحريڪون هميشه پنهنجي ماضي ۽ حال مطابق معاشي ۽ سياسي مسئلن جو حل طلب ڪن ٿيون.
ڪردن جي قومي تحريڪ کي ماضيءَ جي پسمنظر ۽ خاص ڪري سرمائيداريءَ جي اوسر کان اڳ ۽ پوءِ واري دؤر ۾ ڌار ڪري ڏسجي ته فرق واضح نظر ايندو.
ڪردن جي موجوده سياسي ۽ قومي جدوجهد جي سوال کي ڪردن جي خطي ۽ اتان جي سياسي ۽ سماجي جوڙجڪ کي ذهن ۾ رکندي ڏٺو وڃي، مثال طور: آڳاٽي زماني جون حڪومتون شهنشاهن. جهڙوڪ: رومي ايمپائر، بزنٽائين، عرب ۽ فارسي ايمپارس، خلافتون يا سلطنتون. جهڙوڪ: عثمانيه سلطنت، پنهنجي پنهنجي جوهر، خاصيتن ۽ سياسي ڍانچن ۾ مختلف هيون.
پراڻي زماني جون سياسي جوڙجڪون، شڪليون طاقتون ۽ اختيارن جو استعمال هيٺاهن ۽ ڏور علائقن ۾ مختلف قسمن جو هو. مٿين بادشاهتن، سلطنتن، خلافتن يا ان دؤر جي سياسي طاقتن جي اندر اختيارن جي ورڇ مختلف شڪلين ۾ مرڪز ۽ پسگردائيءَ کان علائقن جي اندر مختلف شڪلين ۾ محدود هوندي هئي. رياستن ۽ حڪومتن وٽ ٽيڪس وصول ڪرڻ يا سپاهه/فوج ڀرتي ڪرڻ کان علاوه باقي اختيار هيٺئين سطح تي لوڪل حڪمرانن يا سندن مقرر ڪيل گورنرن، عاملن ۽ والين جي هٿ هيٺ هوندا هئا.
پنهنجي پنهنجي جاگرافيءَ جي گنجائش ڌاري عوامي ۽ مختلف آبادين، برادرين، ٻولين، مذهبن، پيداواري طريقن ۽ سماجي ۽ معاشي زندگين ۾ هڪجهڙائي گهٽ تفريق جهڙي هئي. ان جي پويان هڪ منطق ۽ دليل اهو هو ته اوائلي سماجي ۽ معاشي طرزِ عمل ۽ زندگيءَ جو وهنوار جديد سرمائيدار دؤر جي مقابلي ۾ اوائلي جاگيرداري سماجي نوعيت جو ڍانچو هو يا ڍانچا هئا.
هڪ ڳالهه ياد رکڻ گهرجي ته ان وقت جي سياسي ڍانچن ۽ جوڙجڪ کي هڪ ئي طرزِ عمل يا سوچ سان پرکي نٿو سگهجي. ان جو واضح مثال اهو آهي ته عربن جي وڏي ۽ ڪشادي ايمپائر ۽ چين جي ايمپائر، برطانيه، فرانس ۽ آمريڪا جي هاڻوڪي يا ويجهي زماني واري بيٺڪي نظام کان بنهه مختلف هئي.
سامراجيت جيڪا هاڻوڪي بيٺڪي شڪل ۾ آهي، سا موجوده دؤر جي برطانيه، فرانس يا آمريڪي نوعيت جي بنهه مختلف آهي توڻي جو آمريڪي ايمپائر فرانس ۽ برطانيا وانگر ڪا واضح يا کليل بيٺڪي ملڪن تي قابض نه آهي.
سلطنت عثمانيه جي موجوده شڪل تڏهن وجود ۾ آئي، جڏهن يورپ پنهنجي ماضيءَ کي پوئتي ڦٽو ڪندي، زرعي قدرن ۽ سماجن کي خدا حافظ چوندي، هڪ ترقي يافته ۽ جديد سرمائيداريءَ ۾ پير پائڻ لڳو. ان وقت جي سلطنت عثمانيه پاڻ به گهڻو پوئتي پيل يا سرمائيداراڻا جديديت کان اڻ واقف هئي.
موجوده ترڪيءَ جي اڀرڻ کي “ترڪش ايمپائر” سمجهڻ به هڪ علمي مغالطو ٿيندو، ڇاڪاڻ ته ترڪ ماڻهو ڏاڪي به ڏاڪي وچ ايشيا ۾ فتحون ڪندا، توران ندي پار ڪندي، سالن جي خانه بدوشي ختم ڪري، ان وقت جي بزنٽائن ايمپائر سان ٽڪر کائيندي ۽ بعد ۾ عباسي سلطنت جو خاتمو آڻيندي موجوده انقره (Anatalya) تائين پهتا. سلطنت عثمانيه جي طاقت ۽ اختيار پڻ تاريخي طرح ان وقت جي آرمينيائي، ڪرد، يوناني ۽ بالڪن رياستن تائين وڌيو.
سلطنت عثمانيه جو گهڻ ملڪي، رياستي طور اڀرڻ، ان جي مستقبل ۽ ماضيءَ جي پسمنظر ۾ سرمائيداري نظام جو اڀرڻ، وڌڻ ويجهڻ، اوسر ۽ سلطنت عثمانيه جو داخل ٿيڻ ۽ اوسرجڻ ان تاريخي عمل جو نتيجو آهي.
ائين به ناهي ته سلطنت عثمانيه ۾ وسيع اڪثريتي عوام يا ترڪ عوام رياست / سلطنت جي استحصال يا جبر کان آزاد هئا. وسيع هارين ۽ مزدورن جي اڪثريت حڪمرانن جي ڳرين ٽيڪسن ۽ جنگين جو کاڄ ۽ حڪمرانن جي عياشين ۽ ٺٺ ٺانگرن جي وزن هيٺ دٻيل هئي. سندن استحصال ڪو ٻيو نه پر ان وقت جا حاڪم ۽ حڪمران ڪري رهيا هئا. هو آمراڻي طرزِ عمل ۽ تفريق جو شڪار هئا. هتي اسين مٿن ٿيل قومي جبر جو ذڪر نه ٿا ڪريون پر عيسائين، غير ترڪ مسلمانن، عربن ۽ ڪردن جي سياسي ۽ سماجي حالت ڪهڙي هئي، ان تي ڪجهه روشني وجهنداسين.
ان وقت جا غالب حڪمران طبقا، ان وقت جي سلطانن سان وفادار ۽ اختيارن ۾ ڀاڱي ڀائيوار هئا. گهڻي ڀاڱي شهري، فوجي ۽ مذهبي طبقا ۽ سلطان ۽ سلطنت سان وفادار ۽ حڪمران طبقا پاڻ ۾ گڏ هئا. ايستائين جو يونان ۽ آرمينا يا پنهنجي وطن جا غدار طبقا به سلطان سان وفادارين جا قسم کڻي سلطنتِ عثمانيه جو سياسي حصو بڻيل هئا. ان وقت جي سلطنتِ عثمانيه، ٻين سلطنتن کان بنهه مختلف نه هئي. ان وقت جون گهڻي ڀاڱي شهنشاهتون/بادشاهتون اهڙيون ئي هيون ۽ اسٽريو-هنگري ايمپائر، روسي، ٿوپيا، هيلي سپلائي جي بادشاهن جو طرزِ عمل اُنهن کان ڪو خاص مختلف ڪونه هو. ان وقت جي حڪمرانن جو پنهنجي عوام ۽ وسيع اڪثريت ڏانهن سياسي لاڙو ۽ رويا اهڙا ئي هئا.
حڪمران طبقا پنهنجو جاهه و جلال ۽ طاقت برقرار رکڻ لاءِ پنهنجي پنهنجي جاگرافيائي ۽ علائقائي حدن ۾ مناسب وفادار ڪمدار ۽ گورنر چونڊ ڪندا هئا.
مٿيون سموريون بادشاهتون جديد سرمائيداري دؤر جي بيٺڪي نظام ۽ جديد سرمائيداري سامراجي رياستن جي ڀيٽ ۾ مختلف آهن. سندن جوڙجڪ ۽ بناوٽ مٿي بيان ڪيل سلطنتن ۽ بادشاهتن کان بنهه مختلف آهي. سندن سياسي ۽ سماجي جوڙجڪ، حڪومت ۽ اختيارن جو نظام پنهنجن ملڪن ۾ ٻيو ۽ بيٺڪي ملڪن ۽ فتح ٿيل علائقن ۽ عوام لاءِ ٻيو هو.
هڪ خاص تعريف هتي هئي ته قومي، سماجي ۽ سياسي حقن کي مرڪزي ملڪن ۾ بحال رکڻ ۽ پوئتي پيل بيٺڪي ملڪن جي عوام کي انهن حقن کان محروم ڪرڻ يا ڄمائي سندن ٻنهي حقن جي لتاڙ ڪرڻ.
بيٺڪيتن جي خلاف سموريون قومي آزاديءَ جون تحريڪون يا بيٺڪي مخالف عوامي تحريڪون بنيادي طرح ان عمل جو فطري ردعمل هيون، تنهن ڪري 20هين صديءَ جون قومي آزاديءَ جون تحريڪون پنهنجي جوهر ۽ ترقي پسند، سامراج مخالف قومي آزاديءَ جون تحريڪون ٿي اڀريون. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته گهڻي ڀاڱي قومي آزاديءَ جون تحريڪون انهن ملڪن جي مٿين ۽ حڪمران طبقن شروع ڪيون، جيئن سلطنتِ عثمانيه جي خلاف بالغن، بلغاريه، شام ۽ ٻين عرب ملڪن جون بغاوتون وغيره. ان وقت جي سامراجي بادشاهتن ۽ سلطنتن جي سماجي ۽ سياسي جوڙجڪ ۽ موجوده سرمائيداراڻي اوسر جي موجوده شڪل کي نظر ۾ رکندي تاريخي پسمنظر ۾ موجوده سماجن کي سمجهڻ ۾ نهايت آساني ٿيندي.
سلطنتِ عثمانيه ۾ قومي فڪر ۽ سوچ جي اؤسر بنسبت ويجهي 19هين صديءَ جي پيداوار آهي. بالڪن، شام، آرمينا ۽ روميلا ترڪن ۾ قومي فڪر ۽ سوچ ان لهر جو ردعمل آهي. خيال ۾ رکجو ته ان دؤر ۾ ڪرد قومي سوچ جو اڃان نالو نشان ئي نه هو.
دراصل ڪردن ۾ قومي سوچ جو اُڀار ۽ آزاديءَ جو سوال جديد معاشرن جي ٺهڻ، حڪومتن جي موجوده شڪل ۽ جديد سرمائيداراڻي اوسر جو نتيجو آهي.
عوامي سطح تي وسيع اڪثريت سلطنتِ عثمانيه جي حڪمرانيءَ هيٺ وڏي عرصي تائين هڪٻئي سان کير کنڊ ٿي رهندا هئا. حڪمرانن کي وسيع عوام مان ٽيڪس وٺڻ، فوجي ڀرتيون ڪرڻ کان علاوه سندن عوام جي سماجي ۽ سياسي زندگين تي اثرانداز ٿيڻ جي ڪا ضرورت ئي نه هئي يا سندن ٻيو ڪو ڪم ئي نه هو.
جديديت، سرمائي جي اوسر، شهرن ۾ آباديءَ جو ڦهلاءُ، خوشحالي، وچين طبقن جو هجڻ، ٻوليءَ جو اڀرڻ ۽ حڪومت جو اثر وڌڻ، نون طبقن جي اڀرڻ جو سڌوسنئون نتيجو هو.
ڪرد ان زماني ۾ گهڻي ڀاڱي زرعي، ڳوٺاڻي ۽ جابلو علائقي جي ڪري ترڪن جي وسيع وچ اناتاليه ۽ ڪمال اتاترڪ جي قومي فڪر سان پهرين ڪڙيءَ ۾ گڏ رهيا. ان دؤر ۾ به ڪردن جي قومي سوال جو اڀرڻ گهڻو پوئتي جو سوال هو.
قومي سوالن جو اڀرڻ 19هين صديءَ ۾ شام ۽ بالڪن رياستن مان ٿيندو آرمينا ۽ بعد ۾ روميلا ترڪن ۾ ان جي ردعمل ۾ وجود ۾ آيو. ان وقت به ڪردن ۾ قومي سوال جي اڀرڻ جو اڃان به ڪو نالو نشان نه هو.
آسٽريو-هنگري ايمپائر موجوده يورپي سرمائيداري نظام جي اوسر کان اڳ جي هئي. قومي سوال سڀ کان پهرين اتان 19 هين صديءَ ۾ اڀريو، جتي سڀ کان اڳ ۾ رياست جي قومي تشخص کي برقرار رکڻ لاءِ ۽ سماجي نظام کي گهربل تبديليءَ ۽ ثقافتي آزاديءَ کي گڏ ڪري مٿين طبقن جو قومي فڪر لاڳو ڪرڻ هو.
بالڪن ۽ شامي قومي آزاديءَ جون تحريڪون به ان زماني جي سرمائيداريءَ جي يورپ ۽ ٻين ملڪن ۾ اوسر جي نتيجي ۾ هڪ ردعمل هيون، جن اڳتي هلي سلطنتِ عثمانيه کي چئلينج ڪيو. توڙي جو ان قومي فڪر کي وڌائڻ ۽ مدد ڪرڻ ۾ غير ملڪي طاقتون، جهڙوڪ: برطانيه ۽ روس اڳڀرا هئا. بالڪن ۽ شامي قومي تحريڪن اهڙي قسم جي خارجي طاقتن جي مداخلت جي گهڻي ڳري قيمت ادا ڪئي. برطانيه ۽ فرانس جو شاهي قومي تحريڪن تي ۽ بالڪن رياستن تي جرمني ۽ برطانيه جو گهڻو اثر رهيو.
آرمينا جي خوبصورت تهذيب ۽ قومي تحريڪ کي فاش شڪست ترڪن جي هٿان 1915ع ۾ آئي، جنهن کي هڪ وسيع نسل ڪشي (Genocide) جي نانءَ سان سڃاتو وڃي ٿو. اهو قتلِ عام/ نسل ڪشي آرمينائي اڀرندڙ طبقي جي روميلا ترڪ علائقن استنبول، سمرنه ۽ پوئتي پيل علائقن ۾ وڌندڙ واپار، ماليت زمين تي غالب قبضو طبقن طرفان شروع ڪيل هئي. آرمينائي قومي تحريڪ کي روس جي زار جي وڌندڙ اثر پهرين جنگِ عظيم وڌيڪ پيچيده بڻائي ڇڏيو. حڪمران سلطنتِ عثمانيه آرمينائين جي نسل ڪشي ۽ قتلِ عام جي شڪل ۽ منجهيل رستي جي چونڊ ڪئي ۽ اندازاً لکين ماڻهو هن نسل ڪشيءَ جو شڪار ٿي ويا. ترڪ ان نسل ڪشيءَ جو مسلسل انڪار ڪندا رهيا آهن.
حيرت انگيز حد تائين ان نسل ڪشيءَ جو سڀ کان وڏو فائدو ڪردن کي مليو، جن پنهنجن علائقن کي وڌائي ان خالي ٿيندڙ تباهه ٿيل آرمينائي ڳوٺن کي والاري ڇڏيو.
جديد ترقي ۽ قومي سوچ هاڻوڪو منظر آهي، جنهن کي ستين پڙهيل لکيل فوجي آفيسرن ۽ عثمانيه سلطنت جي حڪومتي ڪارندن ترڪيءَ جي روميلا علائقن ۾ عرب ۽ بالڪن رياستن جي قومي بغاوتن جي ردعمل ۾ وڌيو ويجهو. ان زماني ۾ به ترڪي ۽ ڪردن جي وسيع هاري ۽ مزدور اڪثريت جو وچ ۽ اوڀر انقره جي علائقن ۾ ڪو اثر نه هو. ڪمال اتاترڪ جي “ڪمالز” جي يورپي خاصيت ۽ عثمانوي خاصيتن جي ابتڙ ترڪ خصوصيات سان ٽئين رياست جي جوڙجڪ “سيڪيولرائيزنگ” جي ڪيفيت ۾ ڪئي. پنهنجي جوهر ۾ نئين رياست ڪا سيڪيولر رياست نه هئي پر ترڪش شهريت جي ڪردار ۾ اسلام کي مذهب طور ڳنڍيو ويو، جنهن ۾ گهڻي ڀاڱي ڪجهه بچيل آرمينائي ۽ ڪجهه باقي بچيل يونانين کي به شامل نه ڪيو ويو. بهرحال ڪمالز سوچ ان وقت جي “رائج اسلام” کي حڪومتي سطح تي محدود ڪري، حڪمران طبقن کي اقتداري ڇڪتاڻ لاءِ انقره جي حڪومت تائين محدود ڪري ڇڏيو.
اتاترڪ ڪمال جي 1919ع کان 1922ع تائين جي سامراج مخالف جنگين جي نتيجي ۾ ترڪ ۽ ڪردن جي وسيع هاري ۽ ورڪنگ ڪلاس جنگي اڀار اناتاليه جي علائقن ترڪيءَ جي قومي سوچ جو اڀار آيو. ان زماني ۾ به ڪردن کي ترڪن کان الڳ نه سمجهيو ويندو هو. ڪرد ڪمال جي جنگين ۾ فوج جو حصو هئا. ڪمالزم ۽ ترڪ قومپرست سوچ ان زماني ۽ حالتن آهر سامراج مخالف هئي.
اها ڳالهه سمجهڻ وٽان آهي ته ترڪ قومي سوچ يا عثمانيه سلطنت ان زماني ۾ به پنهنجي وسيع اڪثريت ترڪن، ڪردن، عربن جو تحفظ يا بچاءُ ڪرڻ ۾ ناڪام رهي پر الٽو ان زماني جي يورپي سامراجيت کي پنهنجن ملڪن ۾ داخل ٿيڻ ڏنو ۽ پنهنجي وسيع سلطنت کي سرمائيدار سامراجي اوسر جو ڳيجهو بڻائي، سُـسائي، ننڍو ۽ محدود ڪري ڇڏيو.
اها ڳالهه نه ته بالڪن ۽ نه شامي قوم پرستن سمجهي ته ايستائين جو انهن پنهنجي بچاءَ ۾ ان وقت جي سامراجي طاقتن کان مدد گهري. آخرڪار ڪمال جي سامراج مخالف قومي تحريڪن عثمانيه سلطنت جو خاتمو آندو، پر تمام جلدي سامراج مخالف ڪمالزم سوچ جو خاتمو آيو. ان جا گهڻا سبب آهن، ڇاڪاڻ ته ڪمالزم ان وقت جي سرمائيدارانه رياستي سرمائيداري نظام ۽ ترڪ مرڪزي ڪنٽرول هيٺ جلد ئي سرمائيدارانه مرڪز تي ڀاڙيندڙ نظام بڻجي ترقيءَ جي راهه تي گامزن ٿيو. ترقيءَ کي ان قسم جي مٿئين طبقي واري قومي اڀار جي ۽ خوشفهميءَ جي ڳري قيمت ادا ڪرڻي پئي. ڪمال ۽ ان جي ساٿين جو خيال هو ته ترڪيءَ ۾ هو يورپ جهڙو سرمائيدارانه نظام ٺاهي وٺندا. هن کي اها خبر نه هئي ته اهو ناڪام تجربو ٿيندو، ڇاڪاڻ ته ترڪي ۽ ٻيا ملڪ سرمائيدارانه مرڪزيت جا دائرا يا ان تي دارومدار رکندڙ معيشتون آهن. روس جي سوشلزم جي خوف کان ڪمال ۽ ان جي ساٿين آمريڪا جي مدد وٺڻ جو دڳ ڳوليو. ڪمال جي ساٿين ۽ يوناني جنرلن جلدي NATO کي جوائن ڪيو ۽ جلد آمريڪا جا ڳيجهو بڻجي ويا. آمريڪا تي دارومدار جي نتيجي ۾ سرمائيداري زراعت ۽ هڪ امير طبقي جنم ورتو ۽ گڏوگڏ صنعت جي ترقيءَ لاءِ ڄار وڇايو ويو. قانوني طور ان قسم جي سماجي تبديليءَ ڪمالزم جي ابتڙ کي ختم ڪيو. 1950ع جي اليڪشن ۾ امير ۽ ٻين طبقن جو سياسي اثر رسوخ وڌيو ۽ ائين ترڪيءَ ۾ هڪ سياسي اسلام جي شروعات ٿي.
ترڪيءَ ۾ موجوده اليڪشني اڀار جشن ۽ ڊيولپمينٽ (AKP) پاڙي جو نتيجو آهي. مٿيون تبديليون ترڪيءَ جي اندر جمهوريت پڻي جي واڌ ويجهه نه پر آمريتي سوچ ۽ خواهش جو اُڀار آهي.
طيب اردگان جو عثمانيه کي ٻيهر اڀارڻ ۽ ان جو اليڪشني سياست ۾ استعمال، ان جي اڳواڻن حڪمرانن وانگر سامراجي اشاري، خاص طور آمريڪا جي خدمت ڪرڻ آهي.
ترڪيءَ جي سياسي جوڙجڪ، بيهڪ، سرمائيداريءَ جي معاشي دارومدار ۽ پسگردائيءَ جي اهڙن لقائن ڪردن جي قومي سوال کي اُڀاريو آهي.
اوڀر اناتاليه ۾ شهري ۽ ملڪ اندر وڌندڙ هاري بي چيني، جنگين، رياستي تشدد، ترڪيءَ جي ڪري اولهه طرف لڏپلاڻ، ترڪيءَ ۾ ڪردن جي مسئلي جنم ورتو آهي.
ڪردن کي هاڻي خبر پئجي ويئي آهي ته هي “جابلو علائقن جا ترڪ” نه آهن، پر کين پنهنجي الڳ سڃاڻپ، ٻولي ۽ ثقافت آهي، جنهن کي خوداراديت کپي ٿي. ڪردن جي مسئلي کي آسانيءَ سان حل ڪري سگهجي پيو جيڪڏهن ترڪ ٿورو سياسي سنجيده پڻو ڏيکارين ها، کين محدود ثقافتي آزادي ڏين ها. اهو تڏهن ممڪن هو جڏهن ترڪيءَ ۾ سياسي قيادت جمهوري رخ ۾ سفر ڪري ڪردن جي قومي سوال کي ان دائري ۾ حل ڪري ها، پر ترڪن جي فوجي حڪمرانن تشدد ۽ جبر جو رستو اختيار ڪيو. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته ڪردن جي وسيع سياسي اڪثريت ڪردستان ورڪرز پارٽي (PKK)جي اڳواڻيءَ هيٺ سوشلسٽ سماج جي اڏاوت ڪندي، ترڪ جي وسيع مزدور ۽ هارين جي شموليت سان سوشلسٽ سماج اڏڻ گهري ٿي.
هاڻي اها ڳالهه سمجهي سگهجي ٿي ته ڇو ڪرد بين الاقواميت جي چونڊ ڪري، ترڪ ۽ ڪردن جي عوام جي ٻڌي ڪري، ٻه قومي سوشلسٽ رياست لاءِ جدوجهد ڪري رهيا آهن. توڻي جو ڪرد شام جي هڪ وسيع پٽي، اولهه-اوڀر جي عراقي علائقي ۾ ۽ ايران جي اولهه واري علائقي ۾ آباد آهن. ڪردن جو قومي سوال ايران ۽ عراق ۾ مختلف نوعيت جو آهي. ميڊز ۽ پارٿائين (تهذيبن) وارن علائقن ۾ ڪرد انڊو يوروپين ۽ فارسي ٻوليون ڳالهين ٿا ۽ وڏي عرصي کان اتان جي آبادين سان گڏ رهن ٿا، پر موجوده ايران ۾ سني ڪرد وسيع شيعا اڪثريت هيٺ هڪ دٻاءُ جو شڪار آهن.
برطانيه ميڊيٽ هيٺ پهرين جنگِ عظيم کان پوءِ عراق جي وجود ۾ اچڻ جي ڪري اولهه ۾ ڪردن جون جاگرافيائي حدون ترڪيءَ کان الڳ ٿيون، پر ڪرد ۽ عرب وڏي عرصي تائين هڪ ٻئي سان گڏ رهيا آهن.
هاڻوڪو ڪرد سوال وچ اوڀر ۾ آمريڪي مداخلت جي نتيجي ۾ عراق ۽ شام جي رياست ۽ سماجي تباهي، جبر ۽ جنگ جو نتيجو آهي.
آمريڪا خطي جو چوڪيدار بڻجي، ايران کي ڌمڪائي، ڪوڙي جمهوريت جي لالچ ۾ شام ۽ ٻين ملڪن لبيا، يمن ۽ عراق کي تباهه ڪري دنيا کي “جمهوريت” ۽ “قومن” جو درس ڏيئي، خطي کي ۽ رياستن کي ڪوڙن سني، شيعا ۽ ڪرد قبيلن ۾ ورهائي ڇڏيو آهي. وچ اوڀر ۾ خليج رياستن جو آمريڪا جي سياسي لائين پويان بيهڻ هڪ اسلامي ردعمل آهي، جنهن جي نتيجي ۾ داعش ۽ انتها پسند تنظيمون ٺاهي واشنگٽن ۽ آمريڪا جي مڊل ايسٽ پروجيڪٽ جو وسيع حصو آهي. تصور ڪريو ته آمريڪا ان اثر، جنگين ۽ انتهاپسنديءَ ۾ عراق جي ڪردن جي حمايت “جمهوريت جي نالي” ۾ حمايت ڪري پيو. آمريڪا جا خطي ۾ ٻه طرفا معيار ڪي مختلف نه آهن.
ڪردن جي مٿئين طبقي جو آمريڪا جي “جمهوريت” جي اثر هيٺ يا پروپيگنڊه هيٺ اتحادي ٿيڻ سوال طلب آهي. ڪردن جا جيڪي قبائلي اڳواڻ آمريڪا جي ياريءَ سان گهڻي ڀاڱي امير ٿي ويا آهن، انهن جي “قومپرستي” سامراج دشمن نه رهي آهي. قومپرستي پنهنجي جوهر سامراج دشمنيءَ تي ٻڌل هوندي آهي، جنهن کي آمريڪا مخالف هئڻ گهرجي، نه ڪي شخصي فائدي لاءِ يا پنهنجن مفادن لاءِ. ڪردن جي ويجهي تاريخ ان داغ کان آزاد نه آهي.
شام ۾ داعش مخالف YPG (شهري دفاع)، نوجوان عورتن جا هٿياربند جٿا ۽ عام ڊيموڪريٽڪ فورسز (SDF) جا جوان داعش خلاف آمريڪا سان ملي داعش کي بدترين شڪست ڏئي ۽ وڏيون قربانيون ڏنيون ۽ پنهنجن علائقن ۽ عوام جو ڀرپور تحفظ ڪيو. سندس بهادريءَ ۽ دليريءَ جا اڻ ڳڻيا مثال موجود آهن.
اوچتو آمريڪا کين اٺون دفعو اڪيلو ڇڏي، داعش جي شڪست جو اعلان ڪري، بدترين شامي ملڪ ۽ عوام خلاف جرم ڪري، ڪردن کي وري اڪيلو ڇڏي ويو. ترڪن ان موقعي جو فائدو وٺندي شام ۾ 32 ڪلوميٽر ڊگهي پٽيءَ تي قبضي جو بهانو بڻائي “ڪرد دهشتگردن” کي ختم ڪرڻ جي بهاني شام تي اڳرائي ڪري ڇڏي. ڪردن جو سخت جاني نقصان ٿيو ۽ ٻه-ٽي لک ماڻهو هفتي جي اندر بي گهر ٿيا. ڪردن آمريڪا جي اهڙي موقعي پرستيءَ جي نتيجي ۾ پاڻ کي اڪيلو محسوس ڪيو. کين روس جي مدد سان شام جي بشرالاسد سان رات وچ ۾ معاهدو ڪرڻو پيو. شامي ۽ ڪرد علائقن کي ترڪيءَ جي اڳرائيءَ کي منهن ڏيڻ لاءِ هڪ معاهدو ڪيو. معاهدي جا بنيادي نڪتا هيٺيان آهن:
1. ڪرد پنهنجا سريبن ڊيموڪريٽڪ فورس ۽ ٻيا ويڙهاڪ جٿا ختم ڪري، شام فوج جي پنجين ڪارپيٽ ۾ شامل ٿيندا.
2. ڪردن کي شام جي آئين اندر مڪمل خودمختياري ڏيڻ لاءِ شامي ۽ ڪرد اڳواڻ طئي ڪندا.
3. ڪرد ۽ شامي فوجي گڏجي ترڪ اڳرائيءَ کي منهن ڏيندا.
4. شامي عرب آرمي منبج ۽ ڪوبانيءَ ۾ داخل ٿي ڪنٽرول سنڀاليندي.
5. طبقه ۽ رقد ۾ شامي فوج جلدي ڪنٽرول سنڀاليندي.
6. داعش پهرين ويڙهاڪ قيدين جو ڪنٽرول في الحال ڪردن وٽ هوندو.
7. شامي فوج شام ۾ لاهي اتان جي جاگرافي ۽ علائقي جو تحفظ ڪندي.
اسلام جي خودساخته موقعي پرست اڳواڻ طيب اردگان، جنهن نه رڳو پنهنجي ملڪ جي اندر ميڊيا ۽ سياسي آزاديءَ کي ڪچليو آهي پر ڪردن ۽ انهن جي جدوجهد کي جبر ۽ طاقت سان دٻائي، سندن اڳواڻ احمد اوڪلان کي جيل ۾ بند ڪري ڇڏيو آهي. گذريل بلدياتي اليڪشن ۾ ڪردن جي مدد سان سياسي پارٽين کين استنبول ۽ انقره ۾ بدترين شڪست ڏني آهي.
شام ۾ ڪردن خلاف اڳرائي، داعش تي حمايت جا الزام ۽ شام جي اڳرائيءَ مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته طيب اردگان پنهنجي سياسي عروج کان پوءِ زوال جو شڪار ٿيندو وڃي ٿو. سندس مقبوليت ڏينهون ڏينهن گهٽجي رهي آهي، پر داخلي سياسي دٻاءُ کي منهن ڏيڻ بدران خارجي دٻاءُ پيدا ڪرڻ هر آمر ۽ ڊهندڙ حڪومتن جو وڏو هٿيار هوندو آهي.
ڏسجي ته ڪردن جي قومي تحريڪ ۽ شام ۾ ڪردن جي ترڪيءَ جي اڳرائيءَ کي روسي مدد سان جارحيت جو دليريءَ سان مقابلو ڪيئن ڪن ٿا.
Monthly Kapri, December, 2020