سماجي شعبي جي بدحالي ۽ انسانن جي“صحتمند” هجڻ وارو سوال!
سوال هي آهي ته سنڌ جي صحت جي باري ۾ سرڪار کي سنجيدگيءَ واري سوچ، مستقبل جي رٿابندي ۽ ڳڻتي ڪيتري آهي؟ صحت خالص انساني مسئلو آهي. صحتمند معاشرا صحتمند قومون پيدا ڪندا آهن. اسين ڏينهون ڏينهن صحت جي شعبي ۾ اڳتي وڌڻ بدران ڏکڻ ۽ اوڀر ايشيا جي ملڪن جي ڀيٽ ۾ ڪافي پوئتي پئجي ويا آهيون. صحت جي باري ۾ ڪا واضح، عمل جوڳي پاليسي، ويزن، ڏسڻ ۾ ڪونه ٿي اچي. سول بيوروڪريسي ۽ سرڪاري ٽائيم پاس، غير سرڪاري مهارت وارو عملو، صحت جي باري ۾ وڏيرڪي سوچ ۽ عمل جو مظهر، پٺتي پيل ۽ دقيانوسي آهي. ائين اسين پنهنجن موجوده نسلن ۽ ايندڙ نسلن کي غير صحتمند، کاڌ خوراڪ جي گهٽتائي ۽ وبائي بيمارين سان گڏ، جهالت ۽ خطرناڪ موذي مرضن سان 21هين صديءَ ۾ داخل ٿي رهيا آهيون.
صحت جي باري ۾ دنيا جي ڪجهه ملڪن حيرت انگيز ڪارناما سرانجام ڏنا آهن، انهن ۾ هڪ مڃيل ملڪ ڪيوبا آهي. اولهه جا ملڪ ۽ عالمي ادارا ان ڳالهه تي يڪراءِ آهن ته سماجي ترقي ۽ خاص طرح صحت جي شعبي ۾ ڪيوبا جون ڪاميابيون بي مثال آهن. ڪيوبا اهي ترقيون ڪيئن ماڻيون ۽ طب جي شعبي ۾ سماجي ترقيءَ سان گڏ ڪيئن حيرت انگيز ڪارناما سرانجام ڏنا. ڪيوبا غريب ملڪ هئڻ جي باوجود، صحت جي شعبي ۾ 10.5 سيڪڙو سراسري مجموعي قومي پيداوار جو ساليانو خرچ ڪري ٿو، پر غريب ملڪ هئڻ جي ناتي 8 ارب ڊالرن جو غير ملڪي سرمايو صحت جي شعبي مان ٻاهرين ملڪن جي ماڻهن جي صحت جي خدمتن مان ڪمائي ٿو. ڪيوبا جي صحت جا بنيادي انگ اکر سڌريل ملڪن کان به وڌيڪ بهتر آهن، مثال طور: ڪيوبا جي 1000 جي آباديءَ تي ۽ نون ڄاول ٻارن ۾ موت جي شرح 6 سيڪڙو آهي. هڪ هزار جي آباديءَ تي 7.59 ڊاڪٽر ۽ فزيشن آهن ۽ 10 هزار جي آباديءَ تي 75 ڊاڪٽر آهن. جڏهن ته عالمي شرح 42.5 ڊاڪٽرن جي آهي. ڪيوبا ۾ عام ماڻهن جي سراسري عمر 79.1 سال آهي، جيڪا آمريڪا جي مقابلي ۾ هڪ سال وڌيڪ آهي. ياد رهي ته پاڪستان ۾ هڪ هزار جي آباديءَ تي صرف هڪ ڊاڪٽر آهي.
ڪيوبا صحت جي شعبي ۾ بي پناهه ترقيون ڪيون آهن، ڇاڪاڻ ته صحت جي شعبي جو نظام رياست جي هٿ ۾ آهي ۽ رياست نفعي بدران بيمارن جي تيمارداريءَ کي وڌيڪ ترجيح ڏئي ٿي. ڪيوبا جو صحت جو نظام اولهه جي نجڪاري /صنعتي صحت جي نظرداريءَ جي مقابلي ۾ بنيادي بيمارين جو خاتمو، پروينٽو يا پهرين بچاءَ وارين دوائن جي اهميت کي سمجهڻ ۽ اجاگر ڪرڻ، بهتر جراحي يا سرجيڪل ٽيڪنالاجيون متعارف ڪرائڻ ۽ ڪميونٽي تي ٻڌل صحت جو نظام، ڪيوبا جون اولين ترجيحن ۾ شامل آهن. ڪيوبا جي شاندار ڪارنامن ۾ گردن ٽوڙ بيماريءَ جو ٽڪو يا ويڪسين ايجاد ڪرڻ، مٺي پيشاب واري بيماريءَ ۾ پير نه ڪٽڻ جي ٽيڪنالاجي، سورياسز ۽ وٽلائيگو (چمڙيءَ جون بيماريون) جي بيماريءَ جو علاج، ايڇ.آءِ.وي جي بيماري ماءُ کان ٻار تائين ڦهلجڻ کي روڪڻ جو علاج، ڦڦڙن جي ڪينسر جي ويڪسين يا بچاءَ جو ٽڪو ايجاد ڪرڻ شامل آهي. ڪيوبا ۾ بيمارين تي ڪنٽرول، سڄي ڪيوبا جي سموري عوام تائين صحت جي رسائي ڏيڻ ۽ تيمارداري ڪرڻ جي ذميواري کڻڻ شامل آهي.
ڪيوبا پنهنجي صحت جي ڊاڪٽرن کي “اڇي ڪوٽ واري فوج” سڏي ٿو. اها فوج نه رڳو ڪيوبا پر لاطيني آمريڪا، آفريڪا ۽ ڪيترن ئي ايشيائي ملڪن ۾ صحت جون خدمتون سرانجام ڏئي ٿي. ڪيوبا جي ميڊڪيل اسڪولن ۾ ان جا لڳ ڀڳ 20000 ڊاڪٽر پڙهي نڪتا آهن ۽ سڄي دنيا جا 11 هزار ڊاڪٽر تعليم پرائي رهيا آهن. ڪيوبا جي صحت جو خرچ عالمي معيار مطابق مجموعي قومي پيداوار جي 10 سيڪڙو جي برابر آهي. آمريڪا 17 سيڪڙو مجموعي قومي پيداوار جي خرچ ڪرڻ باوجود ڪيوبا جي صحت جي نظام کان ڪافي پوئتي پيل آهي، ڇوته صحت آمريڪا ۾ منافعي ۽ ڌنڌي جو نالو آهي. ڪيوبا سڄي لاطيني آمريڪا ۾ تقريباً هڪ ڪروڙ ماڻهن جي اکين جون آپريشنون ڪري ‘آپريشن معجزو’ قائم ڪيو آهي. ڪيوبا ۾ هڪ ڪروڙ آباديءَ تي 33 ميڊيڪل اسڪول ۽ ڪاليجون آهن، جتان پڙهندڙ سڄي دنيا ۾ ڪيوبا جي بي مثال سالميت واري خوبيءَ هيٺ ڪم ڪن ٿا. توڻي جو ڊاڪٽرن جي پگهار 50 ڊالرن کان مٿي نه آهي پر سندن خدمت ۽ جذبو اعلى انساني قدرن جي طرف اشارو ڪري ٿو. مٿي آيل انگن اکرن ۽ انهن جي ڀيٽ ڪرڻ جو مقصد آهي ته ڪيئن نه غريب ۽ پوئتي پيل ملڪ جيڪڏهن سياسي ارادي سان پنهنجي وطن ۽ عوام جي خدمت ڪرڻ چاهين ته اهو ناممڪن نه آهي. اسان جي پوئتي پيل سماج ۽ ان جي صحت جي شعبي جي باري ۾ سنجيده رويو رکندي، دنيا جي بهترين ۽ قابلِ عمل تجربن مان سکڻو پوندو، جنهن لاءِ پهريون شرط ‘سياسي ارادا’ ۽ غيرت جو هجڻ لازمي جز آهي، پر بدقسمتيءَ سان اسان جي حڪمرانن ۾ سياسي سوچ جي گهٽتائي آهي. سندن نظر محدود ۽ عوام جي باري ۾ ڳڻتي ۽ فڪر نه هئڻ جي برابر آهي.
پاڪستان ۾ جي اسين صحت جي مسئلن کي لسٽ جي صورت ۾ پيش ڪريون ته اسان کي اها خبر پئجي ويندي ته اصل حقيقت ڇا آهي؟ اهي مسئلا سنڌ ۾ ته اڃا به ڀيانڪ آهن. حڪمران طبقن وٽ توڻي سنڌ حڪومت وٽ اها اوليت آهي ئي ڪانه ته هن ملڪ ۾ ڪي انسان رهن ٿا. پاڪستان ۾ ٻارن جي موت جو تناسب سموري دنيا ۾ ٽئين نمبر تي آهي. جيڪي 15 وڏا صحت جا مسئلا آهن، انهن ۾ مليريا، ٽي.بي، ڊينگي، ايڇ.آءِ.وي يا ايڊز، دست، دم، نمونيا، ساهه جي نلڪي ۽ ڦڦڙن جو بيماريون، ڪامڻ يا جيري جي هيپاٽائيٽس، دل جون بيماريون، اسٽروڪ، ماءُ ۽ ٻار جي صحت، ذهني صحت، شگر جي بيماري، بلڊ پريشر اچي وڃن ٿيون. سنڌ ۾ ته ڪاريءَ وارا ڪک آهن. ٻهراڙيءَ جي بيسڪ هيلٿ يونٽ کان وٺي، يونين ڪائونسلن، تعلقن ۽ ضلعي هيڊ ڪوارٽرن ۽ آخر ۾ ٽئين درجي جي ضلعن جي وڏين اسپتالن ۽ ٽيچنگ اسپتالن تي موجوده دٻاءُ، پوليو جي بار بار ڪيسن جي موجودگي، ايڇ-آءِ-وي ۽ ڪامڻ جي ڪيسن ۾ واڌ ۽ سموري سنڌ بلڪ پوري ملڪ ۾ ٽراما سينٽرن جي کوٽ ۽ ٻيون کوڙ ساريون کوٽون اهو سمجهڻ تي مجبور ڪري رهيون آهن ته دراصل پاڪستان ۾ نه ته ڪا واضح صحت پاليسي آهي، نه ئي ڪو مشن يا وِزن آهي. ويتر 18 ترميم کان پوءِ صحت هڪ صوبائي معاملو ٿيو آهي ته سنڌ حڪومت وٽ صحت جي شعبي واري ڪارگردگي هڪ نيچ درجي تائين موجود آهي، يعني اها هڪ بدترين ۽ خراب حڪمرانيءَ جي صورت ۾ موجود آهي، يعني اسٽاف جي کوٽ، هنرمند ۽ تربيت يافته طبيبن ۽ ٻئي اسٽاف جي کوٽ، جديد ليبارٽرين جي کوٽ، ايمبولنسسن جي کوٽ، ڏورانهن علائقن ۾ صحت جي شعبن جو نه هجڻ، صحت جي ناقص ميڊيڪل جي تعليم، نجي اسپتالن جو ڪاروبار ۽ نقلي دوائون، طب جي شعبي جي غير اخلاقي پريڪٽس ۽ دوائن جي ڪمپنين سان ڏي وٺ، ٻاهرين ملڪن جا دورا ۽ صحت جي شعبي ۾ بجيٽ جي صرف 2.6 سيڪڙو تائين سيڙپ ۽ ملڪ جي 60 ملين کان به وڌيڪ غربت جي لڪير واري آبادي، اهي سڀ ڳالهيون هڪ نئين صحت جي پاليسي، بجيٽ جي وسيع واڌ، نون معيارن جي صحت پاليسي، سرڪاري صحت جي پوري هڪ نيٽ ورڪ، جنهن ۾ ڳوٺن کان سمورن شهرن ۽ لنڪ روڊن جي اندر ٽراما سينٽرن جي هڪ پوري نظام جي گهر ڪن ٿيون. اندازو لڳايو ته اڇڙو ٿر، غيبي ديرو، ڪاڇو ۽ سمورو ٿرپارڪر، جتي پاڻي به اڻ لڀ آهي، اتي لکن جي تعداد ۾ ماڻهو صحت جي سهوليتن کان ڪيترو نه پري خانه بدوش ۽ ڏکي زندگي گذاريندا هوندا ۽ ايمرجنسيءَ جي حالت ۾ ايمبولنسن کان، هنرمند اسٽاف کان ۽ دوائن کان وانجهيل هوندا ۽ موت جي منهن ۾ پيا هوندا. اهوئي سبب آهي جو سرڪار جيان سموري گورک ڌنڌي جي ڪري عوام سرڪار نامدار سان اٽڪڻ جي مقابلي ۾ اتي ويٺل طبي عملي سان اٽڪي پوي ٿي ۽ آئي ڏينهن جهيڙا به ٿيو پون ٿا ۽ مارڪس جي تصور بيگانگي وانگي هو سيٺ جي مقابلي ۾ مل يا ڪارخاني کي بند ڪري پنهنجي باهه ڪڍي ٿو ڄڻ ته ائين ڪرڻ سان مزدور خوش ٿي ويندو يا طبي عملي سان اٽڪڻ سان صحت جو نظام بهتر ٿي ويندو.
دراصل اسين مليريا ۽ ٽي.بي ۾ به مٿين پنجن ملڪن جي لسٽ تي بيٺا آهيون. ڊينگي جي بخار ۾ 2010ع کان ورتل آهيون، جنهن هزارين ماڻهو ماري وڌا آهن. ڇاتيءَ جي ڪينسر به هڪ موتمار صورت ۾ موجود آهي، جنهن ۾ ڦڦڙن ۽ ڇاتيءَ جو ڪينسر ٽاپ تي آهي. هڪ اندازي مطابق هر سال 40000 کان به مٿي مايون ڇاتيءَ جي ڪينسر ۾ مريو وڃن ٿيون، جيڪا هڪ خطري جي گهنٽي آهي. ٻئي طرف تماڪ، ٻيڙي، نسوار ۾ پاڪستان سائوٿ ايشيا ۾ سڀ ڳان اڳتي آهي. گهٽڪي، پان پراگ ۽ سوپارين جي اسٽالن ۾ سنڌ اڃان به اڳتي آهي. کاڌي جي کوٽ ٻارن ۾ ننڍي قد وارن ۽ ذهني طور پوئتي پيل ٻارن جو تعداد لکن ۾ پيدا ڪيو آهي. سنڌ ۾ اها صورتحال سمورن صوبن کان خراب آهي. ٻئي طرف ماحول جي گدلاڻ، دونهين، خراب کاڌن، گندي پاڻي، تماڪ، دل جي اٽيڪ وارين بيمارين يا دل جي موتمار دورن ۾ اضافو آندو آهي. تازو سيٽلائيٽ دل جي مرڪزن جي ڪري سنڌ ۾ ڪجهه فرق پيو آهي، نه ته اهي ماڻهو واٽ ويندي ئي دل جي دوري ڪري مري ويندا هئا. ٻئي طرف دماغي رڳ جو ڦاٽڻ به موت جو هڪ وڏو سبب آهي. هر سال 350000 کان به مٿي دماغي رڳ ڦاٽڻ جا ڪيس رپورٽ ٿين ٿا، جن کي پهرين سنڀال سان گهٽائي سگهجي ٿو پر اهي شعبا به نالي ماتر آهن. صحت جي شعبي ۾ پهرين ٽڪا هڻائڻ، مرگهي جو مربوط نظام نالي ماتر عمل پذير آهي. ماڻهن کي ڄاڻ ڏيڻ جو ڪو وڏو نظام نه آهي. ملڪ جي سماجي انتشار ۽ دهشتگرديءَ به هڪ ذهني دٻاءُ پيدا ڪيو آهي، جيڪو به ذهني رڳن کي انتشار ڪري ڦاڙي وجهي ٿو. ان کان سواءِ هر ڏهون ماڻهو شگر ۾ ورتل آهي. هڪ تحقيق مطابق 2030ع تائين پاڪستان دنيا جو سڀ کان پهرين 5 نمبر وارن شگر وارن ملڪن ۾ ليکيو ويندو.
ٻئي طرف سنڌ دنيا ۾ هيپاٽائٽس بي ۽ سي ۾ سڀ کان اڳتي آهي. صرف بلوچستان جا ڪجهه علائقا ان سان مقابلي ۾ آهن ۽ ان جو ڏو سبب خراب رت جو اهو نظام آهي جنهن سان اهو وڌيڪ ڦهلجي ٿو. ڀلي کڻي اهو خراب رت ٻئي کي ڏنو وڃي يا ٻئي جو رت خراب هجي ۽ اهو ڦهلجي. اهڙيءَ طرح ايڊز، ماءُ ۽ ٻار جي صحت، نمونيا، دم ۽ ڦڦڙن ۽ انهن جي نلين ۾ خرابي به هڪ خطرناڪ حد تائين آهي.
هتي اسين آخر ۾ ذهني صحت جي ڳالهه ڪريون ٿا ته لڳ ڀڳ 60 ملين ماڻهو ذهني بيماريءَ جي ڪنهن نه ڪنهن حالت ۾ ورتل آهن. اها ڳالهه خطري کان خالي نه آهي. ٻئي طرف نشي جي حالت وارا ماڻهو به ڪافي تعداد ۾ آهن. اهڙن نشن ۾ تازو آئيس وارو نشو، هيروئن، شراب ۽ ٻين به ڪيترن ئي قسمن جا نشا آهن. اهو سڀ ڪجهه سنڌ ۾ اڃا وڌيڪ ئي آهي، ان ڪري سرڪار جي صحيح صحت پاليسيءَ کان سواءِ اها خرابي ختم نه ٿيندي. هن ڏاڪي تي صحت جي بهتريءَ لاءِ ڪجهه تجويزون عرض رکجن ٿيون:
1. سنڌ جي مجموعي صحت جي باري ۾ هڪ واضح نقطهء نظر، فڪر، سوچ ۽ مسقبل جي واٽ چٽي ۽ واضح هئڻ گهرجي.
2. سنڌ ۾ صحت جي باري ۾ پاليسيون ڊگهي ۽ ننڍي مدت واريون ٺاهيون وڃن ۽ ان ۾ پروگرام ۽ عمل جا ڍانچا واضح هجڻ گهرجن.
3. صحت جي شعبي ۾ ٿيندڙ خرچ ۽ سياسي ارادي جو اظهار ايندڙ پنجن سالن تائين پنجوڻو ڪيو وڃي.
4. صحت جي شعبي ۾ گهربل انساني وسيلا، هيٺيون ڍانچو، ٽيڪنالاجيون، تربيت يافته عملو، انتظامي ڍانچو ۽ قابل، مهارت ۽ لياقت رکندڙ عملي جي گهرج پوري ڪئي وڃي.
5. دنيا جي ٻين ملڪن ۽ صحت جي شعبي ۾ غير معمولي ترقي ڪندڙ ملڪن جي تجربن مان سکي هڪدم اهي پاليسيون لاڳو ڪيون وڃن. صحت جي شعبي ۾ تعليم ۽ تربيت جا عالمي معيار مقرر ڪيا وڃن ۽ اهڙا ئي معيار يا دارا قائم ڪيا وڃن.
Daily Kawish, November 11, 2019